52. Papiestwo w Awinionie

1. Geneza niewoli awiniońskiej.

a) Bonifacy VIII (1294-1303).

Benedykt Gaetani pochodził z rodziny rzymskiej z Anagni. Był spokrewniony z papieżami Aleksandrem IV i Mikołajem III. Studiował prawo w Bolonii. Później rozpoczął pracę w kurii papieskiej. Papież Mikołaj IV wysłał go jako legata do Francji. Przywrócił dobre stosunki między Stolicą Apostolską a Francją. Po rezygnacji Celestyna V został wybrany na papieża.

Był ostatnim z papieży, który reprezentował teorię wyższości papiestwa nad władzą świecką. Chciał zrealizować ideały Innocentego III, nie wziął jednak pod uwagę, że od tego czasu zmieniły się warunki społeczno-polityczne. Groziło to konfliktami z nowoczesnymi państwami. Sytuację zaogniał też władczy i nieustępliwy charakter Bonifacego.

Uniezależnił Stolicę Apostolską od dworu neapolitańskiego, uporządkował finanse oraz wzmocnił administrację.

Papież zaognił stosunki z Niemcami, nie chcąc zatwierdzić wyboru i koronacji Albrechta Habsburga. Zrobił to dopiero, gdy elekt zerwał przymierze z Francją i złożył papieżowi przysięgę wierności.

Od początku pontyfikatu Bonifacy zamierzał zorganizować nową krucjatę, co jednak nie powiodło się.

W roku 1300 na mocy bulli Antiqourum habet fidem potwierdził dawny zwyczaj roku jubileuszowego i udzielił pielgrzymom odpustu zupełnego.

b) Konflikt z Francją.

Król Filip Piękny i jego dwór wypracowali program całkowitej niezależności państwa od Kościoła oraz ograniczenia władzy papieskiej.

Papież, choć początkowo był profrancuski, sprzeciwiał się pobieraniu podatku od duchowieństwa na cele wojenne przez władców Anglii i Francji. W bulli Clerici laicos (24 luty 1296) pod karą ekskomuniki zabronił duchowieństwu płacenia podatków, a władcom ich żądania i pobierania.

W odpowiedzi na to, Filip Piękny zabronił wywożenia pieniędzy, srebra i kosztowności poza granice kraju (dekret z 18 sierpnia 1296). A później doszedł do tego jeszcze zakaz przebywania na terenie Francji obcym obywatelom.

Papież spuścił z tonu i w nowej bulli Inneffabilis Deus stwierdzał, że w przypadku obrony Francji, duchowieństwo może płacić podatek wojenny.

Gdy okazało się, że duchowieństwo francuskie bardziej opowiada się po stronie króla, papież w bulli Etsi de statu wycofał sporną bullę. Król i jego następcy mogli nakładać na kler podatki w przypadku wojny. Przypieczętowaniem pojednania stała się kanonizacja Ludwika IX, dziadka Filipa.

Spór papieża z kardynałami z rodu Collonów, zakończył się ich ekskomuniką i wygnaniem. Obaj kardynałowie udali się pod opiekę króla Francji. Jednak Francuzi odsunęli się od rodu Collonów, a ci poddali się papieżowi. Bonifacy zdjął z nich tylko kary kościelne, pozostawiając inne cenzury. Wtedy dwaj kardynałowie postanowili walczyć.

Znowu doszło do sporu papieża z Francją, tym razem poszło o to, że Bonifacy bez zgody króla utworzył nowe biskupstwo we Francji, a jej ordynariuszem został człowiek skłócony z dworem. Król wytoczył biskupowi proces i skazał go na więzienie. Od papieża zażądał zatwierdzenia wyroku i zmiany biskupa. Bonifacy VIII nakazał uwolnić biskupa, a bulla Salvator mundi cofnął przywileje królewskie i przywrócił moc bulli Clarici laicos. Wezwał episkopat francuski i teologów na synod do Rzymu, zaprosił tam też Filipa Pięknego. Papież zarzucił królowi działanie na szkodę Kościoła. Król rozesłał po Francji sfałszowaną bullę papieską i zwołał stany generalne do Paryża. Duchowni i świeccy francuscy opowiedzieli się po stronie króla.

