Potrzeby młodzieży i ich zaspokajanie

POTRZEBY MŁODZIEŻY

I ICH ZASPAKAJANIE

Spis treści

WSTĘP 3

ROZDZIAŁ I

KLASYFIKACJA, ZNACZENIE I ROZMIARY POTRZEB

MŁODZIEŻY 5

Definicje i typologia potrzeb 5
1. Kryterium ważności potrzeb. 7
Okres dojrzewania jako bardzo ważny okres w życiu młodego

człowieka 9

Potrzeby psychiczne młodzieży 11
Badania empiryczne potrzeb młodzieży 22
Skutki niezaspokojenia potrzeb psychicznych 23

ROZDZIAŁ II

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH 26

2.1. Przedmiot i cel badań własnych 26

2.2. Problemy i hipotezy badawcze 26

ROZDZIAŁ III

POTRZEBY LICEALISTÓW W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH 29

3.1. Środowisko rodzinne i społeczne badanych 29

3.2. Rodzaje potrzeb według hierarchii badanych 32

3.3. Metody zaspakajania potrzeb 34

3.4. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb 43

3.5. Zmienne zależne i niezależne 44

3.4. Charakterystyka badanej grupy, terenu i organizacja badań 45

PODSUMOWANIE 48

SPIS TABEL 49

SPIS WYKRESÓW 49

BIBLIOGRAFIA 50

ANEKS 52

WSTĘP

Jakże często słyszymy od małego dziecka: Mamo, kup mi samochodzik, i głośny płacz, gdy słyszy odmowę. Dorastający człowiek ma zazwyczaj wyższe aspiracje i żądania w stosunku do rodziców są bardziej wygórowane. Często i jeden (co jest poniekąd zrozumiałe) i drugi nie liczą się z możliwościami finansowymi rodziny i oboje stosują różne formy protestu w przypadku odmowy spełnienia żądania.

Potrzeby człowieka są z jednej strony motorem napędowym rozwoju osobowości, z drugiej zaś bywają przyczyną frustracji w przypadku ich niezaspokojenia. Racjonalne przystosowanie potrzeb do możliwości swoich i najbliższego otoczenia pozwala na osiągnięcie satysfakcji życiowej. Jednak zbytnia minimalizacja potrzeb może doprowadzić do stagnacji życiowej i braku aspiracji do dalszego rozwoju.

Wbrew pozorom literatura dotycząca potrzeb człowieka, a szczególnie dorastającej młodzieży, jest dość uboga. Najwięcej jest pozycji analizowania tematu z religijnego punktu widzenia, a więc dość jednostronnie. Najpełniejszą analizę przedstawili H. Filipczuk w swojej pracy „Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży”, I. Jundźwiłł w „Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży – diagnoza – zaspokajania” oraz M. Przetacznikowa w „Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży”.

Interesowało mnie, czy młodzież w wieku dojrzewania potrafi w sposób realny oceniać swoje potrzeby i w sposób konsekwentny dążyć do ich zaspokojenia oraz czy potrzeby te są możliwe do spełnienia i rzeczywiście mają na celu rozwój osobowości młodego człowieka, a nie tylko zaspokojenie wygórowanych aspiracji czy imponowanie rówieśnikom.

Tym właśnie kierowałem się, wybierając temat niniejszej pracy. Chodziło o stwierdzenie, jaka jest hierarchia potrzeb w życiu dorastających ludzi i czy potrzeby te są zaspakajane oraz w jaki sposób.

Teza, jaką postawiłem brzmiała, że pomimo wysokich aspiracji młodzieży w okresie dojrzewania i nie zawsze racjonalnej oceny możliwości realizacji potrzeb w generalnej ocenie uważają oni, że ich potrzeby zaspakajane są w sposób zadowalający.

Metodą badawczą zastosowaną do udowodnienia hipotez badawczych była ankieta przeprowadzona na 68-osobowej grupie uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego w Bartoszycach.

Pracę podzielono na trzy rozdziały. W rozdziale przedstawiono definicje i typologię potrzeb, w tym kryteria ich ważności, scharakteryzowano okres dojrzewania oraz omówiono potrzeby psychiczne młodzieży.

W rozdziale II omówiono metodologię badań własnych, w tym charakterystykę terenu badań, gdzie krótko przedstawiono miasto i szkołę, w których przeprowadzono badania, przedmiot i cel badań własnych, problemy badawcze, hipotezy badawcze oraz zmienne zależne i niezależne występujące w pracy.

Rozdział III poświęcony jest zaprezentowaniu i omówieniu badań własnych, w tym środowisku rodzinnemu i społecznemu badanych, rodzajom potrzeb młodzieży i metodom ich zaspakajania.

ROZDZIAŁ I

KLASYFIKACJA, ZNACZENIE I ROZMIARY POTRZEB MŁODZIEŻY

1.1. Definicje i typologia potrzeb

Potrzeby są to "stany organizmu będące odchyleniem od jego optimum życiowego, charakteryzujące się napięciem o zabarwieniu emocjonalnym, wzmożoną ruchliwością ogólną i wybiórczą wrażliwością"¹.

W psychologii budowano różne definicje potrzeb. Mimo różnorodności definicji i klasyfikacji potrzeb można zgodzić się z twierdzeniem, iż potrzeba jest czynnikiem dynamizującym zachowanie ludzi, jest źródłem aktywności człowieka.

