KSIĘGA MALACHIASZA

Wstęp do Księgi Malachiasza.

Ml 1. Miłość Boga do Izraela. Napomnienie pod adresem kapłanów..

Ml 2. Zagadnienia małżeńskie. Dzień Pański.

Ml 3. Zaniedbania ludu w kulcie ofiarniczym..

Wstęp do Księgi Malachiasza

Hebrajskie imię autora, Maleaki, jest prawdopodobnie skróconą formą słowa Maleakjah (= maleak Jahwe) i etymologicznie oznacza "posłem jest Jahwe" lub "poseł Jahwe". LXX nie jest konsekwentna w ujęciu imienia autora, w nagłówku księgi pisze bowiem Malachias, lecz w wierszu Ml 1,1 imię to pojmuje nie jako imię własne, lecz imię pospolite, tłumacząc: "jego poseł". To ujęcie LXX wpłynęło na niektórych Ojców Kościoła (Augustyn, Jan Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski), a nawet niektórych współczesnych nam komentatorów, uważających księgę za anonimową, a imię autora za ogólne określenie proroka jako posła, wysłannika Bożego. Bardziej prawdopodobne jest jednak uznanie słowa maleaki za imię ostatniego z 12 proroków mniejszych.

Główną treść księgi stanowią groźby i napomnienia. W ostrych, czasem nawet drastycznych słowach (Ml 2,3) piętnuje Malachiasz wykroczenia kapłanów izraelskich (Ml 1,6-2,9), a potem całego ludu: grzechy małżeńskie (Ml 2,10-16), powątpiewanie w sprawiedliwość Bożą (Ml 2,17-3,5), niesumienność w składaniu dziesięcin (Ml 3,6-12), zapowiadając wymiar nagród i kar w dniu Pańskim (Ml 3,13-21). Z teologicznego punktu widzenia najważniejsze są dwie przepowiednie: zapowiedź ustania ofiar ST i nastania nowej ofiary czystej (Ml 1,10n), oraz zapowiedź poprzednika Mesjasza (Ml 3,1.23n).

Prorok Malachiasz jest nam znany jedynie ze swej księgi. Nie wiemy nic o jego rodzinie ani zawodzie. Przy ustalaniu czasu, w którym żył i działał, opieramy się na zaczerpniętej z księgi wiadomości o istnieniu świątyni, w której odbywa się normalny kult ofiarniczy (Ml 1,10.13; Ml 2,11; Ml 3,10), oraz wiadomości o sprawowaniu władzy nie przez króla, lecz namiestnika (Ml 1,8). Te dane niedwuznacznie wskazują na okres perski. Chodzi zapewne o pierwszą połowę V w., gdyż oprócz wykroczeń rytualnych piętnuje Prorok także małżeństwa mieszane i rozwody, którym położyli kres Ezdrasz i Nehemiasz (reforma z lat 458-445). Dlatego według większości uczonych lata 480-460 stanowią najpewniejszy okres działalności naszego Proroka. Pomimo że w trzech rozdziałach dość dużo miejsca poświęca on zewnętrznej poprawności kultu i dziesięcinom, nie jest on formalistą prawno-liturgicznym. Domaga się bowiem także ducha szczerej pobożności, który ma przenikać zewnętrzne działanie (por. Ml 1,6; Ml 2,1-9). W przeciwieństwie do Aggeusza i Zachariasza Malachiasz jest raczej kaznodzieją pokutnym, w czym przypomina Amosa, Micheasza i wielkiego Izajasza.

Zwalczając panoszące się w narodzie występki, Malachiasz-teolog szuka ich przyczyn. Wskazuje głównie na dwie: brak czci należnej Bogu, czyli prawdziwej pobożności (Ml 1,6-10) oraz niedocenianiu istoty i znaczenia Przymierza z Bogiem (Ml 2,4n.10). Pan wybrał Izraela (Ml 1,2n), stwarzając przez to ścisłą łączność pomiędzy sobą a tym Ludem Wybranym. Zarazem jednak Przymierze uczyniło wszystkich Izraelitów jakby braćmi, synami jednego Ojca, członkami jednej wielkiej rodziny. Z tego powodu - rozumuje Prorok - małżeństwa mieszane, przynoszące z sobą elementy kultu bóstw narodów ościennych, są bardzo niebezpieczne dla świętości i trwałości Przymierza z Bogiem (Ml 2,10n). Sprawiedliwy Sąd Boży, który zapowiada Malachiasz w perspektywie mesjańskiej, ma być donośnym głosem prorockiej przestrogi zarówno dla tych, którzy mają sobie do wyrzucenia grzechy małżeńskie, jak i dla uprawiających czary, dla krzywoprzysięzców, lichwiarzy, wyzyskiwaczy (Ml 3,5).

