17. Podział krajów świata wg kryterium zajmowanej powierzchni: 2
65. Przyrost naturalny i saldo migracji jako składnik rozwoju demograficznego 4
66. Kryteria podziału migracji ludności stosowane w badaniach demograficznych. 5
67. Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności na świecie. 7
79. 4 podstawowe kryteria wydzielania miast. 8
80. Funkcje miasta i metody ich wydzielania. 9
Państwo – terytorialna i suwerenna organizacja przymusu, działająca w interesie gospodarczych, ideologicznych i politycznych ludzi zamieszkujących określony obszar.
Terytorium państwa – ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod pow. Ziemi, obszar powietrzny oraz przylegający pas wód morskich. Za terytorium państwa w aspekcie prawnym uważa się także pokłady statków morskich i samolotów pod banderą danego państwa.
Ze względu na wielkości terytorialną państw, świat można podzielić na:
Państwa wielkie – 9 (o powierzchni powyżej 2,5 mln km2) np. Rosja, Chiny
Państwa duże – 48 (o powierzchni pow. 350 tys. km2 – 2.5 mln km2) np. Francja, Meksyk
Państwa średnie – 28 (o powierzchni pow. 150 tys. km2 – 350 tys. km2) np. Anglia, Polska
Państwa małe – 43 (o powierzchni pow. 30 tys. km2 – 150 tys. km2) np. Holandia, Liberia
Państwa bardzo małe – 65 (o powierzchni poniżej 30 tys. km2) np. Monaka, Burundi
Państwa wielkie zajmują 55,8% powierzchni lądowej i są to: Rosja, Kanada, Chiny, USA, Brazylia, Australia, Indie, Argentyna, Sudan.
Najmniejsze państwa świata to: Lichtenstein, San Marino, Tuvalu, Lauru, Monako, Watykan.
Mikro państwa: Lichtenstein, Monako, Watykan.
Mini państwa: Gambia, Cypr.
Singapur – miasto i jednocześnie suwerenne państwo.
Enklawa – terytorium państwa lub część ze wszystkich stron otoczona przez terytorium lądowe innego państwa, np. Watykan, San Marino.
Eksklawa – część terytorium innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar obcego państwa, niestanowiąca suwerennej jednostki politycznej, np. Obwód Kaliningradzki, Baarle (belgijska eksklawa w Holandii).
Przyrost naturalny jest to różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych, a liczbą zgonów w określonym czasie (najczęściej w ciągu jednego roku) na określonym obszarze. Mierzy się go przy pomocy współczynnika przyrostu naturalnego (dodatki – przyrost / ujemny- ubytek).
Saldo migracji to różnica pomiędzy wielkością napływu migracyjnego czyli imigracją, a odpływu migracyjnego – emigracją w określonym czasie (najczęściej rejestrowane w skali roku) na danym obszarze (dla jednostek podziału administracyjnego). Przewaga napływu ludności nad odpływem prowadzi do wzrostu zaludnienia (dodatnie saldo migracji), zaś przewaga odpływu ludności nad napływem (ujemne saldo migracji) prowadzi do spadku liczby ludności, a nawet do depopulacji.
Przyrost naturalny oraz saldo migracji są składowymi oraz istotą rozwoju demograficznego. Należy jednak pamiętać o zmianach granic administracyjnych.
Polska – sytuacja i przyczyny tego zjawiska:
Dominacja ubytku naturalnego i wysokie ujemne saldo migracji.
Dane dotyczące wartości salda i przyrostu.
Odpowiadając na pytanie, należy zdefiniować pojęcie migracji. Migracją albo wędrówką nazywamy każdą zmianę miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu, polegająca na przekroczeniu granicy państwa, a wewnątrz kraju - granicy jednostki administracyjnej, osadniczej, regionu ekonomicznego, itd. powodująca trwale lub czasowe osiedlenie się w innej miejscowości.
Z uwagi na wiele typów migracji konieczne jest zastosowanie odpowiednich kryteriów porządkujących. Podstawowymi kryteriami podziału migracji, a jednocześnie cechami każdej migracji, są:
czas trwania migracji;
odległość (dystans) pokonywana przez migranta;
kierunki migracji;
motywy (przyczyny) migracji;
organizacja i prawne usankcjonowanie migracji.
Ze wzglądu na czas trwania migracje dzielą się na: trwale (definitywne) i powrotne(tymczasowe). Migracje powrotne dzielą się na periodyczne (czyli powtarzające się z pewną regularnością) oraz epizodyczne (dokonujące się jednorazowo).
Ze względu na odległość (a także kierunki migracji) możemy wyróżnić migracje zewnętrzne (międzykontynentalne, międzypaństwowe) i wewnętrzne (miasto-wieś, wieś -miasta, miasto-miasto itd.).
Ze względu na motywy migracji wyróżniamy migracje: polityczne, ekonomiczne, religijne, rodzinne, zdrowotne, turystyczne.