Na użytek tej opisu korzystano przede wszystkim z teorii potrzeb Maslowa. Według niego potrzeby ludzkie ułożone są w strukturze hierarchicznej, gdzie zaspokojenie potrzeb niższego rzędu prowadzi do pojawienia się potrzeb wyższego rzędu. Wymienia on następujące potrzeby podstawowe: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz potrzeby wyższe: uznania (szacunku), samourzeczywistnienia, wiedzy i zrozumienie oraz estetyczne.

Wymieniając potrzeby w układzie hierarchicznym, Maslow zakłada z góry, że warunkiem wykształcenia się potrzeby wyższej jest zaspokojenie potrzeby podstawowej². Psychologowie definiując potrzeby utożsamiają je często z: nastawieniem, napięciem, postawą, motywem i popędem. Według N. Camerona potrzeba jest to "stan niestabilnej lub zaburzonej równowagi w zachowaniu się organizmu, przejawiający się zwykle jako nasilająca się lub przedłużająca czynność i napięcie"³

D. W. Mc Kinnon uważa, że "potrzeba jest to napięcie wewnątrz organizmu, które prowadzi do zorganizowania pola działania organizmu odpowiednio do pewnych podniet lub celów i pobudza aktywność skierowaną na ich osiągnięcie. Irena Jundziłł stwierdza, że potrzeby to tendencje pobudzające osobnika do działania. Wyznaczają one konkretne motywy. Według autorki bardzo często potrzeba staje się samym motywem. Stąd często motywy uosabia się z potrzebami. Irena Jundziłł wyróżnia potrzeby biologiczne, społeczne i osobiste. W grupie potrzeb społecznych wyróżnia:

- potrzebę afiliacji,

- potrzebę przynależności uczuciowej,

- potrzebę miłości,

- potrzebę uznania i szacunku,

- potrzebę dominowania lub ulegania,

- potrzebę agresji.

Potrzeby osobiste powiązane są ściśle ze społecznymi. Do potrzeb osobistych należą:

- potrzeby poznawcze,

- potrzeby pozytywnej samooceny,

- potrzeby samo urzeczywistnienia,

- potrzeby estetyczne⁴.

Kazimierz Obuchowski przeprowadził zasadniczą klasyfikację potrzeb powszechnych człowieka w następujący sposób:

- potrzeby fizjologiczne,

- potrzeby seksualne,

- potrzeby orientacyjne,

- potrzeby poznawcze,

- potrzeby kontaktu emocjonalnego,

- potrzeby sensu życia,

- potrzeby indywidualne⁵.

Większość tych potrzeb jest wspólna wszystkim ludziom. Utrzymują się one przez całe życie. Jednak w zależności od wyposażenia jednostki, od oddziaływania środowiska, a przede wszystkim od wieku potrzeby podlegają rozwojowi i przekształceniom.

Z uwagi na to, iż człowiek stanowi jedność psychofizyczną tj. jego psychika i organizm są ze sobą ściśle powiązane, opisując mechanizmy powstawania i zaspokajania potrzeb psychicznych nie sposób pominąć potrzeb natury biologicznej. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb fizjologicznych może utrudniać wytworzenie się i prawidłowy rozwój potrzeb psychicznych. Twierdzenie, że niezaspokojenie potrzeb niższych (biologicznych) uniemożliwia powstawanie potrzeb wyższych (psychicznych) jest powszechnie znane. Jego prawdziwość nie budzi wątpliwości –permanentny i skrajny głód implikuje u osób doświadczających braku w tym zakresie podejmowanie aktywności w celu zaspokojenie tej właśnie potrzeby⁶.

1.1.1.Kryterium ważności potrzeb.

Ponieważ potrzeby stanowią czynnik motywujący działanie człowieka, wobec tego jednostka dążyć będzie w pierwszej kolejności do zaspokojenia potrzeb najsilniej odczuwanych, a dopiero w dalszej – o mniejszej sile odczuwania. w ten sposób można określić kolejność zaspokajania potrzeb, opierając się na sile z jaką są one odczuwane. można więc powiedzieć, że potrzeby silniej odczuwane są ważniejsze i jako takie muszą być zaspokojone w pierwszej kolejności. Różna ważność potrzeb oceniana jest na ogół według jednego z trzech zjawisk, które mogą być traktowane jako swego rodzaju miara ważności potrzeb. Są to: wielkość nakładów, jakie jednostka jest skłonna ponieść dla zaspokojenia potrzeb; kolejność powstawania i zaspokajania potrzeb; wielkość przyjemności uzyskiwanej dzięki zaspokojeniu potrzeby lub też wielkość przykrości w razie rezygnacji z zaspokojenia⁷.

Warto zauważyć, iż kolejność w jakiej wymienia się różne rodzaje potrzeb, odpowiada w pewnym zakresie podziałom dokonywanym według kryterium genezy, jako że na pierwszym miejscu znajdują się na ogół potrzeby o przewadze uwarunkowania biologicznego.

W ekonomii za przykład ujmowania potrzeb od strony ich ważności należy uznać cały kierunek subiektywistyczny, łącznia z jego współczesną odmianą, jaką jest tzw. ekonomia dobrobytu. Poszczególne potrzeby, a raczej dobra służące ich zaspokojeniu, próbuje się uszeregować według siły odczuwania potrzeb, opierając się na wielkości przyjemności, zadowolenia, szczęścia itp., jakie uzyskuje człowiek dzięki ich posiadaniu. W tym układzie użyteczność przedmiotów, a zwłaszcza ich końcową użyteczność, traktuje się jako miarę siły, ważności, niezbędności itp. potrzeby, którą dane przedmioty zaspokajają. Jednostka zaspokaja w pierwszej kolejności te potrzeby, których pokrycie daje jej największą przyjemność lub innymi słowy wybiera dobra o największej użyteczności krańcowej⁸.