Księga zawiera jakby streszczenie głównych myśli z szeregu wystąpień Proroka. Dziś nie da się już wyróżnić ich dokładnie ani uporządkować chronologicznie. Ważniejsze od tego jest jednak określenie gatunku literackiego księgi. Otóż różni się ona wyraźnie od innych ksiąg prorockich. Malachiasz rozwija bowiem niejako serię dyskusji z tezą, zarzutem i repliką. Jest to swoisty dialog Proroka z kapłanami i ludem. On wygłasza twierdzenie, słuchacze - domyślnie - reagują na nie, formułując swój zarzut, a ten z kolei służy Prorokowi za punkt wyjścia do dalszych wywodów. Taka forma literacka jest nowością na terenie ST. Czy Malachiasz jest jej twórcą? Do pewnego stopnia tak. Mamy tu do czynienia zapewne z tą formą dysputy, która u Izraelitów weszła w zwyczaj w czasie niewoli i po niewoli babilońskiej. Wtedy to kształtował się powoli styl mówców synagogalnych, którzy nawiązywali - jak właśnie czyni to Prorok - do spraw i kłopotów życia codziennego. Tak więc Malachiasz korzysta ze zwyczajowej formy mówienia i sam wpływa na nią przez żywość swego ujęcia i pasję dyskutanta. W ten sposób staje się prekursorem późniejszych pisarzy żydowskich (skrybów) i przodkiem talmudystów.

Pomimo że zawiera kilka pięknych zwrotów retorycznych, Ml musi być zaliczona do dzieł pisanych prozą. Jest to jednakże proza z domieszką poezji, "podniosła proza", będąca właściwością retoryki wszystkich proroków bez wyjątku. Język uchodzi za czysty, nie zabarwiony jeszcze wpływem języka aramejskiego.

W NT pięć razy jest cytowana Ml: w Mt 11,10; Mk 1,2; Łk 1,17; Łk 7,27; Rz 9,13. Sobór Trydencki ze swej strony podkreślił znaczenie tekstu Ml 1,11; o ofierze czystej jako przepowiedni o Mszy świętej.

Ml 1

Miłość Boga do Izraela

1 Wyrok. Mowa Pana do Izraela za pośrednictwem Malachiasza.

1,1 „Malachiasz” znaczy: „mój posłaniec”, i tak jest tłumaczone w grec, gdzie dodano: „weźcie zatem (to) do waszego serca”. Targum: „mój posłaniec imieniem Ezdrasz, skryba”.

2 Umiłowałem was – mówi Pan – wy zaś pytacie: W czym się to przejawia, że nas umiłowałeś? Czyż Ezaw nie był bratem Jakuba? – wyrocznia Pana – a Ja [jednak] umiłowałem Jakuba. Oz 11,1 Pwt 7,7n Pwt 4,37 Ez 16 Iz 54,8+ Rz 9,13 Rdz 25,23

1,2 Ezaw. Jest to eponim Edomu (por. Rdz 36,1; Pwt 2,1.5+).

3 Ezawa zaś miałem w nienawiści i oddałem góry jego na spustoszenie, a dobytek jego szakalom pustyni.

1,3. Góry Ezawa. „Góry Ezawa” to przypuszczalnie określenie górzystej krainy Seiru (Rdz 36,8-9) znajdującej się we wschodniej części Negebu. W Piśmie Świętym pojawiają się wzmianki o górach Seiru (np. Rdz 14,6; Pwt 2,1). Było to najprawdopodobniej określenie południowej części królestwa Edomu, pomiędzy Wadi al-Guwajir a Ras en-Nakb.

4 Choćbyś powiedział, Edomie: Zubożeliśmy, ale odbudujemy z powrotem miejscowości zniszczone – tak [oto] mówi Pan Zastępów: Oni niech budują, Ja jednak rozwalę i będą ich nazywać granicą zła oraz ludem, względem którego Pan zapałał gniewem na zawsze. 5 Oto oczy wasze będą to oglądały i powiecie: Potężny okazał się Pan [nawet] poza granicami Izraela.

1,4-5. Edom w V w. przed Chr. Chociaż Edom prawdopodobnie nie przyłączył się do buntu przeciwko babilońskiemu panowaniu w VI w. przed Chr., jego ziemie zostały zaatakowane przez ostatniego króla Babilonii, Nabonida. Wzmianki na temat Edomu pojawiające się Księdze Abdiasza, Jr 49 i Ez 25 mówią o jego zniszczeniu, jednak w Księdze Malachiasza zakłada się, że ziemie te nie zostały jeszcze porzucone przez Edomitów. Niewiele wszakże wiadomo na temat losu Edomitów w V w. przed Chr. Wydaje się, że Edom utrzymywał pewne kontakty gospodarcze z krajami Lewantu i wschodnim obszarem Morza Śródziemnego, na jego ziemiach pojawiają się też nowe grupy etniczne. Kedaryci mogli zamieszkiwać Pustynię Syryjską rozciągającą się na południowy wschód od Damaszku. Czynili oni wypady na ziemie Moabu i migrowali na południe aż do Moabu i Edomu. Jest również możliwe, że Nabatejczycy, którzy podbili obszar Edomu pod koniec III w. przed Chr., mogli rozpocząć migrację z Pustyni Arabskiej na północ, właśnie do tego obszaru.