Ze względu na organizację i prawne usankcjonowanie migracji wyróżniamy migracje żywiołowe bądź planowe, legalne bądź nielegalne, dobrowolne bądź przymusowe.
Dodatkowo opis migracji (zapoznać się w razie „W”)
Migracje trwałe (definitywne) - trwała zmiana miejsca zamieszkania polegająca na tym, że człowiek przenosi się z obszaru swego pochodzenia do nowego miejsca (obszaru przeznaczenia) zrywając przy tym większość więzi formalnych i nieformalnych w starym środowisku, a nawiązując nowe układy w nowym miejscu zamieszkania.
Migracje powrotne (tymczasowe) - zmiana miejsca zamieszkania na krótszy lub dłuższy okres czasu, po którym nastąpi; ,; powrót do miejsca pochodzenia. M i grant utrzymuje więzi zarówno ze starym, jak i z nowym środowiskiem. Migracje tymczasowe dzielą się na periodyczne i epizodyczne.
Migracje periodyczne (okresowe) - migracje powrotne (tymczasowe), które powtarzają się z pewną regularnością, np. wyjazdy w celach zarobkowych do prac sezonowych, pobyt w akademiku w trakcie studiów, codzienne dojazdy do pracy (migracje wahadłowe).
Migracje epizodyczne (sporadyczne) - migracje powrotne (tymczasowe), które dokonały się jednorazowo, np. wyjazd w celach zarobkowych, wyjazd w celach turystycznych, zdrowotnych, na koncert gwiazdy, piosenki lub międzynarodowy mecz piłkarski.
Migracje wahadłowe - migracje tymczasowe dokonujące się w cyklu dobowym, tzn. wyjazd i powrót następuje w ciągu l dnia. Wiążą się one z przekraczaniem granic administracyjnych (miast, wsi), lecz trwają krócej niż jedną dobę. W świetle kryterium charakteru czasowego nie są wiec traktowane jako migracje lecz jako przemieszczenia.
Migracje ekonomiczne - migracje podejmowane w celach zarobkowych, związane z możliwością podjęcia (znalezienia) pracy lepiej opłacanej niż w miejscu pochodzenia, lub związanej z wyuczonym zawodem i aspiracjami zawodowymi migranta. Motywem migracji ekonomicznej jest chęć poprawy warunków bytowych, poziomu życia, realizacji ambicji zawodowych. Kierunek migracji ekonomicznych jest na całym świecie taki sani - z krajów (obszarów) biednych do bogatych. Motyw ekonomiczny jest głównym motywem migracji odbywających się na świecie.
Migracje polityczne - maja najczęściej charakter migracji przymusowej i związane są z prześladowaniami osób pozostających w opozycji do grupy rządzącej, obejmują także wysiedlenia grup narodowościowych, mogą też być spowodowane konfliktemm zbrojnym itp.
Migracje religijne - mogą mieć charakter przymusowy, jeśli spowodowane są prześladowaniami wyznawców danej religii, bądź też wykazują charakter dobrowolny jeśli związane są z odwiedzaniem miejsc świętych, sanktuariów, uczestnictwie w obrzędach religijnych (pielgrzymki).
Migracje wewnętrzne - migracje odbywające się w obrębie granic państwa, a związane z przekraczaniem granic administracyjnych (wynikających z podziałów administracyjnych państw) województw, powiatów, stanów, departamentów, prowincji, kantonów itp., a także migracje związane z przekraczaniem granic jednostek osadniczych (miast i wsi), granic regionów ekonomicznych, geograficzno-historycznych, kulturowych itp. Do głównych kierunków migracji wewnętrznych należą migracje: ze wsi do miast, z miast do miast, z miasta na wieś, ze wsi na wieś. z regionów rolniczych do przemysłowych. W krajach dużych powierzchniowo, gdzie jeszcze nie wszystkie obszary zostały zasiedlone może występować migracja typu kolonizacji pionierskiej, np. zasiedlanie Alaski, Syberii, brazylijskiego interioru.
Migracje zewnętrzne - migracje związane z przekraczaniem granic administracyjno-politycznych, głównie granie państwowych. Wyróżniamy przy tym migracje międzypaństwowe i migracje międzykontynentalne.
Rozmieszczenie ludności na świecie jest bardzo nierównomierne. Występują obszary stale zamieszkałe przez człowieka (ekumeny), przejściowo zamieszkiwane lub wykorzystywane tylko do celów gospodarczych (subekumeny) i tereny bezludne (anekumeny).
Na nierównomierne rozmieszczenie ludności na świecie wpływ mają następujące czynniki:
Przyrodnicze:
Woda
Rodzaj podłoża (ląd).
Klimat (temperatura i opady- umiarkowane 75% ludności, 20% - gorąca i sucha).
Gleby.
Ukształtowanie powierzchni – niziny.
Surowce mineralne.
