22. Podział polityczny mórz i oceanów:
Obszary morskie dzielimy na:
a) wody terytorialne danego państwa (morskie wody wewnętrzne, czyli zatoki, których rozwarcie nie przekracza 24 mil morskich i zatoki historyczne, oraz morza terytorialne – było przy terytorium państwa
b) morza otwarte – są to wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Obowiązującą tu zasadą jest swoboda korzystania z bogactw oraz wolność żeglugi, układania przewodów komunikacyjnych, rurociągów oraz przelotu ponad nimi i badań naukowych. Surowce mineralne, które znajdują się na tym obszarze należą do dziedzictwa ludzkości. Prawdą jest jednak, że każde państwo otrzymało „skrawek” dna – Polska na Pacyfiku. W dalekiej przyszłości nasi potomkowie będą mogli z tej działki wydobywać rudy manganowe, które się tam znajdują.
c) Cieśniny i kanały o znaczeniu międzynarodowym. Na tych akwenach na ogół nie pobiera się opłat za korzystanie z cieśnin (okręty wojenne podlegają odrębnym przepisom). W kanałach: Sueskim (własność Egiptu), Panamskim (własność Panamy) i Kilońskim (Niemcy) obowiązuje wolność żeglugi
Prawo morza
Międzynarodowe prawo morza jest działem prawa międzynarodowegodotyczącym obszarów morskich, żeglugi oraz innych
sposobów korzystania z morza.
Prawo morza określa sytuację prawną:
obszarów morskich,
statków,
reguluje zasady korzystania z obszarów morza pełnego znajdującego się poza zasięgiem zwierzchnictwa terytorialnego
państw nadbrzeżnych,
dokonuje unifikacji przepisów wewnętrznych dotyczących obrotu morskiego.
W praktyce żeglugowej za wody morskie uważa się:
- rejony wód śródlądowych połączonych z morzem, na których stale uprawiana jest żegluga,
- wody kanałów przeznaczonych dla żeglugi morskiej,
- wody rzek na odcinkach łączących porty z morzem.
W prawie morza przyjęto następujący podział wód morskich:
- wody wewnętrzne,
- wody terytorialne,
- morze pełne,
- morski pas przyległy.
1)Kodyfikacje prawa morza.
Źródłem prawa morza był i jest przede wszystkim zwyczaj. Umowy odgrywały mniejszą rolę. Do kodyfikacji norm
zwyczajowych doszło w 1958 r. na konferencji genewskiej. Wynikiem jej było przyjęcie 4 Konwencji prawa morza: o morzu
terytorialnym i strefie przyległej, o morzu pełnym, o rybołówstwie i ochrnie zasobów biologicznych morza pełnego, o szelfie
kontynentalnym.
2)Główne przyczyny III-ej Konferencji kodyfikacji prawa morza.
wiele państw nie podpisało i nie przystąpiło do Konwencji Genewskich,
w ostatnich latach wystąpiły silne tendencje do zwłaszcza wśród państw rozwijających się do ich rewizji – chodziło zwłaszcza o
rozszerzenie władzy państw nadbrzeżnych.
od 1973 były prowadzone prace przez ONZ nad III Konferencją Prawa Morza. Konferencja zakończyła się 19 grudnia 1982 r.
Polska podpisała ją w 1998 r. W 2002 r = 140.
Znaczenie III Konferencji Prawa Morza w zakresie międzynarodowego podziału wód morskich.
Dopiero III Konferencja Prawa Morza doprowadziła w 1982r. do przyjęcia Konwencji Prawa Morza z Montego Bay ( Kingston,
Jamajka), która rozwinęła, ustaliła i kodyfikowała większość zagadnień prawa morza, w tym również takie, które już były objęte
konwencjami brukselskimi. Konwencja z Montego Bay wymagała ratyfikacji 60 państw i weszła w życie 16.11.1994r. III
Konwencja Prawa Morza ustala zasady międzynarodowego prawa morza, między innymi określa status prawny wód
wewnętrznych i innych obszarów morskich (zasady delimitacji). Państwa nadbrzeżne, które są członkami Konwencji
wprowadzają ją w życie, wydając szczegółowe ustawy , rozporządzenia i zarządzenia. W Polsce tymi aktami ustawodawczymi
są ustawa z dnia 21 marca 1991r. o obszarach morskich 1ZP i administracji morskiej (zgodna z treścią III Konwencji Prawa
Morza) oraz ustawa o zapobieganiu zanieczyszczania morza przez statki z 16.3.1995r.
