2. SŁABA WOLA

Hołówka próbuje przedstawić mechanizm powstawania słabej woli w oparciu o koncepcję deterministyczną, według której wszystkie zdarzenia w ramach przyjętego paradygmatu są połączone związkiem przyczynowo-skutkowym, a zatem każde zdarzenie jest zdeterminowane przez swoje przyczyny. Wg barona d’Holbacha mózg działa w sposób ściśle przyczynowy i skrycie podejmuje wszelkie decyzje bez konsultacji ze świadomością. Hołówka przedstawia trzy hipotezy mające potwierdzać słuszność tej koncepcji.

1. Ścisły determinizm – każde zdarzenie ma swoją przyczynę, która je pod każdym względem ostatecznie określa. Wykluczenie swobodnych decyzji;

2. Osłabiony determinizm – izolowane układy są nieprzewidywalne; ulegają wpływom zewnętrznych przyczyn, ale przyczyny te nie określają ich stanów do końca;

3. Indeterminizm – w pewnych izolowanych układach zachodzą zdarzenia uwolnione od związków przyczynowych. Nasze myśli nie maja żadnej siły sprawczej.

Odpowiedzialność moralna możliwa jest zatem jedynie przy założeniu drugiej hipotezy. Nie znamy faktów, pozwalających nam na jednoznacznie stwierdzenie, która z nich jest trafna, ale mamy prawo wybrać pewną koncepcję mechanizmu przyczynowego działającego w człowieku (osłabiony determinizm) i wiarę w skuteczność korekcyjnych praktyk moralnych.

Racjonalizm etyczny.

Według Sokratesa, słaba wola nie istnieje, a jej pozór powstaje w sytuacji, gdy człowiek zazwyczaj racjonalny przestaje być racjonalny. Przykładem może być decyzja, że przyjemność jest mocniejszą racją do działania niż np. uczciwość. Nie człowiek jednak, ani nie jego racjonalność, lecz głupota dostaje się pod panowanie przyjemności/pragnień. Innymi słowy, słaba wola to chwilowa utrata rozumu.

Arystoteles natomiast określał słabą wolę jako jeden z przypadków zamąconej świadomości. Człowiek, który nie realizuje uprzednio założonego celu, zachowuje się tak, jakby utracił z pola widzenia pojęcia ogólne, reguły postępowania. Nie kieruje się wtedy wiedzą racjonalną, lecz wiedzą płynącą ze spostrzeżeń zmysłowych. Mądrość w nim zatem nie zanika, lecz chwilowo przeważa zaufanie zmysłom, przy równoczesnym lekceważeniu rozumu.

Znikająca powinność.

Hare również podtrzymuje stanowisko racjonalizmu etycznego w swoim opisie powinności moralnej. Jego zdaniem moralność polega na tym, że sami sobie dajemy rozkazy (preskryptywizm). Ponadto, racje moralne są ogólne (Arystoteles, Kant), a więc wydany sobie rozkaz wiąże każdego, kto byłby na miejscu podejmującego decyzję (deskryptywizm). Wreszcie, normy moralne są normami najwyższego rzędu i nie mogą być podporządkowane żadnym innym normom (preskryptywizm).

W rozumowaniu Hare’a słaba wola nie istnieje – przynajmniej w moralności. Jeśli ktoś nie wykona tego, co sobie nakazał, mimo usilnego wysiłku, to nie jest to wynikiem jego słabej woli, lecz świadczy o tym, że nakaz był zbyt trudny, a więc nie mógł być nakazem moralnym. Niewykonana powinność znika. Źródłem błędu człowieka nie jest słaba wola, lecz intelekt (ad. Sokrates).

Hołówka podważa tę teorię, podając przykład seryjnego gwałciciela, który chce się powstrzymać, lecz nie jest w stanie i dokonuje kolejnych gwałtów. Wg Hare’a, przestępca moralnie nie robi nic złego. Pewne normy należy jednak uznać za powszechnie obowiązujące (wg Hołówki), nawet jeśli są ludzie, którzy z różnych chorobliwych powodów nie mogą ich przestrzegać. Hare ma rację, wskazując że normy te mają charakter preskryptywny, deskryptywny i nadrzędny (choć nie wszystkie normy moralne muszą taki mieć), lecz myli się, twierdząc, że przestają być moralne, jeśli ktoś nie jest w stanie przypisać im preskryptywności.

Uzależnienie.

Każde uzależnienie wiąże się z utratą wolności. Człowiek zamknięty w więzieniu nie może zrobić tego, co chce - wyjść na wolność - ponieważ inni mu to uniemożliwiają. Człowiek ze słaba wolą nie może zrobić tego, co chce – zerwać z nałogiem – gdyż sam to sobie uniemożliwia. Zdaniem Frankfurta słaba wola jest objawem niezdolności podejmowania decyzji co do własnych pragnień. Człowiek, który walczy z nałogiem, walczy z pragnieniami pierwszego rzędu (pragnienia na temat własnej osoby), i jeśli nie potrafi tych pragnień przezwyciężyć, to jest tak dlatego, że nie potrafi wzbudzić w sobie dostatecznie silnych pragnień drugiego rzędu (pragnienia na temat własnych pragnień), które potrafiłyby zdominować pragnienia pierwszego rzędu. Brak mu ogólnej struktury zasad, nawyków i celów, których powinien się trzymać. By pragnienia 2. rzędu stały się skuteczne, muszą rozwinąć się i rozrosnąć w dominujący system motywacyjny. Silną wolę ma człowiek z charakterem moralnym, z silnym superego (część umysłu, która obserwuje i informuje, pochwala lub gani) i z wyrobioną autonomią moralną. Człowiek uzależniony utożsamia się wyłącznie z własnym ego, czyli z tym, za co ma się w danej chwili. W normalnych warunkach ego i superego współpracują ze sobą harmonijnie, są nieodróżnialne.

Słaba wola jest efektem podwyższonej podatności na urazy, nieumiejętności radzenia sobie ze stresem, zastąpienia kontroli pragnień pierwszego rzędu przez pragnienia drugiego rzędu nierealistycznymi marzeniami na własny temat. Można z nią jednak skutecznie walczyć, intensywnie dążąc do wykształcenia superego w kontrolowany i świadomy sposób przez wypracowanie potrzeb 2. rzędu, bądź też przez podporządkowanie się nowemu, silnemu ośrodkowi kontroli.