Na istnienie pewnej naturalnej kolejności w powstawaniu potrzeb wskazuje S. Jevons, formułując „prawo kolejnego powstawania potrzeb” i wymieniając następujące ich rodzaje poprzez określenie środków zaspokojenia:

1) powietrze,

2) pożywienie,

3) ubranie,

4) mieszkanie,

5) literatura,

6) przedmioty służące do ozdoby.

Według podobnej zasady dzieli potrzeby A. Marshall, wyodrębniając kolejno potrzeby:

1) pożywienie,

2) ubranie,

3) mieszkanie,

4) rozwijanie różnorodnej działalności⁹.

Jednocześnie dokonuje on podziału rzeczy na niezbędne, konwencjonalnie niezbędne oraz zbytkowne (luksusowe). W odniesieniu do potrzeb mogłoby to oznaczać, że istnieją:

a) potrzeby o dużym znaczeniu, których zaspokojenie jest niezbędne,

b) potrzeby, których zaspokojenie jest konwencjonalnie niezbędne,

c) potrzeby, których zaspokojenie nie jest konieczne¹⁰.

Ważność, czy też niezbędność zaspokojenia pewnych potrzeb musi mieć jakiś punkt odniesienia. Owym punktem może być cel lub cele działania człowieka. Można zatem wyodrębnić różne rodzaje potrzeb, opierając się na określeniu celu, którego realizacji służy zaspokojenie potrzeb (ważny jest związek potrzeb z celem, lub celami, oraz relacja między nimi)¹¹.

Przykładem ujmowania potrzeb z punktu widzenia celu jest wspomniany już kierunek subiektywistyczny. Ogólny cel jest jeden – maksymalizacja przyjemności.

Z kolei za przykład rozróżniania potrzeb większej niż jeden liczby celów może służyć propozycja K. Zagórskiego. Korzyści (które można potraktować jako cele) można podzielić na cztery rodzaje, opierając się na następujących kryteriach:

- kryterium biologiczne; zaspokajanie pewnych potrzeb daje korzyści biologiczne (prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka) – cel biologiczny,

- kryterium społeczne; zaspokajanie potrzeb umożliwia osiąganie pewnych korzyści społecznych (ułatwienie funkcjonowania człowieka jako jednostki społecznej) – cel społeczny,

- kryterium subiektywne; wartości, które dają osobista satysfakcję, zadowolenie mogą przynieść korzyść subiektywną – cel subiektywny,

- kryterium instrumentalne; wartości pomagające w osiąganiu
w przyszłości innych wartości, które przyniosą korzyść w jednym z trzech wyżej wymienionych znaczeń – cel instrumentalny¹².

1.2.Okres dojrzewania jako bardzo ważny okres w życiu młodego człowieka

Okres rozwoju dziecka następujący po młodszym wieku szkolnym nazywany jest dojrzewaniem lub dorastaniem. Dojrzewanie odnosi się do przemian biologicznych organizmu. Dorastanie to intensywny rozwój psychiczny i społeczny.

Przemiany zachodzące w organizmie dziewcząt i chłopców są bardzo intensywne. Dokonują się we wszystkich dziedzinach. Najważniejsze aspekty rozwoju to:

- dojrzewanie fizjologiczne,

- dorastanie społeczne,

- rozwój umysłowy,

- dojrzewanie emocjonalne.

Podczas dojrzewania dominującą rolę zajmuje życie uczuciowe. Przeżycia uczuciowe młodzieży cechuje pewna przesada i afektacja oraz duża zmienność, przechodzenie od zachwytu do pogardy, od zapału do zniechęcenia. Te stany emocjonalne cechuje nieokreśloność i mglistość. Duży wpływ na taką nieokreśloność nastrojów i życzeń ma popęd płciowy.

Charakterystyczna też jest bezprzedmiotowość uczuć u dorastających, ich doznawane uczucia radości i smutku nie wiążą się z określonym bodźcem¹³.

J. Piaget zwraca uwagę na związek rozwoju uczuć i intelektu u dorastającej młodzieży. Zwłaszcza kształtowanie się uczyć wyższych uzależnia od rozwoju procesów intelektualnych i społeczno - kulturowych.

Podobnie M. Przetacznikowa stwierdza: "Warunki historyczno - społeczne, system wychowania w rodzinie i w szkole, nowe zadania i wymagania stawiane dorastającej młodzieży oddziałują niewątpliwie na jej życie uczuciowe. Wzorce i normy kulturowe, które dopiero teraz młodociani potrafią przyswajać sobie ze zrozumieniem, bardziej świadomie i krytyczne, wywołują u nich różne rodzaje przeżyć emocjonalnych. Kształtowaniu się postaw, przekonań i opinii towarzyszą uczucia moralne i intelektualne. Wytwarzanie się hierarchii, ocen, rzutujących na obraz świata jak i na samego siebie, stanowi również podłoże powstawania nowych jakości uczuciowych. Dzięki poszerzaniu się interakcji między młodocianymi a grupami socjalnymi, w których uczestniczą, rozwijają się również uczucia społeczne. Tak, więc uczucia, afekty, nastroje i namiętności przeżywane przez młodzież nie są zjawiskiem wyizolowanym z całokształtu jej życia psychicznego, lecz stanowią jego integralną część, włączoną w proces rozwoju osobowości, wielokierunkową działalność w różnych środowiskach"¹⁴.