23. Współcześnie na świecie występują wszystkie fazy urbanizacji. W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo mamy do czynienia z etapem wstępnym urbanizacji i suburbanizacją, w krajach wysoko rozwiniętych z dezurbanizacją i reurbanizacją.
Urbanizacja w krajach rozwijających się
- Kraje znajdujące się we wstępnej fazie urbanizacji: należą do nich najsłabiej rozwinięte państwa Azji i Afryki, w których wskaźnik urbanizacji nie przekracza 30%. Migracja ludności wiejskiej do miast jest niewielka.
- Kraje znajdujące się na etapie suburbanizacji: wskaźnik urbanizacji kształtuje się na poziomie 30-60%, np. Chiny, Indie, Indonezja, Egipt, Nigeria. Charakterystyczną cechą jest żywiołowy rozwój dużych miast (głównie stolic), spowodowany ogromną migracją ludności wiejskiej, która osiedla się przede wszystkim na peryferiach dużych miast, tworząc dzielnice nędzy – slumsy. Niekontrolowany rozwój slumsów prowadzi do gwałtownego wzrostu powierzchni i liczby ludności, np. Lagos w 1970 r. liczył 2 mln mieszkańców, w 2000 r. – 13,4 mln; Dżakarta w 1970 r. – 3,9 mln, w 2002 r. – 11,5 mln, Mumbai (d. Bombaj) w 1970 r. – 5,8 mln, w 2002 r. – 16,4 mln).
- Kraje o tzw. urbanizacji pozornej (nadurbanizacji): to państwa położone w Ameryce Łacińskiej, w których wskaźnik urbanizacji wynosi 70-86%, co wynika z braku miejsc pracy w wielkoobszarowym rolnictwie, nie zaś z rozwoju pozarolniczych działów gospodarki. W państwach o pozornej urbanizacji rozwój wielkich zespołów miejskich jest równie żywiołowy jak w poprzedniej grupie państw.
Urbanizacja w krajach wysoko rozwiniętych
Proces urbanizacji w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo charakteryzuje się zahamowaniem koncentracji ludności w dużych miastach, ucieczką ludności z centrum aglomeracji na obszar strefy podmiejskiej oraz tworzeniem się wielkich stref zurbanizowanych – układów metropolitalnych i megalopolis.
Zupełnie inaczej przebiega proces urbanizacji w krajach wysoko rozwiniętych, które fazę suburbanizacji przeszły w XIX i na początku XX wieku. Główną cechą tego procesu jest wyludnianie się regionów metropolitalnych. ( z miast ucieka przede wszystkim ludność biała, klasy średniej i wyższej, a napływa ludność kolorowa głównie czarna, o niższych kwalifikacjach i niższym statusie społeczno - ekonimicznym.
Obszary silnie uprzemysłowione i zurbanizowane:
Europa – Zagłębie Ruhry, GOP, Lipsk-Halle , Zagłębie Donieckie, Nowa Ziemia;
Azja – Tokio-Jokohama, Osaka-Kobe, Pekin-Tiencin, południowy Ural, Zatoka Perska;
Ameryka Północna – Zagłębie Apallahijskie, obszary na południe od Wielkich Jezior, Los Angeles;
Ameryka Południowa – Itabira, jezioro Maracaibo i inne;
Afryka – Transwal, Katanga;
Australia – Broken Hill
Rozwój miast na terenie krajów wysoko rozwiniętych.
Kształtowanie się konurbacji
W wyniku postępującego rozwoju przemysłu fabrycznego, który umiejscawiał własna produkcję w miejscach eksploatacji surowców, pociągał za sobą konieczność zatrudniania znacznej liczby siły roboczej, którzy posiadali swe miejsca zamieszkania również w pobliżu miejsc zatrudnienia. Rozwój ekonomiczny pociągał za sobą proces podziału pracy i specjalizacji zawodowej. Wyspecjalizowanie jakiejś dziedziny produkcji wymagało wykorzystania ściśle określonej grupy surowców, a producenci tych surowców wymagali pozyskiwania ściśle określonych usług i towarów. Ponoszenie znacznych kosztów transportu przez producentów generowało skupienie się produkcji w określonych miejscach w przestrzeni blisko rynku zbytu.