Napomnienie pod adresem kapłanów

6 Syn powinien czcić ojca, a sługa swego pana. Lecz skoro Ja jestem Ojcem, gdzież jest cześć moja, a skoro Ja jestem Panem, gdzież szacunek dla Mnie? [Tak] mówi Pan Zastępów do was, o kapłani: Lekceważycie imię moje, a jednak pytacie: Czym to okazaliśmy lekceważenie Twemu imieniu? Wj 20,12 Pwt 1,31 Pwt 32,6 Iz 29,13

1,6 sługa. Za tekstem hebr. W BJ: „sługa lęka się”, za grec.

7 Oto przynosicie na mój ołtarz potrawy skażone, a pytacie: czym go skaziliśmy? Tym, że twierdzicie: Stół Pański jest bez znaczenia. 

8 Gdy bowiem przynosicie ślepe [zwierzę] na ofiarę, czyż nie jest to rzeczą złą? Albo gdy przynosicie chrome i chore, czyż to nic złego? Ofiaruj to twemu namiestnikowi! Czy będzie mu miłe i czy życzliwie cię przyjmie? – mówi Pan Zastępów. Kpł 22,18-25

1,8 Czy będzie mu miłe. Za grec. Tekst hebr.: „czy będziesz mu miły”.

1,8. Przynoszenie chorych zwierząt na ofiarę. Po ustaniu dotacji przekazywanych przez Persję (zob. komentarz do Ml 3,10) podejmowano rozmaite wysiłki w celu obniżenia kosztów. Najwyraźniej jednym z nich było obniżenie standardów dotyczących zwierząt, które można było składać w ofierze.

9 A teraz zwracajcie się z prośbą do Boga, aby się zmiłował nad wami. Wy popełniliście to [zło], czy więc On będzie przychylny dla kogokolwiek z was? – pyta Pan Zastępów. 10 Niechby ktoś spośród was raczej zamknął drzwi świątyni, byście nadaremnie nie zapalali świateł na ołtarzu moim. Nie mam Ja upodobania do was, mówi Pan Zastępów, ani Mi nie jest miła ofiara z waszej ręki. 

11 Albowiem od wschodu słońca aż do jego zachodu wielkie będzie imię moje między narodami, a na każdym miejscu dar kadzielny będzie składany imieniu memu i ofiara czysta. Albowiem wielkie będzie imię moje między narodami – mówi Pan Zastępów. Am 5,21+ Jr 6,20 So 3,9

1,11 ofiara czysta. Malachiasz myśli tu raczej o doskonałej ofierze ery mesjańskiej (Sobór Trydencki przyjął tę właśnie interpretację) niż o kulcie „Boga nieba” (Ne l,4n; 2,4.20; Ezd 1,2; 5,11n; 6,9n; 7,12.21.23; Dn 2,18; 4,34; 5,23), rozpowszechnionym w państwie perskim (por. Ezd 1,2+), kulcie według proroka skierowanym ku Jahwe.

12 Wy zaś bezcześcicie je, mówiąc: Stół Pański jest splugawiony i nie warto z niego spożywać pokarmu.

1,12 bezcześcicie je. Zamiast tego w tekście pierwotnym musiało być „bezcześcicie Mnie”, co kopiści poprawili ze względu na szacunek dla wielkości Boga. Tak też w wierszu następnym, gdzie się przywraca „pogardzacie Mną” (tak BJ), zamiast hebr. „pogardzacie nim” (co przyjęto tutaj). Innym przykładem tych poprawek kopistów (tiqqun soferîm) jest Za 2,12.

— nie warto z niego spożywać pokarmu. BJ: „jego pokarmy godne pogardy”, a przed „godne pogardy” pominięto „i jego owoc”.

1,12. Stół Pański. Określenie „Stół Pański” pojawia się tylko w tym fragmencie Starego Testamentu. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „stół” ma charakter potoczny i jest używane w znaczeniu dosłownym i przenośnym na oznaczenie stołu (np. Iz 65,11). W Ez 40,39-43 stoły służące do zabijania ofiar i składania narzędzi stoją u bram wiodących na wewnętrzny dziedziniec świątyni. W kontekście Ml 1,12 Stół Pański wydaje się być synonimem ołtarza, który został sprofanowany przez Izraelitów. Został on w sposób figuratywny określony jako stół, ponieważ użyto obrazu, w którym ofiary są „pokarmem” Boga. Na temat omówienia tego obrazu zob. komentarz do Kpł 1,2.

13 Powiadacie też: Cóż to za umęczenie! – i tak pogardzacie nim, mówi Pan Zastępów, a przynosicie zwierzę skażone: chrome i chore i składacie na ofiarę. Czy mam to przyjąć z upodobaniem z ręki waszej? – pyta Pan. Kpł 22,18-25

1,13 składacie na ofiarę. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „składacie ofiarę”.