Wiek dojrzewania charakteryzuje się szybkim i znacznym rozwojem umysłowym. Spostrzeżenia stają się dokładniejsze, wielostronne i bardziej świadomie ukierunkowane, planowe i systematyczne. Dorastający zaczynają się posługiwać w większej mierze pamięcią logiczną niż pamięcią mechaniczną. Pamięć mimowolna przekształca się w dowolną. Pogłębia się zdolność analizy i syntezy oraz rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno dedukcyjne. Młody człowiek zaczyna rozumieć i posługiwać się pojęciami abstrakcyjnymi, takimi jak wolność, sprawiedliwość, prawda i tolerancja.

Również wyobraźnia odgrywa dużą rolę w kształtowaniu osobowości młodego człowieka. Przejawia się to w marzeniach i twórczości młodych. Najczęściej marzą oni o miłości, sławie, przygodach, podróżach, a także o własnej sytuacji rodzinnej i społecznej. Dorastający chętnie oddają się twórczości pisząc wiersze, nowele, pamiętniki. Ich wyobraźnia również jest rozwijana poprzez książki, filmy, muzykę¹⁵.

W tym wieku rodzi się lekceważący stosunek do innych, zwłaszcza dorosłych. Wpływ rodziny, dotąd tak olbrzymi, w miarę rozszerzania się kontaktów ze szerszym światem, stopniowo maleje. Jednak po okresie buntu i zrywania kontaktów uczuciowych z rodzicami, następuje powrót na łono rodziny. Zjawisko to wiąże się z odkryciem własnej indywidualności i odrębności.

Młodzież wtedy nie chce uznawać żadnych autorytetów i jest nastawiona buntowniczo do rodziców i wychowawców. W wieku tym budzi się i jest silnie odczuwana wielka wrażliwość i podatność na wszelkie wpływy środowiska i otoczenia. Charakter młodych urabiają: teatr, kino, pisma ilustrowane, a także przede wszystkim koledzy¹⁶.

Związki przyjaźni zawarte w tym okresie są bardzo trwałe. Ta podatność na wpływy środowiska i otoczenia może pchnąć młodzież zarówno w kierunku czynów szlachetnych, jak i w kierunku czynów przestępczych¹⁷.

Zachodzące w młodym człowieku istotne zmiany w ustroju i psychice są źródłem wielu niepokojów i konfliktów zarówno z sobą samym, jak i z otoczeniem. Właściwe zrozumienie tego faktu zarówno przez dorosłych, jak i przez młodzież ułatwiają bezbolesne przejście przez trudny okres dojrzewania.

1.3. Potrzeby psychiczne młodzieży

Potrzeba bezpieczeństwa

Potrzeba bezpieczeństwa należy do najważniejszych, najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych. Niezaspokojenie tej potrzeby powoduje nie tylko doraźne przeżycia lękowe, prowadzić może do trwałych zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego, co skutkować będzie zaburzeniami w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym, a niekiedy może też rzutować na sferę poznawczą człowieka. U podstawy wielu nerwic leży lęk, a genezy nastawień lękowych należy szukać we wczesnym dzieciństwie, w niewłaściwym zaspakajaniu potrzeby bezpieczeństwa przez rodziców i opiekunów.

Czynniki, które mogą szczególnie frustrować poczucie bezpieczeństwa u dzieci mogą mieć charakter biologiczny np. lęk przed bólem, chorobą, jak i charakter psychologiczny - lęk przed odrzuceniem rozpadem rodziny, przed samotnością¹⁸.

Niewłaściwie funkcjonująca rodzina, w której dochodzi do sytuacji agresji i przemocy, bądź rozwodu rodziców, a także system rodzinny w którym rodzice prezentują różne strategie wychowawcze, stawiają odmienne, czasem wzajemnie wykluczające się wymagania, są czynnikami silnie frustrującymi potrzeby bezpieczeństwa dziecka. Niekiedy czynniki te dorosłemu obserwatorowi mogą wydawać się z pozoru mało stresogenne np. zmiany miejsca zamieszkania rodziny; prowadzić to może jednak do częstych zmian środowiska rówieśniczego dziecka, powodować sytuacje gdy dziecko nie ma możliwości zawierania trwalszych przyjaźni, czuje się outsiderem¹⁹.

Obserwowanie przez dzieci lękowych nastawień swoich rodziców wobec otaczającego świata, podwyższonego niepokoju o siebie, swoich bliskich, o przyszłość może powodować przejmowanie tych skłonności przez dziecko, generuje niewłaściwy rozwój dziecka ze skłonnością w przyszłości do reagowania neurotycznego²⁰.

Potrzeba przynależności

Pierwszą grupą społeczną, do której dziecko przynależy jest rodzina. To ona w najpełniejszy sposób zaspakaja potrzebę bezpieczeństwa, bliższego kontaktu emocjonalnego a także wiele innych potrzeb. Pozycję dziecka w rodzinie charakteryzuje zależność od dorosłych. Pozycja zależności, podporządkowania odpowiada potrzebom małego dziecka. Sprawia, że dorośli pomagają, obsługują, czasem wyręczają, ponieważ dziecko nie jest zdolne do prowadzenia siebie samodzielnie. Potrzeba podporządkowania jest jednak zgodna z potrzebami dziecka do pewnych granic, które wyznacza przede wszystkim wiek dziecka, im dziecko starsze, im bardziej samodzielne i bardziej dojrzałe tym bardziej pragnie być niezależne, tym trudniej się podporządkowuje. Jeśli rodzice uwzględniają tę jego potrzebę czuje się ono w rodzinie dobrze, jego więź z rodziną, poczucie przynależności do niej nie są zagrożone.