Konurbacja składa się kilkunastu a czasami nawet kilkudziesięciu jednostek osadniczych o równym stopniu rozwoju, jest jednostką w hierarchii osadniczej typową dla terenów górniczych i przemysłowych.
Rozrost ośrodków miejskich. Suburbanizacja.
Od początków XIX w. liczba ludności wzrosła 5,5 - krotnie, zaś liczba ludności miejskiej około 100- krotnie. Większa liczba ludności na świecie zamieszkuje miasta i mniejsze miejscowości, zaś proces urbanizacji postępuje i rozwija się w coraz szybszym tempie. Rozwój ośrodków podmiejskich zapoczątkowano w XVIII w., ale najszybszym tempem charakteryzował się w XX wieku. Było to wynikiem przeciążenia wielkich centrów miejskich, stały się one zbyt hałaśliwe, zanieczyszczone i coraz bardziej niebezpieczne. Głównym zagrożeniem dla ludności miejskiej stawały się rozprzestrzeniające się choroby oraz półświatek przestępczy. Efektem tej chorej sytuacji stało się powstanie strumienia odpływu części ludności z granic miast w tereny podmiejskie i peryferyjne. Nasilenie tego zjawiska wzrosło wraz z rozwojem środków transportu (wynalezienia i upowszechnienia tramwajów, autobusów, kolei). Umożliwiło to lepszy i szybszy dojazd ludności do miejsc pracy oddalonych nawet na znaczne odległości. Ukształtowały się liczne ośrodki podmiejskie, które później zostały wchłonięte przez rozrastające się ciągle ośrodki miejskie.
Rozwój miast na terenie krajów rozwijających się.
W latach od 1800 do 1850 roku ludność miejska na świecie uległa znacznemu zwiększeniu o około 22.5%, zaś w okresie 10 lat ( w okresie 1961-1970) wielkość wzrostu była równa 40%. Znaczny udział tego przyrostu przypada na kraje rozwijające się. Efektem tego procesu jest znaczny wzrost poziomu urbanizacji. znacznie wzrósł.
Największym udziałem ludności miejskiej odznaczają się kraje wysoko rozwinięte a w grupie krajów rozwijających się największa ilość ludności miejskiej charakteryzuje kraje Ameryki Łacińskiej i Karaibów, następnie kraje kontynentu azjatyckiego oraz Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej.
Do przyczyn gwałtownego przyrostu ludności miejskiej zaliczyć można:
wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego
migracje do miast ludności wiejskiej w celu znalezienia lepszych warunków życia i lepiej płatnej pracy
przemiany ekonomiczne w gospodarkę bazarową, której rezultat przejawia się w zaniku zawodów rzemieślniczych i załamaniu się gospodarki na wsi. Ludność nie mogąc wykonywać tradycyjnych zawodów wybiera migrację do miasta
chęć zdobycia zatrudnienia gdyż w krajach rozwiniętych w ludność zatrudniona w rolnictwie przechodzi do sektora usługowego, a w tym sektorze najwięcej miejsc pracy jest w miastach.
chęć zmiany dotychczasowego życia - ludność widząc kolorowy świat w telewizji chce również w tym uczestniczyć i zmienić swój dotychczasowy styl życia.
Najwięcej ludności zasiedlającej miasta milionowe zamieszkuje kraje rozwijające się a w szczególności w tej grupie wyróżniają się państwa Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, na drugim miejscu znajdują się kraje Azji Południowej. Pod względem procentowym największa liczba ludności mieszka w miastach w Ameryce Łacińskiej i krajach Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej.
Migracje do miast zbyt licznej grupy imigrantów może powodować niekorzystne skutki, takie jak:
nadmierną urbanizację, która przejawia się wzrostem liczby ludności miejskiej, za którą nie nadąża wystarczająco postęp w gospodarce.
Przykłady:
- stolica Panamy w 1950 roku zamieszkiwana była przez 31% ludności, a w 1980 liczba ta uległa znacznemu wzrostowi do 46%
- w Indonezji ludność aglomeracji Dżakarty z 6,7 mln w roku 1961 podwoiła się do 13 mln w roku 1981.