— Pan. Za tekstem hebr.: „Jahwe”. BJ: „Jahwe Sabaot”, za grec.

14 Dlatego niech będzie przeklęty oszust, który mając w swej trzodzie samca, składa ślub, a potem ofiaruje Panu zwierzę skażone, albowiem Ja jestem potężnym Królem, a imię moje wzbudzać będzie lęk między narodami.

1,14 ofiaruje Panu. Za tekstem hebr. W BJ: „ofiaruje Mi”, na zasadzie domysłu.

Ml 2

1 Teraz zaś do was, kapłani, odnosi się następujące polecenie: Ps 102,16

2 Jeśli nie usłuchacie i nie weźmiecie sobie do serca tego, iż macie oddawać cześć memu imieniu, mówi Pan Zastępów, to rzucę na was przekleństwo i przeklnę wasze błogosławieństwo, a przeklnę je dlatego, że sobie nic nie bierzecie do serca. Pwt 28,15

2,2 wasze błogosławieństwo. Za grec. (por. dalszy ciąg wiersza). Tekst hebr.: „wasze błogosławieństwa”.

— Chodzi tu konkretnie o dobra materialne przydzielane lewitom.

3 Oto Ja pogrożę waszemu potomstwu i rzucę wam nieczystość w twarz, nieczystość waszych ofiar świątecznych, i położę was na niej.

2,3 pogrożę waszemu potomstwu. Za tekstem hebr. BJ: „odetnę wam ramię”, za grec.

— położę was na niej. BJ: „usunę was razem z nią”, za przekładem syr. Tekst hebr.: „on podniesie was ku sobie”.

4 Przekonacie się, że istotnie wydałem co do was to postanowienie celem podtrzymania mojego przymierza z Lewim, mówi Pan Zastępów. Pwt 18,1-18 Pwt 33,8-11 Lb 25,12n

5 Przymierze moje z nim było [przymierzem] życia i pokoju. Nałożyłem na niego obowiązek czci, i okazywał Mi cześć, i korzył się przed moim imieniem. 

6 Na jego ustach była prawdziwa nauka, a niegodziwości nie znaleziono na jego wargach. W pokoju i prawości ze Mną postępował i wielu odciągnął od grzechu. 

7 Wargi kapłana bowiem powinny strzec wiedzy, a wtedy pouczenia będą szukali u niego, bo jest on wysłannikiem Pana Zastępów. Pwt 21,5 Mt 23,13 Mt 23,15

2,5-7. Rola kapłaństwa w okresie powygnaniowym. Ponad 4000 członków rodów kapłańskich i lewic-kich powróciło do Palestyny z babilońskiego wygnania pod wodzą Zorobabela i Jozuego. Członkowie obydwu grup zaangażowani byli w rozmaite działania, m.in. odbudowę murów Jerozolimy, nauczanie Prawa oraz wykonywanie obrzędów religijnych w intencji narodu. Jednak w tym okresie gorliwość kapłanów mogła się zmniejszyć (szczególnie w czasie nieobecności Nehemiasza), bowiem cudzoziemcowi (Ammonicie, Tobiaszowi) dano pomieszczenie w świątyni. W istocie lewici przez pewien czas zaniedbywali świątynię (Ne 13,10-11). Tekst Ml 2 pasuje do tego kontekstu, bowiem współcześni prorokowi kapłani zaniedbywali swoje powinności. Księga Zachariasza wskazuje, że wiele obowiązków świeckich spełnianych wcześniej przez króla lub namiestnika spadło na kapłanów, co miało zapobiec rywalizowaniu namiestnika z perskim królem.

8 Wy zaś zboczyliście z drogi, wielu pozbawiliście nauki, zerwaliście przymierze Lewiego, mówi Pan Zastępów. 9 A więc z mojej woli jesteście lekceważeni i macie małe znaczenie wśród całego ludu, ponieważ nie trzymacie się moich dróg i stronniczo udzielacie pouczeń.

Zagadnienia małżeńskie

10 Czyż nie mamy wszyscy jednego Ojca? Czyż nie stworzył nas jeden Bóg? Dlaczego oszukujemy jeden drugiego, znieważając przymierze naszych przodków? Pwt 1,31+ Ef 4,6

11 Niewierny okazał się Juda, obrzydliwość zdarzyła się w Izraelu i w Jerozolimie. Oto zbezcześcił Juda świętość Pańską, którą On ukochał, a wziął sobie za żonę córkę cudzego boga.

2,11 zbezcześcił Juda świętość Pańską. Winy ludu bezczeszczą świątynię.

— Juda... wziął sobie za żonę. „Juda”, przedtem traktowany zbiorowo, teraz jest rozumiany pojedynczo: ten, kto należy do Judy, poślubia „córkę” obcego boga — bałwochwalczynię.