Nie każde dziecko wraz z wiekiem odczuwa potrzebę uniezależnienia. Są osoby, którym odpowiada sytuacja zależności, uległości, podporządkowania, cechuje je niepełna dojrzałość społeczno – emocjonalna. Postawa taka jest wynikiem błędów wychowawczych rodziny, która niedostatecznie rozwijała potrzebę samodzielności dziecka, w której rodzice byli nadmiernie opiekuńczy, nie kształtowali jego poczucia tożsamości i odrębności od rodziców²¹.

Rodzina nie jest jedyną grupą, do której człowiek przynależy. Dziecko wraz ze wzrostem i rozwojem odczuwa potrzebę przynależności do grupy rówieśniczej, klasowej, sąsiedzkiej. Przynależność ta nie zawsze ma charakter pozytywny. Szczególnie silna więź z nieformalną grupą rówieśniczą (o negatywnych wzorcach zachowań) i silna potrzeba przynależności do takiej grupy występuje u tych dzieci, które są zaniedbywane przez swoich rodziców, odrzucane przez nich. Dzieci takie to często dzieci nieakceptowane, takie, którym rodzice poświęcają za mało czasu, uwagi. Potrzeba przynależności bywa realizowana przez poszukiwanie grupy o negatywnych wzorcach postępowania, nie akceptowanych przez dorosłe autorytety. Realizując swoją potrzebę przynależności do takich nieformalnych grup czasami wystarczy upodobnić się do członków grupy, do której się należy, naśladować ich. Na potrzebie upodobnienia się do innych opiera się zjawisko mody na określone stroje, fryzury, posiadanie różnych przedmiotów, upodobnienia się sposobem bycia, używania określonych wyrażeń. Jednostka, która nie podporządkowuje się wymaganiom grupy, nie przejmuje jej reguł, może być przez nią odrzucona²².

Potrzeba kontaktu

Z potrzebą przynależności bardzo silnie łączy się potrzeba kontaktu, która ujawnia się jako jedna z pierwszych potrzeb psychicznych u małego dziecka. W pierwszych latach życia dziecko manifestuje potrzebę bliskiego kontaktu przede wszystkim z dorosłymi, a początkowo z jedną tylko dorosłą osobą, którą zazwyczaj jest matka. Potrzeba kontaktu z dorosłymi w pierwszych latach życia dziecka zaspokajana jest wówczas, gdy dzieckiem zajmuje się osoba zaangażowana emocjonalnie, gdzie doświadcza ono przejawów serdeczności, troski.

Kontakt emocjonalny nabiera wraz z rozwojem dziecka charakteru dwustronnego. Dziecko nie tylko jest przedmiotem uwagi, troski, miłości ale uczy się zwracania uwagi na innych, okazywania najbliższym troski, współczucia na miarę swoich możliwości rozwojowych. Okazując dziecku zainteresowanie i miłość, zaspakajając jego potrzebę kontaktu emocjonalnego rodzice muszą pomagać w stopniowym przekształcaniu jego postawy egocentrycznej w uczenie się dostrzegania potrzeb innych²³.

Stopniowo wraz ze wzrastaniem i dojrzewaniem dziecka potrzebny jest mu nie tylko kontakt z rodzicami, ale i dalszymi członkami rodziny, z szerszym kręgiem osób, innymi rówieśnikami. Z czasem potrzeba kontaktów z rówieśnikami zdominuje potrzebę obcowania z rodzicami. Aby dziecko mogło zaspakajać swoją potrzebę kontaktu z rówieśnikami w sposób prawidłowy rodzice powinni pozwolić by przychodzili oni do domu, by dziecko mogło ich odwiedzać. Rodzice powinni wiedzieć, jak układają się kontakty własnego dziecka z rówieśnikami, czy nie jest tak że realizuje ono jedynie swoje osobiste, egoistyczne cele np. dominacji, przewodzenia czy potrafi dostrzegać potrzeby innych dzieci, dzielić się, współdziałać²⁴.

Potrzeba kontaktu społecznego z innymi rówieśnikami najsilniej przeżywana jest w wieku dorastania. Są one intensywne, obejmują kontakty koleżeńskie, przyjaźnie, udział w tzw. „paczkach” oraz sympatie miedzy dziewczętami i chłopcami. Rodzice muszą rozumieć istnienie tej potrzeby, umożliwiać młodzieży jej zaspakajanie, czuwać nad tym, by dokonywała się ona w sposób prawidłowy, przynoszący radość i korzyści własnemu dziecku jak i jego koleżankom i kolegom. Pozornie rodzice wywierają niewielki wpływ na kontakty rówieśnicze dorastającej młodzieży. Jednak właściwie realizowane stosunki wewnątrzrodzinne i dobra atmosfera od pierwszych lat życia dziecka przygotowują je do obcowania i współdziałania z szerszym środowiskiem²⁵.