Proces gwałtownego wzrostu liczby ludności wielkich miast zwie się eksplozją metropolii albo rozwojem megamiast. Według szacunków w 2000 roku w Meksyku będzie mieszkało około 26 mln ludzi, w Sao Paulo - około 24 mln, a w Bombaju i w Kalkucie około 16mln mieszkańców.
zjawisko dzikiego osadnictwa - miasta z nieustannym napływem nowych rzesz potencjalnych mieszkańców, nie mają możliwości zapewnienia im domostw i mieszkań z jedynie podstawowym wyposażeniem i o najniższym standardzie. Dlatego nowopowstałe osiedla i bokowiska a właściwie baraki nie są wyposażone w nawet najprostsze urządzenia infrastrukturalne, takie jak sieć wodociągowa i kanalizacyjna. Ten typ osiedli zamieszkiwany jest przez około 40% meksykan, 35% mieszkańców Kalkuty i 25% mieszkańców Dżakarty.
nie objęta jakąkolwiek kontrolą imigracja ludności, której częstym zjawiskiem towarzyszącym jest powolny i opóźniony rozwój gospodarki, powodując wzrost stopy bezrobocia.
Najmniejsza liczba osób w ogólnym zaludnieniu zamieszkującą miasta występuje w Burundi, Bhutanie i Rwandzie. Największą liczba osób mieszkającą w miastach charakteryzują się kraje: Belgia, Kuwejt, Malta i Wielka Brytania. Tam odsetek ludności miejskiej w ogólnym zaludnieniu jest najwyższy i wynosi odpowiednio 97%, 96%, 94% i 92%.
24.
1. Region zachodnioeuropejski - należą do niego państwa Europy Zachodniej, Północnej i Południowej. Cechuje się przewagą intensywnego, towarowego rolnictwa o mieszanej produkcji roślinno - zwierzęcej.
2. Region wschodnioeuropejsko - syberyjski - występuje w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w azjatyckiej części Rosji (w dawnych krajach komunistycznych). Przeważa w nim rolnictwo wielkoobszarowe, uspołecznione o dość dużym stopniu mechanizacji. Wyjątkiem jest Polska oraz państwa powstałe po rozpadzie Jugosławii, gdzie przeważa drobne rolnictwo indywidualne, Towarowość rolnictwa jest różna. Przeważa mieszany roślinne -zwierzęcy kierunek produkcji, a w Europie Wschodniej - kierunek roślinny.
3. Region środkowo - azjatycki - przeważa w nitu ekstensywne rolnictwo uspołecznione o mieszanym kierunku
produkcji. Na terenach nawadnianych uprawiana jest przede wszystkim bawełna.
4. Region wschodnio - azjatycki - obejmuje większość Chin, Koreę Północną i Wietnam. Przeważa tam wielkoobszarowe rolnictwo uspołecznione. Niewielka jest towarowość tego rolnictwa.
5. Region południowo- i południowo – wschodnioazjatycki - ten typ upraw występuje na Półwyspie Induchińskim, w Indiach, Bangladeszu, Korei Południowej* Indonezji i Japonii. Dominują, w nim wielkie gospodarstwa chłopskie. Jest to gospodarka intensywna, lecz niskotowarowa. Wyjątkiem jest Japonia, gdzie towarowość produkcji jest wysoka.
6. Region zachodnioazjatycko - północnoafrykański - obejmuje północna Afrykę oraz zachodnią Azję do Pakistanu włącznie. Cechuje się małą wielkością gospodarstw. Jest to rolnictwo ekstensywne. Na obszarach nawadnianych występuje gospodarka intensywna, lecą niskotowarowa. Na terenach pustynnych dominuje pasterstwo koczownicze.
7. Region afrykański - Afryka na południc od Sahary. Najczęściej jest to gospodarka prymitywna i małej produktywności. Wyjątkiem jest RPA, gdzie występuje intensywne rolnictwo wysokotowarowe,
8. Region północnoamerykański - obejmuje Kanadę i USA. Przeważa gospodarka wysokotowarowa, intensywna lub ekstensywna. Cechą charakterystyczną jest wysoki stopień specjalizacji produkcji.
9. Region Ameryki Łacińskiej - występują w nim tradycyjne gospodarstwa chłopskie oraz wielkoobszarowi gospodarstwa plantacyjne. Znaczący jest też ekstensywny chów bydła.