2,11. Wziął sobie za żonę córkę obcego boga. Chociaż znaczenie tego fragmentu nie jest do końca jasne, słowa „wziął sobie za żonę córkę obcego boga” oznaczają przypuszczalnie małżeństwa mieszane i małżeństwa pogańskie. Cudzoziemki, które wyszły za mąż za Żydów, w dalszym ciągu czciły własnych bogów. W ten sposób wyznawcy Jahwe zostawali wprowadzeni do rodziny oddającej cześć bożkom i byli nakłaniani do bałwochwalstwa. Małżeństwa te potępiał zarówno Ezdrasz, jak i Nehemiasz. Na temat dodatkowych informacji dotyczących endogamii (poślubiania członków własnej grupy) zob. komentarz do Ezd 9,10-12.

12 Człowiekowi, który tak czyni, niech Pan wytraci z namiotów Jakuba [każdego] świadka i obrońcę, a także każdego, kto [za niego] przynosi ofiarę dla Pana Zastępów.

2,12 świadka i obrońcę. „świadek”, ed, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: er, nie ma sensu. — „obrońca”, dosł.: „poręczyciel”.

— każdego, kto... przynosi. Za tekstem hebr. BJ: „spośród tych, co przynoszą”, za grec.

13 Po drugie, sprawiliście, że łzami, płaczem i jękami okryto ołtarz Pana, tak że On więcej nie popatrzy na dar ani nie przyjmie z ręki waszej ofiary, której by pragnął. 14 A wy się pytacie: Dlaczego tak? Dlatego że Pan był świadkiem pomiędzy tobą a żoną twojej młodości, którą przeniewierczo opuściłeś. Ona była twoją towarzyszką i żoną twojego przymierza. 

15 Czyż nie uczynił [On] jednego, który ma ciało i tchnienie [życia]? A czego ten jeden pragnął? Potomstwa danego przez Boga. Strzeżcie się więc w duchu waszym: wobec żony młodości twojej nie postępuj zdradliwie! Rdz 2,24 Mt 5,31-32p Ef 5,24-32

2,15 Czyż nie uczynił. Za Wulgatą. Tekst hebr.: „On nie uczynił”.

— ciało i tchnienie. sze’er weruach, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: sze’ar ruach, „reszta tchnienia”.

— nie postępuj zdradliwie. Za Wulgatą. Tekst hebr.: „niech nie postępuje zdradliwie”.

16 Jeśli ktoś, nienawidząc, oddalił [żonę swoją] – mówi Pan, Bóg Izraela – wtedy stał się winny gwałtu. Mówi Pan Zastępów: Strzeżcie się więc w duchu waszym i nie postępujcie zdradliwie! Dzień Pański

2,16 Jeśli ktoś, nienawidząc, oddalił [żonę swoją]. Według tkestu hebr., gdzie „nienawidzi”. BJ: „Ponieważ nienawidzę rozwodu”, „nienawidzę”, na zasadzie domysłu.

— stał się winny gwałtu. Dosł.: „okrył gwałtem swoją szatę”. BJ: „okrył gwałtem swoją szatę”, na zasadzie domysłu.

2,14-16. Małżeństwo i rozwód w V w. przed Chr. Nasza wiedza na temat zawierania małżeństw i przeprowadzania rozwodów w okresie perskim pochodzi głównie z żydowskich dokumentów z Elefantyny. Kontrakty małżeńskie często zawierają paragrafy dotyczące sposobu podziału posagu, ceny za oblubienicę, majątku i potomstwa w przypadku rozwodu. Wydaje się, że w owych czasach rozwody były zjawiskiem powszechnym, łatwym do przeprowadzenia, zaś największą wagę przywiązywano do spraw materialnych. W Elefantynie nie trzeba było podawać powodu rozwodu.

Dzień Pański

17 Uprzykrzyliście się Panu swymi mowami, a pytacie się jeszcze: Czym się uprzykrzyliśmy? Tym, że mówicie: Każdy człowiek źle czyniący jest [jednak] miły oczom Pana, i w takich ludziach ma On upodobanie. Albo [mówicie]: Gdzież jest Bóg, sprawiedliwy sędzia? Hi 21,7-8

2,17 Na temat zgorszenia wywołanego pomyślnością występnych, dostrzeganą w perspektywie odpłaty ziemskiej zob. Hi, Ps 37 i 73 oraz Wstęp do ksiąg mądrościowych, s. 654.

Ml 3

1 Oto Ja wyślę anioła mego, aby przygotował drogę przede Mną, a potem nagle przybędzie do swej świątyni Pan, którego wy oczekujecie, i Anioł Przymierza, którego pragniecie. Oto nadejdzie, mówi Pan Zastępów. Mt 11,10+ Dz 13,24-25 Łk 1,17-76

3,1 anioła..., aby przygotował. Anioł ten, poprzedzający Jahwe (por. już Iz 40,3), będzie utożsamiany z Eliaszem (3,23). W Mt 11,10 odnosi się ten tekst do Jana Chrzciciela, nowego Eliasza (Mt 11,14+; Mk 1,2; Łk 1,17. 76).