Potrzeba akceptacji

Równie ważna jak potrzeba przynależności i kontaktu emocjonalnego jest potrzeba akceptacji. Przejawia się ona w każdym okresie rozwoju człowieka nie tylko u dzieci i młodzieży, ale i u dorosłych. Każdy pragnie nie tylko pozostawać w bliskim kontakcie emocjonalnym z otoczeniem, nie tylko przynależeć do rodziny i innych grup społecznych lecz także zwracać na siebie uwagę, być pozytywnie ocenianym, coś znaczyć.

Potrzeba akceptacji jest szczególnie silna u małego dziecka. jest ono obiektywnie słabsze od otoczenia, wszystkie czynności wykonuje mniej sprawnie. Jeśli dorosły stale daje do zrozumienia dziecku, że jest nieumiejętne, krytykuje jego samodzielne poczynania bardzo łatwo może wytworzyć u dziecka poczucie małej wartości. Dziecko, szczególnie małe, nie potrafi przeciwstawić się ocenie dorosłych, jego samoocena kształtuje się pod wpływem ich opinii. Opinie i oceny rodziców powinny być formułowane stosownie, najsłuszniej jest poddawać ocenie poszczególne, konkretne zachowanie, czyn, wytwór pracy, próbować znaleźć pozytywne elementy. W najtrudniejszej sytuacji psychologicznej są te dzieci, których rodzice poddają negatywnej ocenie jego wszystkie właściwości psychiczne („bo ty się do niczego nie nadajesz”).

Niezaspokojenie potrzeby akceptacji powoduje napięcie psychiczne, pod którego wpływem dziecko często rezygnuje z wysiłku, dezorganizuje działania. Może wywołać w psychice dziecka trwałe skutki w postaci nie wytworzenia się poczucia własnej wartości.

Jeśli dziecko nie jest akceptowane w środowiskach, które mają dla niego największe znaczenie poszukuje grupy, w której łatwo może znaleźć uznanie (w nieformalnej grupie rówieśniczej). Trudno jest bowiem żyć bez doznawania choćby minimum akceptacji.

Przyczyny niezaspokojenia potrzeby akceptacji dziecka w rodzinie mogą być różnorakiego np.: nie planowanie dziecka, a w związku z jego urodzeniem pojawiające się komplikacje, konflikt między rodzicami i przypisywanie dziecku negatywnych cech partnera itp. Często brak akceptacji jest wynikiem wytworzenia przez rodziców pewnego idealnego obrazu dziecka, któremu ich potomstwo nie jest w stanie sprostać²⁶.

Akceptacja jest ważna nie tylko dla małego dziecka, ale też i dla młodzieży w wieku dorastania. Jest to okres szczególnie nasilonego samokrytycyzmu, który często bywa maskowany, ukrywany. Owa krytyczna postawa dotyczy zarówno własnej fizyczności (wyglądu, sprawności fizycznej) jak i innych umiejętności intelektualnych, uzdolnień artystycznych etc.

Słuszne jest stawianie dziecku wymagań, powinny być one jednak dostosowane do realnych możliwości dziecka. Negatywne uwagi rodzica powinny zawsze znajdować przeciwwagę w wyrazach uznania, w stosowaniu wzmocnień pozytywnych, które bardziej motywują do wysiłku człowieka na każdym etapie jego rozwoju²⁷.

Potrzeba poznawcza

Opisane do tej pory potrzeby: bezpieczeństwa, przynależności, akceptacji i kontaktu emocjonalnego należą do najważniejszych, najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych, których zaspokojenie (bądź deprywacja) mają pierwszoplanowy wpływ na kształtowanie się sfery emocjonalnej dziecka, są bazą do kształtowania się dojrzałej osobowości człowieka dorosłego.

Ważną potrzebą w rozwoju jest potrzeba poznawcza. Małe dziecko eksploruje otoczenie - pragnie zobaczyć, dotknąć, sprawdzić co jest w środku. Niekiedy naraża się na przykre, bolesne przeżycia: kaleczy się, parzy, przewraca. Nieprzyjemne doświadczenia jedynie na krótko powstrzymują jego aktywność poznawczą, co wymaga od opiekunów wzmożenia opieki. Zadaniem dorosłego jest umożliwienie dziecku zaspokojenia potrzeby poznawczej, ułatwienia poznawania otaczającej rzeczywistości np. przez dostarczanie mu odpowiednich materiałów, zabawek edukacyjnych, podejmowanie aktywności, które stymulują rozwój poznawczy. Nie wszyscy zdają sobie w pełni sprawę z tego, jakie konsekwencje dla rozwoju małego dziecka pociąga za sobą nie dostarczenie mu dostatecznej ilości bodźców. W skrajnych przypadkach prowadzić to może do opóźnień rozwoju umysłowego²⁸.

Warunkiem zaspokojenia potrzeby poznawczej małego dziecka jest nie tylko liczba bodźców pobudzających jego aktywność poznawczą, lecz także obecność w jego życiu osób dorosłych, które pomagają mu, pośredniczą w poznawaniu świata. Dziecko rozwija, wzbogaca swoją wiedzę o rzeczywistości głównie dzięki temu, co dorośli mu powiedzą, wyjaśnią, pokażą.

Potrzeba aktywności

Potrzeba aktywności wiąże się z potrzebą poznawczą. Realizując swoje zainteresowania zarówno dziecko jak i dorosły zaspakajają obie te potrzeby równocześnie. Potrzeba aktywności, działania wyraża się bardziej w zamiłowaniach a potrzeba poznawcza bardziej w zainteresowaniach.