10. Region australijsko - Nowozelandki - posiada podobne cechy jak region północnoamerykański. jest I rolnictwo wysoko towarowe o wysokim stopniu specjalizacji.
| 1/ ROŚLINY ALIMENTACYJNE (ŻYWIENIOWE) |
|---|
ZBOŻA: - pszenica - żyto - proso - gryka - ryż |
ZBOŻA – największe uprawy to zboża (70% całego areału wszystkich roślin uprawnych):
| PSZENICA | RYŻ | KUKURYDZA |
|---|---|---|
- Chiny - Indie - USA - Rosja - Francja - Australia Plony są różne: - 80q Europa Zachodnia - 34-35q Polska - 19q Australia - 15q Ukraina - 15q Rosja |
Ostatnie 2 lata większe zbiory ryżu niż pszenicy. EUROPA: - Hiszpania - Włochy - Grecja AZJA: - Chiny - Indie - Indonezja - Bangladesz - Wietnam - Tajlandia - Man Mar - USA (Luizjana)-ok.10 miejsce |
Zbiory kukurydzy są jeszcze większe niż ryżu. - USA - Chiny - Brazylia - Meksyk |
| JĘCZMIEŃ | ŻYTO | OWIES |
- Rosja - Kanada - Niemcy 51q - Wielka Brytania 61q |
- Rosja - Polska 22q - Niemcy 42q - Francja 50q |
- Rosja - Kanada - USA - Polska (7 miejsce) 20q - Niemcy 45q - Holandia ok.50q |
ROŚLINY BULWIASTE (KORZENIOWE)
ZIEMNIAKI: - Chiny (plony od 350q) - Rosja - Indie - USA - Niemcy - Polska 180q (120kg nawozów na ha) |
JAM: Strefa równikowa; - Nigeria - Ghana - Wybrzeże Kości Słoniowej |
MANIOK: Strefa ciepła, równikowa |
|---|---|---|
BATATY, TARO: Strefa równikowa |
ROŚLINY CUKRODAJNE:
| TRZCINA CUKROWA 70% | BURAKI CUKROWE 30% |
|---|---|
- Brazylia - Indie - Chiny |
- Francja - Niemcy - USA |
ROŚLINY OLEISTE:
SOJA: Zawiera 20% tłuszczu, do 475 białka: - USA - Chiny - Brazylia |
SŁONECZNIK: 45% tłuszczu- klimat podzwrotnikowy: - Rosja (południe) - Ukraina - Argentyna - Chiny |
ORZESZKI ZIEMNE (arachidy): Strefa klimatu podzwrotnikowego; - Chiny - Indie - Nigeria |
|---|---|---|
BAWEŁNA: - Chiny - USA - Indie |
LEN: Do 40% tłuszczu: - Argentyna - Indie - Kanada |
RYCYNUS: Klimat tropikalny |
PALMA KOKOSOWA: Klimat równikowy: - Filipiny - Indonezja - Indie |
PALMA OLEISTA: - Nigeria - Demokratyczna Republika Konga - Malezja - Indonezja |
RZEPAK: Do 45% tłuszczu: - Chiny - Kanada - Indie |
25. Rolnictwo intensywne charakterystyczne jest dla państw wysoko rozwiniętych. Odznacza się ono znacznym stopniem chemizacji oraz mechanizacji produkcji. Rolnicy stosują nowoczesne metody upraw i chowu, wprowadzając często nowinki techniczne i najbardziej nowoczesne gatunki. Produkcja ma charakter towarowy, a nie samozaopatrzeniowy. Znamienna jest także koncentracja produkcji, która umożliwia jej specjalizację. Nakłady pracy nie są duże w przeciwieństwie do nakładów kapitałowych. Zatrudnienie w rolnictwie jest bardzo niewielkie i nie przekracza ono 10%, a w takich krajach jak Stany Zjednoczone oraz Wielka Brytania wynosi około 2%.
W wyniku takiego gospodarowania wydajność 1ha użytków rolnych jest bardzo wysoka. Rolnictwo tego typu prowadzone jest między innymi w Holandii, Japonii, Danii.
Rolnictwo intensywne - system produkcji rolniczej ukierunkowany na maksymalny zysk osiągany w warunkach dużego nakładu pracy i środków finansowych. Charakteryzuje je powszechne zastosowanie wysoko wydajnych maszyn, technik uprawy i hodowli, nawozów mineralnych i środków ochrony roślin. Rolnictwo intensywne występuje przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych.