Odległość od morza (ponad połowa ludności świata (52%) skupia się w pasie do 200 km od morza/oceanu)
Poza przyrodnicze (głównie pkt.1):
Czynniki społeczne (tradycja, kultura, religia)
Polityka państwa: natalistyczna /antynatalistyczna – tylko jako długotrwały proces.
W skali lokalnej:
Polityka ekonomiczna.
Wiedza.
Technika.
Względy strategiczno- obronne.
Trudno jest jednoznacznie określić definicję miasta. Stąd stosuje się różne kryteria wydzielania miast. Kryterium jest wyznacznikiem służącym do klasyfikacji poszczególnych jednostek.
4 podstawowe kryteria wydzielania miast, to:
Prawno – administracyjne: za miasto uważa się te osiedla, które uzyskały specjalny status prawny, czyli nadane im przez władze państwowe tzw. prawa miejskie.
Statystyczne (ludnościowe) - podstawą zaliczenia osiedla do miast jest tu uzyskanie przez nie określonej liczby ludności. Poszczególne kraje przyjmują jednak różne wartości graniczne, powyżej których wszystkie osady są uznawane za miasta. Kraje stosujące to kryterium, do identyfikacji miasta przyjmują jednak różne wielkości zaludnienia najczęściej w zależności od gęstości zaludnienia danego kraju.
W Polsce kryterium minimalnego nie ma, ze względu na podział prawno – administracyjny. Osiedle identyfikowane jako miasto w Szwecji liczy ponad 200 mieszkańców, we Francji 2000, a w Holandii 20 000, Japonia 30 000 – 50 000.
Funkcjonalne – brana jest pod uwagę struktura zatrudnienia mieszkańców i zaliczenie do miast tych osiedli, które wykazują zróżnicowanie zawodowe i przewagę ludności nierolniczej.
Fizjonomiczne/ architektoniczne – za wyznacznik przyjmuje się wygląd i rodzaj zabudowy (zwarta, nierozproszona), jej zasięg; wygląd krajobrazowy, architektoniczny, plan miasta, wielkość budynków itp.
CBD (cechy charakterystyczne).
„Funkcja miasta to działalność, z której miasto jest rozpoznawane na zewnątrz. Jest to swojego rodzaju profesja jaką pełni, bądź dzięki której egzystuje i rozwija się” (Szymańska D., Geografia osadnictwa, str. 235).
Wyróżnia się dwa systemy teoretyczno – badawcze:
Struktura zatrudnienia i struktura funkcjonalna miasta, które nawiązują do założeń koncepcji bazy ekonomicznej miasta.
Relacja funkcjonalno – przestrzenna miasta z otoczeniem, oparte na teorii miejsc centralnych (Christallera).
Podstawowe funkcje miast:
BAZA EKONOMICZNA:
Przemysłowe – produkcyjna, np.: górnicze, hutnicze, włókiennicze, portowa.
Usługowe: kulturalno – oświatowe; komunikacyjne, rekreacyjno- wypoczynkowe, administracyjne. Miasto pełni także inne ważne funkcje usługowe, których celem jest zaspokojenie potrzeb ludności w zakresie życia kulturalnego, oświaty, ochrony zdrowia, rozrywek i innych dziedzin życia codziennego. Na ogół rola tych funkcji tych funkcji rośnie wraz z wielkością miasta.
Handlowe – działalność handlowana jest uznawana za podstawową funkcję miasta, stąd często włącza się ją do definicji miasta. Do miast, których powstanie związane było z handlem, należą zarówno małe miasta (rynki lokalne), jak i duże ośrodki (porty morskie). Miedzy funkcją handlową a pozostałymi istnieje ścisła współzależność . W wielkich ośrodkach handlowych powstają zakłady przemysłowe, które korzystają z sąsiedztwa wielkich rynków zbytu i udogodnień transportowych, z kapitału nagromadzonego przez handel.
Administracyjno – polityczne - funkcje związana z siedzibą władz, na różnym szczeblu ej organizacji. Powiązania kształtujące się wskutek organizacji politycznej i administracyjnej powodują dalsze kontakty i ułatwiają ingerencję w inne dziedziny. Stymulują jego rozwój. Przykłady: w czasach starożytnych: miasta greckie i rzymskie. Obecnie: Bruksela, Waszyngton.
FUNKCJE CENTRALNE - można je wydzielić na podstawie dostępnych dóbr, które występują w niewielu miejscach, a korzysta z nich wiele osób.
( 7 poziomów centralności – administracyjny 1-stopnia, targowy, powiatowy, subregionalny, regionalny, prowincji , stołeczny)
Wewnętrzne – lokalne – endogeniczne
Zewnętrzne – ponadlokalne – egzogeniczne (decydują o rozwoju i są ważniejsze) MIASTOTWÓRCZE
LITERATURA:
Maik, Geografia miast.
Zdrojewski, Podstawy geografii osadnictwa.
Szymańska, Geografia osadnictwa.