Bonifacy 18 XI 1302 wydał bullę Unam sanctam, która głosiła, że do zbawienia potrzebne jest posłuszeństwo papieżowi. W zdecydowany sposób ogłosiła ona prymat papieski.

Papież licząc na porozumienie z Francją wysłał do Paryża swojego legata. Kanclerzem dworu został wtedy wróg papieża Wilhelm Nogaret i zaczął wtedy knuć antypapieski spisek, do którego wciągnął legata papieskiego oraz ród Collonów. Bonifacemu postawiono szereg zarzutów i żądano jego depozycji.

Bonifacy planował 8 września rzucić klątwę na króla Francji (bulla Super Petri solio), ale dzień wcześniej kanclerz i Collonowie napadli i uwięzili papieża. Po trzech dniach mieszkańcy Anagni uwolnili Ojca Świętego. Ten jednak na skutek ran zmarł 11 października 1303 roku.

c) Benedykt XI

Konklawe zebrane po śmierci Bonifacego wybrało byłego generała dominikanów, który przybrał imię Benedykta XI. Był on zwolennikiem zmarłego papieża i przeciwnikiem Collonów. Nie był to jednak człowiek, który działał zdecydowanie i rozważnie. Bullą Dudum bonae memoriae wznowił wszystkie kary na ród Collonów. Ekskomuniką objął uczestników zamachu w Anagni. Kiedy król Filip złożył mu życzenia z okazji wyboru, ten nieproszony zdjął ekskomunikę z rodziny królewskiej. Później odwołał wszystkie postanowienia Bonifacego przeciw Francji. Z biegiem czasu zdjął ekskomunikę z uczestników zamachu w Anagni, oprócz Nogareta. Benedykt nie dał jednak się namówić do wytoczenia procesu swojemu poprzednikowi. Nie zrehabilitował też kardynałów Collonów. Benedykt XI zmarł w 1304 roku w Peruggi.

d) Klemens V

Po śmierci Benedykta XI kolegium kardynalskie było podzielone na zwolenników Bonifacego i jego przeciwników. Po wielu próbach wyboru zaproponowano kandydaturę Bertranda de Got, który był zwolennikiem Bonifacego, ale też był związany z dworem królewskim. Przybrał on imię Klemensa V, ale przeciw jego wyborowi protestowali zwolennicy Bonifacego VIII.

Klemens był człowiekiem słabym i podatnym na sugestie, szczególnie jeśli chodziło o nominacje kardynalskie. W kolegium kardynalskim zaczęli dominować Francuzi. w 1309 roku przybył do Awinionu.

2. Niewola awiniońska.

Początkowo papieże nie zamierzali rezydować w Awinionie. Dopiero Benedykt XII wybudował pałac papieski, a Klemens VI odkupił miasto od królowej Neapolu. Rezydowało w nim siedmiu francuskich papieży.

Państwo Kościelne popadło w rozprężenie bez swoich gospodarzy, co przyspieszyło upadek politycznego znaczenia papiestwa.

Pod naciskami dworu papieże gwarantowali Francji dominowanie w kolegium kardynalskim. Papiestwo zaczęło tracić również znaczenie zewnętrzne i szacunek. Uszczerbku doznał urząd nauczycielski Kościoła.

Papieże awiniońscy byli głęboko religijni i nastawieni reformistycznie. Podjęli z powrotem akcję misyjną na Dalekim Wschodzie, w Indiach i Chinach. Bardzo wydatnie wspierali oni naukę uniwersytecką.