Rolnictwo intensywne pozwala na zmniejszenie zatrudnienia przy uprawie roślin i hodowli zwierząt. Niektóre ze stosowanych technik przyczyniają się do skażenia gleby i środowiska. W niektórych państwach europejskich w tym dziale gospodarki pracuje jedynie kilka procent ogółu zatrudnionych, przy czym w Belgii i Wielkiej Brytanii ten wskaźnik wynosi poniżej 2%.
Szczególnym rodzajem rolnictwa intensywnego jest ogrodnictwo. Wysokie efekty produkcji rolniczej są tu osiągane niewielkim nakładem kosztów, przy ogromnych nakładach pracy.
Jednym z rodzajów rolnictwa intensywnego jest rolnictwo podmiejskie, które cechuje:
uprawa w pobliżu miast,
uprawa w szklarniach i tunelach foliowych,
uprawa na potrzeby ludzi (np. w małych miasteczkach).
Rolnictwo ekstensywne spotykane jest w krajach słabo rozwiniętych i jest ono przeciwieństwem powyższego. Oznacza to, że stopień mechanizacji oraz chemizacji jest niewielki, dużą wagę przypisuje się natomiast do nakładów pracy ludzkiej. Wydajność 1ha jest niewielka, w związku z czym w celu wyprodukowania wystarczającej ilości pożywienia pod rolnictwo przeznacza się znaczne obszary. Dominującą gałęzią jest uprawa roślin, ponieważ nie wymaga ona tak wysokich nakładów kapitałowych jak hodowla zwierząt. Bardzo często uprawy prowadzone są metodami tradycyjnymi, bez stosowania zabiegów chroniących ziemię przed wyjałowieniem, co z biegiem czasu skutkuje spadkiem produktywności gleby. Towarowość rolnictwa ekstensywnego jest niewielka, pokrywa ono przede wszystkim zapotrzebowanie producentów. Charakterystyczne jest ono dla państw Azji, Afryki i Ameryki Środkowej.
Ciekawa sytuacja ma miejsce w Chinach, w którym to państwie wysokie plony w rolnictwie osiągane są nie poprzez znaczny stopień mechanizacji rolnictwa, ale wskutek bardzo dużych nakładów pracy.
Rolnictwo ekstensywne – rodzaj rolnictwa, w którym nie stosuje się sztucznych środków wspomagających uprawy, takich jak nawozy mineralne i pestycydy, co skutkuje jednak zmniejszonymi plonami. W systemie tym nakłady pracy są wysokie, a koszty niskie. Ten rodzaj rolnictwa stosuje się w krajach mniej rozwiniętych gospodarczo. Wykorzystuje się do tego tereny rozleglejsze niż w rolnictwie intensywnym.
Główne obszary rolnictwa ekstensywnego na świecie:
Wielkie Równiny, Pampa, strefa międzyzwrotnikowa w Afryce, Bliski Wschód, Pakistan, Afganistan, USA, Australia (głównie Queensland i Nowa Południowa Walia), Kanada, prawie cały obszar byłego ZSRR.
W krajach z takim rolnictwem nie ma potrzeby osiągania bardzo wysokich plonów i intensyfikacji hodowli zwierząt. Duże zbiory osiąga się poprzez uprawę ogromnych obszarów. Duża produkcja mięsa, mleka czy wełny oparta jest na bardzo dużej ilości zwierząt hodowlanych. Ich hodowla wykorzystuje duże powierzchnie łąk i pastwisk.
26. Mierniki poziomu rozwoju gospodarczego
Ustalenie poziomu rozwoju gospodarczego danego obszaru jest bardzo trudne, ponieważ nie istnieją uniwersalne mierniki, które byłyby porównywalne w skali całego świata. Najczęściej stosowaną miarą poziomu rozwoju jest produkt krajowy brutto (PKB), uzupełniony innymi miernikami ekonomicznymi oraz miernikami demograficznymi, gospodarczymi i społecznymi.