— Anioł Nowego Przymierza nie jest owym poprzedzającym, o którym mowa wyżej, ponieważ jego przybycie do świątyni pokrywa się z przybyciem Jahwe. Jest to bez wątpienia tajemnicze określenie samego Jahwe przez domyślne odniesienie do Wj 3,2; 23,20 (por. Rdz 16,7+). W Mt 11,10 dano do zrozumienia, że chodzi tu o Chrystusa.

3,1. Posłaniec jako osoba przygotowująca drogę. Obraz przygotowania drogi dla Pana pojawia się również w Iz 40,3. Koncepcja ta wzięła się przypuszczalnie z obowiązującego na Bliskim Wschodzie zwyczaju wysyłania posłańców przed królem odwiedzającym swoje włości. Informowali oni miejscowych o jego nadejściu, aby mogli przygotować drogę monarsze (usunąć wszelkie znajdujące się na niej przeszkody).

2 Ale kto przetrwa dzień Jego nadejścia i kto się ostoi, gdy [On] się ukaże? Albowiem On jest jak ogień złotnika i jak ług farbiarzy. Na 1,6 Jl 2,11

3,2. Mydło piorących [BT: „ług farbiarzy”]. Mydło służyło do usuwania nieczystości i zabrudzeń z ubrań. Opisane tutaj mydło było ługiem pozyskiwanym z trawy przypołudnika okroplonego, która rosła w Babilonii, lecz nie występowała w Syro-Palestynie. Termin ten pojawia się jeszcze tylko w Jr 2,22.

3 Usiądzie więc, jakby miał przetapiać i oczyszczać srebro, i oczyści synów Lewiego, i przecedzi ich jak złoto i srebro, a wtedy będą składać Panu ofiary sprawiedliwe. Jr 6,29+

3,3 srebro. Pierwsze użycie w BJ pominięte, jako prawdopodobna glosa.

3,3. Przetapianie i oczyszczanie srebra. W starożytności wytwarzano srebro w procesie tzw. kupelacji. Podczas pierwszego wypalania srebro oddzielano od rudy ołowiu (galeny - siarczku ołowiu. W próbce było nie więcej niż 1% srebra). Rudę topiono w płytkich naczyniach wykonanych z porowatych substancji, takich jak popiół kostny lub glina. Następnie tłoczono powietrze miechami, w wyniku czego powstawała tzw. glejta ołowiana (czerwona krystaliczna postać tlenku ołowiu). Pewna część ołowiu była wchłaniana przez formę, pozostała unosiła się na powierzchni. W idealnej sytuacji po zakończeniu całego procesu pozostawało wyłącznie srebro.

4 Wtedy będzie miła Panu ofiara Judy i Jeruzalem jak za minionych dni i pradawnych lat. 

5 Wtedy przybędę do was na sąd i wystąpię prędko jako świadek przeciw uprawiającym czary i cudzołożnikom, i krzywoprzysięzcom, i oszukującym robotnika na wynagrodzeniu, [uciskającym] wdowę i sierotę, i przeciw tym, co gnębią przybyszów, a Mnie się nie lękają – mówi Pan Zastępów. Kpł 19,13 Wj 22,20-21

3,5. Uprawiający czary. Użyty tutaj hebrajski termin techniczny oznacza specjalistów w dziedzinie czarów i zaklęć. Ludzie ci znali literaturę fachową poświęconą odczytywaniu omenów i snów. Przypuszczalnie uprawiający czary stosowali magię sympatyczną (opartą na przekonaniu o istnieniu związku łączącego przedmiot z tym, co on symbolizuje; na przykład, że to, co uczynimy z obrazem człowieka, spotka jego samego) i wykorzystywali swoją wiedzę do wydawania poleceń bogom i duchom. Magia była postrzegana jako siła spajająca całe stworzenie oraz stosowana defensywnie i ofensywnie przez ludzi i bogów.

Zaniedbania ludu w kulcie ofiarniczym

6 Ponieważ Ja, Pan, nie zmieniam się, dlatego wy, synowie Jakuba, nie zostaliście wyniszczeni, Lb 23,19+

3,6-12 Może ten fragment należy czytać wraz z 1,2-5: dawałoby to odpowiedź sceptykom wypowiadającym się w 1,2.

3,6 nie zostaliście wyniszczeni. BJ: „nie przestajecie (być)”. Domyślnie: dziećmi tego, który wyparł i oszukał swego brata (por. w. 8-9).

7 [choć] od dni waszych przodków odstępowaliście od mych praw i nie przestrzegaliście ich. Nawróćcie się do Mnie, a Ja zwrócę się znowu ku wam, mówi Pan Zastępów. Wy jednak pytacie: Pod jakim względem mamy się nawrócić? Za 1,3

8 Czy godzi się człowiekowi oszukiwać Boga, jak wy Mnie oszukujecie? Pytacie: W czym oszukaliśmy Cię? W dziesięcinach i ofiarach.