Niektóre dzieci przejawiają silniejszą potrzebę aktywności, inne natomiast słabszą. Różnice te wynikają m.in. z indywidualnych właściwości organizmu i układu nerwowego dziecka. Dzieci zdrowe, u których procesy nerwowe odznaczają się większą siłą i pobudliwością ujawniają większą potrzebę aktywności. Dorośli mogą pobudzać aktywność dziecka, stymulować ją, mogą też ograniczać, tłumić. Dorośli pobudzą aktywność dziecka zapewniając mu zewnętrzne warunki do zabawy, a w dalszych etapach rozwoju do innych rodzajów aktywności: nauki, realizacji zainteresowań, zamiłowań. Małe dziecko trzeba zachęcać do zabawy, uczyć je, objaśniać, pomagać. Dziecko, naśladując dorosłych, zaspokaja swoją potrzebę aktywności w sposób najbardziej korzystny dla swojego rozwoju²⁹.

W stosunku do wszelkiej aktywności dziecka, w tym także i zabawowej, rodzice mają zadanie nie tylko dostarczać bodźców z zewnątrz (np. zabawek), ale powinni też uczyć dziecko by realizowało swoją potrzebę działania we właściwy sposób. Dorośli powinni czuwać nad zabawą dziecka by była nie tylko swobodna, wesoła, ale także by była zorganizowana, doprowadzona do końca.

Niewłaściwe postępowanie wychowawcze rodziców może spowodować ograniczenie, stłumienie potrzeby aktywności. Dzieje się tak wówczas, gdy rodzice nie zapewniają dziecku warunków do zabawy, nie dają mu miejsca ani zabawek. Ponadto matka i ojciec mogą stawiać dziecku zbyt wysokie wymagania, żądając by zawsze było „grzeczne”, by było cicho, nie biegało, nie rozkładało zabawek lub by zachowywało się tak jakby było starsze, na wyższym poziomie rozwoju. Ograniczenie zaspokojenia potrzeby aktywności może zachodzić również wtedy gdy rodzice przejawiają w stosunku do dziecka postawę nadopiekuńczą – nie pozwalają dziecku wykonywać wielu czynności z obawy o to, że się przewróci, skaleczy, zmęczy, zaziębi. W takich warunkach dziecko albo podporządkowuje się rodzicom i staje się bierne, mało aktywne, albo buntuje się, przeżywa nieustanne konflikty, sytuacje napięcia³⁰.

Aktywność stanowi bardzo ważną potrzebę dziecka, ma duże znaczenie w każdym okresie jego życia. Rozwijanie jej, kształtowanie, ukierunkowywanie to jedno z ważniejszych zadań wychowania, które jest jednym z elementów przygotowania dzieci i młodzieży do samodzielnego, dorosłego życia.

Cele ludzkiego działania mogą być różne – nie tylko osiąganie wartości materialnych, lecz także intelektualnych, społecznych, moralnych. Ważne jest, aby dziecko miało okazję zetknąć się z ich bogactwem i różnorodnością, ważne jest także wdrażanie go jak najwcześniej do podejmowania wysiłku celowego, do aktywności pożytecznej, ukierunkowanej na zaspakajanie potrzeb własnych i potrzeb innych ludzi. Jeśli nauczymy dziecko doznawania radości z działania, zaspokoimy jego potrzeby i dobrze przygotujemy je do życia nie tylko pożytecznego, ale i szczęśliwego³¹.

Potrzeba samodzielności

Potrzebę samodzielności ujawnia już małe dziecko, gdy np. chce samo budować z klocków, odrzuca rodzica usiłującego pomóc mu w ubieraniu się, chwyta za łyżkę by pokazać, że jest samodzielne przy jedzeniu. Rozwojowi potrzeby samodzielności nie sprzyjają nadopiekuńcze postawy rodziców. Dziecko przywykłe do nieustannego wyręczania w środowisku rodzinnym nie rozwija swojej potrzeby samodzielności, oczekuje pomocy, wyręki. Dorośli wychowujący dziecko powinni rozumieć i doceniać potrzebę samodzielności, powinni pomagać w jej rozwijaniu, nie wyręczać dziecka w tym, co może ono wykonać samo. Pomagać mu w stopniu minimalnym – tylko tyle, aby nie zniechęciło się, gdy trudność jest zbyt duża³².

Okresem szczególnego nasilenia potrzeby samodzielności jest wiek dorastania. Już tylko krok dzieli młodzież od życia całkowicie samodzielnego, do którego trzeba się przygotować, realizując pewne jego elementy już teraz. Wskazana jest w tym okresie zmiana formy kontaktu z dzieckiem na takie, które nosi cechy relacji partnerskiej. Nie chodzi w tym o całkowite zniesienie dystansu między dzieckiem i rodzicami. Partnerstwo w pełnym znaczeniu nie jest możliwe – dzieli rodzica od dziecka różnica pokoleń, odmienna rola do wypełniania w rodzinie. W relacji partnerskiej pomiędzy rodzicami a dorastającym dzieckiem chodzi o to by bardziej brać pod uwagę zdanie dziecka, liczyć się ze zobowiązaniami i kontaktami pozarodzinnymi dorastających dzieci³³.