Mierniki ekonomiczne
1 PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) w przeliczeniu na jednego mieszkańca w dolarach USA. PKB to liczona w cenach bieżących wartość wytworzonych w danym kraju, w ciągu roku, dóbr materialnych i usług pomniejszona o koszty materialne i koszty zakupu obcych usług niematerialnych. PKB może być liczony według oficjalnego kursu dolara lub według faktycznej wartości dolara na rynku wewnętrznym, czyli parytetu siły nabywczej waluty (PSNW). Uzupełnieniem wartości PKB na jednego mieszkańca jest tempo jego przyrostu w ciągu roku oraz udział poszczególnych działów gospodarki w tworzeniu PKB;
Produkt Krajowy Brutto (PKB) – ang. Gross Domestic Product (GDP): jest to wartość
nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w ciągu roku na terenie danego
kraju pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie, obejmujące m.in. wartość zużytych materiałów,
energii, usług obcych (np. transportowych, bankowych) oraz innych kosztów (dzierżawy,
reklamy, podróży służbowych). Inaczej, jest to suma wartości dodanej brutto wytworzona w
każdym z działów gospodarki narodowej w ciągu roku na terenie danego kraju, powiększona o
podatki od produktów i pomniejszona o dotacje do produktów.
PKB = wartość nowo wytworzona – zużycie pośrednie
PKB = wartość dodana brutto + podatki od produktów – dotacje do produktów
2 PRODUKT NARODOWY BRUTTO (PNB) – to produkt krajowy brutto powiększony o dochody z tytułu własności za granicą i pomniejszony z tytułu funkcjonowania kapitału zagranicznego w danym kraju;
Produkt Narodowy Brutto (PNB) – wartość nowo wytworzona w każdym z działów
gospodarki narodowej przez przedsiębiorstwa krajowe – zarówno na terenie kraju, jak i poza
granicami – pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie.
PNB = PKB + finansowe saldo przepływów zagranicznych z tytułu własności
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wartość Dodana Brutto (WDB) – ang. Gross Value Added: jest to różnica pomiędzy produkcją
globalną (tj. wartością wyrobów i usług wytworzoną w każdym z działów gospodarki
narodowej) a zużyciem pośrednim. Wartość tę można wyrażać jako sumę wydatków bądź
sumę kosztów (płac, zysków, procentów, rent oraz podatków pośrednich przedsiębiorstw).
WDB = PKB – podatki od produktów + dotacje do produktów
Przeliczając wyrażony w walucie danego kraju produkt krajowy (narodowy) na dolary, stosuje
się równolegle lub selektywnie 4 metody konwersji:
- rynkowych wymiennych kursów walut,
- parytetu siły nabywczej walut (PPP),
- kursów walut zmodyfikowanych wskaźnikami inflacji,
- uśrednionych kilkuletnich kursów walut.
Parytet siły nabywczej – ang. Purchasing Power Parity: wyrażony w USD – oznacza wartość
dolara odpowiadającą jednostce waluty danego kraju na rynku krajowym (obejmującym całość
towarów i usług rynkowych i nierynkowych), przy uwzględnieniu stosunku cen danego kraju do
cen we wszystkich innych krajach, które biorą udział w porównaniach siły nabywczej walut.
- majątek narodowy – miernik stosowany przez Bank Światowy w najnowszych rankingach państw. Uwzględnia przeliczoną na mieszkańca szacunkową wartość bogactw naturalnych, potencjał twórczy zasobów ludzkich oraz majątek wytworzony, tj. budynki, maszyny, technologie, infrastrukturę techniczną terenu.
3 DOCHÓD NARODOWY (DN) uzyskiwany w wyniku pomniejszenia produktu narodowego brutto o koszty amortyzacji i koszty pośrednie (VAT i akcyzę);
Dochód Narodowy Brutto (DNB) – ang. Gross National Income (GNI): jest to wartość
nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej przez przedsiębiorstwa krajowe
– zarówno na terenie kraju, jak i poza granicami – pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie,
uwzględniająca całkowite dochody osiągane przez obywateli danego kraju (np. transfery
zagraniczne, odsetki bankowe, dywidendy) obliczana poprzez sumowanie wszystkich
dochodów przedsiębiorstwa.
Różnica pomiędzy wartością DNB a PKB wynika jedynie z metodologii liczenia. Pierwsza jest
sumą dochodów, druga zaś sumą wartości nowo wytworzonej.
Mierniki gospodarcze
- udział przemysłu w tworzeniu PKB;
- udział w światowej produkcji wyrobów elektronicznych, tworzyw sztucznych i energii elektrycznej;
- intensywność produkcji rolnej mierzona wydajnością z jednego hektara;
- stosunek produkcji roślinnej i zwierzęcej w ogólnej wartości produkcji rolnej;
- struktura towarowa handlu zagranicznego.