3,8 oszukiwać. Lekcja (trzy razy) aqab za grec. Tekst hebr.: qaba, „kraść”, ale chodzi znowu o poprawkę kopisty naniesioną, by usunąć aluzję do Jakuba „oszusta”. To samo dotyczy w. 9.

— W dziesięcinach. Na ich temat por. Pwt 14,22+. Według pism kapłańskich (Kpł 27,30n; Lb 18,21-31) jest to podatek na utrzymanie kleru scentralizowanego przy jedynym sanktuarium (zob. też Ne 10,36n; 12,44).

9 Jesteście zupełnie przeklęci, Mnie [chcecie] oszukać? Cały naród? Pwt 28,15

10 Przynieście całą dziesięcinę do spichlerza, aby był zapas w moim domu, a wtedy możecie Mnie doświadczać w tym – mówi Pan Zastępów – czy wam nie otworzę zaworów niebieskich i nie zleję na was błogosławieństwa w przeobfitej mierze. Prz 3,9-10 Pwt 28,8 Pwt 28,12

3,8-10. Dziesięcina jako źródło utrzymania. Na Bliskim Wschodzie istniała niewielka różnica między dziesięciną a podatkiem. Jedno i drugie pobierano od wiosek jako daninę na rzecz państwa; dziesięciny i podatki przechowywano też w kompleksach świątynnych, stamtąd zboże, oliwę i wino rozdzielano urzędnikom królewskim i świątynnym. Podczas zbierania i rozdzielania zebranej dziesięciny zatarciu ulegał podział na świeckie i święte. Dziesięcina (dosłownie „dziesiąta część”), była przymusowym datkiem na utrzymanie kultu i rządu w starożytnym Izraelu. Zwyczaj pobierania dziesięciny był znany także innym ludom Bliskiego Wschodu, np. Fenicjanom i Kananejczykom. W Izraelu istniał nakaz oddawania dziesięciny Bogu i „spożywania jej przed Panem”, przypuszczalnie w formie wspólnotowego posiłku. Wydaje się mało prawdopodobne, by ofiarodawca zjadał wszystko, co oddał. Uniemożliwiłoby to realizację celu, którym było zaopatrzenie społeczności kapłańskiej oraz stworzenie rezerwy dla ubogich. Nakaz dotyczy przypuszczalnie raczej przynoszenia dziesięciny (lub srebra odpowiadającego jej wartości) do świątyni w Jerozolimie, by okazać w ten sposób pobożność. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Lb 18,21-32.

3,10. Niedobory w funduszach świątynnych. Zjawisko wykorzystywania do celów prywatnych tego, co było należne świątyni, pojawiło się stosunkowo wcześnie. W sumeryjskiej modlitwie do Enki czciciel zaprzecza, że zagrabił ofiary złożone bóstwu. Za panowania Kserksesa na obszarze imperium perskiego zaprzestano praktyki finansowania świątyń przez państwo. Oznaczało to, że na barkach ludu złożono wielki ciężar dostarczenia środków do życia kapłanom, utrzymania miejsc kultu oraz wykonywania religijnych rytuałów. Te dodatkowe obowiązki zostały uznane przez ludność za wielkie brzemię i doprowadziły do wprowadzenia zmian w celu zmniejszenia kosztów funkcjonowania świątyń.

11 I zgromię dla waszego dobra szkodnika polnego, aby wam nie niszczył plonu pól, a winorośl nie będzie już pozbawiona owoców, mówi Pan Zastępów. 

12 I wszystkie narody nazywać was będą szczęśliwymi, gdyż będziecie krajem [Bożego] upodobania, mówi Pan Zastępów. Iz 61,9

13 Bardzo przykre stały się wasze mowy przeciwko Mnie – mówi Pan. Wy zaś pytacie: Cóż takiego mówiliśmy między sobą przeciw Tobie? Hi 21,14-15 Iz 58,3

14 Mówiliście: Daremny to trud służyć Bogu! Bo jaki pożytek mieliśmy z tego, że wykonywaliśmy Jego polecenia i chodziliśmy smutni w pokucie przed Panem Zastępów? 15 Teraz zaś raczej zuchwalców nazywajmy szczęśliwymi, bo wzbogacili się bardzo ludzie bezbożni, którzy wystawiali na próbę Boga, a zostali ocaleni. 