3. Dalsza działalność Klemensa V.

Klemens był całkowicie poddany wpływom króla. Obydwaj Collonowie odzyskali godności kardynalskie, bulla Clericis laicos została odwołana. Król cały czas naciskał na wytoczenie procesu Bonifacemu VIII, a taki proces mógł wytoczyć tylko sobór powszechny.

Przykrym wydarzeniem tego czasu było skasowanie zakonu templariuszy. Papież ten zwołał także sobór powszechny do Vienne.

4. Papieże awiniońscy.

Po śmierci Klemensa V, kardynałowie zebrani na konklawe przez długi czas nie mogli dojść do porozumienia. Francuscy purpuraci musieli zdobyć głosy włoskich, aby zdobyć wymaganą liczbę głosów. Nie doszło do porozumienia, dlatego też konklawe się rozeszło. Zebrało się ponownie po dwóch latach. Tym razem dokonano wyboru starego Jakuba Duese, który przybrał imię Jana XXII.

a) Jan XXII (1316-1334) – człowiek silnej woli, pracowity i głęboko religijny. Cały czas starał się o powrót papiestwa do Rzymu. Erygował katedry języków wschodnich na wielu uniwersytetach. Zwalczał rygorystyczny odłam franciszkanów i cesarza Ludwika Bawarskiego. Niebywale rozwinął papieski aparat finansowy. Za jego pontyfikatu rozwinęła się muzyka kościelna. Kanonizował św. Tomasza z Akwinu.

b) Benedykt XII (1334-1342) – mnich cysterski. Starał się nawiązać kontakty pokojowe ze wszystkimi oraz przeprowadzić wewnętrzną reformę Kościoła. Udało mu się zreformować kurię papieską, podał wytyczne do obsadzania urzędów kościelnych. Choć pragnął powrócić do Rzymu, to budując pałac „na skałach” utrwalił niewolę awiniońską. Bardzo życzliwy wobec spraw polskich, przyznał Polsce Pomorze w sporze z Krzyżakami.

c) Klemens VI (1342-1352) – benedyktyn. Wspaniały kaznodzieja i dobry teolog, ale bardziej polityk niż duszpasterz. Za jego pośrednictwem doszło do porozumienia między Francją a Anglią. W 1348 roku wydał bullę w obronie prześladowanych Żydów. W tym samym roku zakupił na własność Awinion. Rozwinął działalność charytatywną Kościoła w czasie „czarnej śmierci”. Na każdy rok 50 wyznaczał jubileusz.

d) Innocenty VI (1352-1362) – człowiek prosty i głęboko religijny. Głęboko oddany prawie reformy Kościoła. Był profesorem prawa cywilnego. Ograniczył przywileje kardynałów. Wiele uwagi poświęcił zakonom żebraczym i szpitalnym. Do uporządkowania sytuacji Państwa Kościelnego wysłał tam swojego genialnego współpracownika, Idziego Abornoza. Za jego pośrednictwem zawarto 10-letni rozejm między Francją a Anglią.

e) Urban V (1362-1370) – pobożny opat benedyktyński. Ograniczył kumulację beneficjów, popierał rozwój nauki i uniwersytetów. Erygował uniwersytet w Krakowie. Pragnął wznowić ruch krucjatowy, aby wyzwolić Ziemię Świętą. 30 kwietnia 1367 roku, mimo przeciwdziałania dworu francuskiego, powrócił do Rzymu. Tam koronował na cesarza Karola IV oraz przyjął bizantyjskiego cesarza Jana V Paleologa, który złożył katolickie wyznanie wiary oraz poprosił o przyjście z pomocą jego cesarstwu. Za namową kardynałów francuskich powrócił do Awinionu, pomimo ostrzeżeń Katarzyny ze Sieny.

f) Grzegorz XI (1370-1378) – zdecydował się na powrót do Watykanu, ale nie dotarł tam umierając w Rzymie. Po jego śmierci doszło do rozłamu w kolegium kardynalskim, część kardynałów chciała powrócić do Awinionu, a reszta pozostać w Rzymie.