16 Wówczas mówili między sobą ludzie bojący się Boga, a Pan uważał i to posłyszał. Zapisano to w Księdze Wspomnień przed Nim na dobro bojących się Pana i czczących Jego imię. Dn 7,10+

3,16. Zwój Wspomnień [BT: „Księga Wspomnień”]. Określenie „Księga Wspomnień” pojawia się tylko w tym fragmencie Pisma Świętego, chociaż idea Boga przekazującego księgę, w której dokonał zapisów, występuje także w innych pismach (np. Wj 32,32; Ps 139,16; Iz 4,3; 65,6; Ez 13,9). Starożytni królowie często prowadzili roczniki, w których odnotowywano najważniejsze wydarzenia z czasu ich panowania (zob. komentarz do Est 2,23). Wydaje się, że mieszkańcy Izraela i innych krajów Bliskiego Wschodu wierzyli, że podobna księga była prowadzona przez bóstwo. W Wj 32,32-34 Mojżesz wyraża gotowość wymazania swojego imienia z księgi - działania, które doprowadziłoby do jego śmierci. Jahwe odpowiada, że z księgi zostanie wymazane imię tego, kto dopuszcza się grzechu. Księga Wspomnień to metafora księgi głównej, która zawiera imiona wszystkich żyjących. Księgę tę można porównać z księgą z imionami przeznaczonych na śmierć, którą Enkidu ujrzał w swoim widzeniu podziemnego świata. W literaturze mezopotamskiej pojawiają się wzmianki na temat tabliczek zawierających złe (w tekstach szurpu) i dobre uczynki ludzi. Zob. komentarz do Ps 56,9.

17 Oni będą moją własnością, mówi Pan Zastępów, w dniu, w którym będę działał, a będę dla nich łaskawy, jak litościwy jest ojciec dla syna, który jest mu posłuszny. Wj 19,5 Ps 103,13

18 Wtedy zobaczycie różnicę między sprawiedliwym a niegodziwcem, pomiędzy tym, który służy Bogu, a tym, który Mu nie służy. 

19 Bo oto nadchodzi dzień palący jak piec, a wszyscy pyszni i wszyscy czyniący nieprawość będą słomą, więc spali ich ten nadchodzący dzień, mówi Pan Zastępów, tak że nie pozostawi po nich ani korzenia, ani gałązki. Am 5,18+

3,19 O ogniu w Dniu Jahwe por. Iz 10,16n; 30,27; So 1,18; 3,8; Jr 21,14.

20 A dla was, czczących moje imię, wzejdzie słońce sprawiedliwości i uzdrowienie w jego skrzydłach. Wyjdziecie [swobodnie] i będziecie podskakiwać jak tuczone cielęta. Łk 1,78 J 8,12+

3,20 słońce sprawiedliwości. „Sprawiedliwość” obejmuje tu moc i zwycięstwo, jak w Iz 41,2+. Tytuł „Słońce Sprawiedliwości”, odniesiony do Chrystusa, odegrał rolę w formowaniu się liturgii świąt Bożego Narodzenia i Epifanii (Objawienia Pańskiego, czyli Trzech Króli).

— w jego skrzydłach. Tak dosł. W BJ: „w jego promieniach”.

3,20. Wzejdzie słońce sprawiedliwości i uzdrowienie w jego skrzydłach. Słońce sprawiedliwości przynosi oczywiście sprawiedliwość. Na Bliskim Wschodzie bóstwa astralne związane były ze sprawiedliwością. W Starym Testamencie nie jest niczym niezwykłym przedstawianie Jahwe za pomocą metafory posługującej się terminami solarnymi. Zwrot „uzdrowienie w jego skrzydłach” wskazuje na symboliczne użycie skrzydeł ptasich z wychodzącymi z nich promieniami słońca. Skrzydła oznaczają ochronę i opiekę (a więc uzdrowienie). W motywie pojawiającym się w religiach astralnych Bliskiego Wschodu słońce przedstawiane jest jako skrzydlaty dysk. Było to szczególnie rozpowszechnione w okresie perskim.

21 I podepczecie niegodziwców, gdyż oni obrócą się w popiół pod stopami nóg waszych w dniu, w którym Ja będę działał – mówi Pan Zastępów. 22 Pamiętajcie o Prawie mego sługi, Mojżesza, któremu na Horebie poruczyłem ustawy i zarządzenia dla całego Izraela.

3,22. Horeb. Horeb to inna nazwa góry Synaj, na której Bóg objawił się Mojżeszowi i przekazał mu Dziesięcioro Przykazań. Jej dokładne położenie nie jest pewne, istnieją przynajmniej cztery możliwe lokalizacje w południowym Synaju: Dżebel Musa, Ras es-Safsafa, Dżebel Serbal i góra w pobliżu Al-Hrob. Na temat lokalizacji Horebu zob. komentarz do Wj 19,1-2.

23 Oto Ja poślę wam proroka Eliasza przed nadejściem dnia Pańskiego, dnia wielkiego i strasznego. Mt 17,10-13p

24 I skłoni on serca ojców ku synom, a serca synów ku ich ojcom, abym nie przyszedł i nie poraził ziemi klątwą. Syr 48,10 Łk 1,17 Joz 6,17+

3,24 Chodzi tu o działalność Eliasza, który powróci po uniesieniu go do nieba (2 Krl 2,11-13), a ten zapowiedziany tu powrót pozostanie ważną cechą eschatologii żydowskiej (por. Księgę Henocha). Jezus wyjaśnił, że Eliasz przybył w osobie Jana Chrzciciela (Mt 11,14; 17,10-13+; Mk 9,11-13).