Młodzież w wieku dorastania dąży przede wszystkim do uzyskania przywilejów związanych z samodzielnością: decydowania o sposobie spędzania czasu wolnego, kontaktach rówieśniczych, wydatkowaniu kieszonkowego. Czasem ma potrzebę udziału w tym, co jest dostępne dla dorosłych: nieopowiadania się dokąd idzie i kiedy wróci, oglądania wszystkich filmów, palenia papierosów, picia alkoholu. Jednocześnie w zakresie przyjmowania na siebie obowiązków subiektywnie odczuwana potrzeba samodzielności przejawia się w stopniu znacznie mniejszym. Rodzice powinni starać się, by proces usamodzielniania przebiegał w równowadze: łączył w sobie elementy uzyskiwania przywilejów, ale i podejmowania pewnych zobowiązań na rzecz rodziny, pozostałych jej członków³⁴.

Zaspokajanie potrzeby samodzielności powinno mieć charakter wszechstronny i oprócz działania praktycznego obejmować również aktywność poznawczą oraz aktywność „samowychowawczą” –wzbudzać refleksyjność, zachęcać do samooceny, do analizy własnego postępowania.

Ważne jest by tak rozwijać potrzebę samodzielności, wzrostu, rozwoju dzieci, by była ona realizowana w sposób wszechstronny, by obejmowała wszystkie możliwości i uzdolnienia dzieci, ich właściwości psychiczne, by była to nie tylko potrzeba samodzielnego działania, lecz również potrzeba samorealizacji³⁵.

Potrzeba posiadania

Nie tylko dorośli, ale i dzieci pragną mieć różne przedmioty dla samej przyjemności ich posiadania. Większość tych przedmiotów służy zaspokojeniu różnych potrzeb biologicznych i psychicznych. Przez posiadanie różnych przedmiotów dzieci i młodzież zaspakajają także potrzebę zwracania na siebie uwagi innych, uznania z ich strony, stanowią one jeden ze środków zdobycia dla siebie dobrej pozycji w zespole rówieśników. Niektóre przedmioty zaspakajają także potrzeby estetyczne.

Niesłuszne jest rozbudzanie i umacnianie u dziecka potrzeby posiadania dla samego posiadania. Zdarza się, że rodzice nie wytwarzają u dziecka właściwego stosunku do posiadanych przedmiotów. Dziecko powinno nauczyć się je szanować, powinno się też nauczyć, że ma być rozsądnym użytkownikiem swoich rzeczy³⁶.

Rodzice winni w procesie wychowania zadbać również o to, by dziecko ciesząc się z posiadania i użytkowania rzeczy, które służą zaspokajaniu różnych potrzeb i sprawiają przyjemność nie chełpiło się nimi, by nie uważało siebie za więcej warte od innych, bo ma ładne ubranie, zabawki etc. Chodzi o to, by nie mierzyło wartości człowieka na podstawie tego, co posiada. Liczy się przecież to, jaki człowiek jest, co sobą reprezentuje, a nie jakie ma rzeczy i ile one kosztowały.

Ważne jest by rodzice uczyli dziecko dzielenia się posiadanymi przedmiotami, by dziecko rozumiało, że dobra materialne mają wartość o tyle, o ile służą ludziom, żeby zaspakajanie potrzeb otoczenia stało się potrzebą silniejszą od potrzeby posiadania³⁷.

Ważne jest też by kształtować stosunek dziecka do pieniędzy. Dziecko, które otrzymuje drobne kieszonkowe i któremu pozwolimy na wydawanie tej sumy ma szansę zrozumieć, że jeśli zaspokoi jedną swoją potrzebę kupując jakiś przedmiot może nie wystarczyć na realizację innej. Dzięki temu dziecko może nauczyć się gospodarować pieniędzmi, a nie wydawać je bezmyślnie³⁸.

Potrzeba seksualna

Wprawdzie potrzeba seksualna w formie ukształtowanej występuje dopiero u ludzi dorosłych, ale już w wieku dorastania zaczyna odgrywać ważną rolę w życiu młodego człowieka i w kształtowaniu jego osobowości. Aby ten proces przebiegał prawidłowo, młodzież musi być do niego przygotowana wcześniej. Przygotowanie to winno być prowadzone od pierwszych lat życia na równi z innymi dziedzinami wychowania. Największa rola w realizacji tego zadania przypada rodzinie³⁹.

Potrzeba seksualna jest zaliczana do grupy potrzeb biologicznych. Człowiek jednak stanowi jedność psychofizyczną i trudno jest wprowadzić ostre rozgraniczenie między potrzebami biologicznymi a psychicznymi. Powiązania między tymi dwoma rodzajami potrzeb w szczególny sposób obejmują potrzebę seksualną. Choć jest to potrzeba biologiczna u człowieka nie ogranicza się jedynie do sfery przeżyć somatycznych, jest ściśle powiązana z potrzebami psychicznymi.

Udzielania dziecku wiedzy i informacji na temat spraw płci nie należy odkładać do okresu dojrzewania. Niesie to ze sobą ryzyko, iż dziecko wcześniej zaczerpnie tę wiedzę ze źródeł niewłaściwych – od rówieśników, ze środków masowego przekazu, czasopism etc. Dorośli powinni troszczyć się o uświadomienie dziecka dostatecznie wcześnie. Informacje przekazywane stopniowo i w sposób rzeczowy, zgodny z prawdą, choć dostosowany do wieku rozwojowego, nie zawierające szczegółów są na ogół przyjmowane przez dzieci w sposób właściwy, nie towarzyszą im bowiem jeszcze przeżycia emocjonalne. Dzięki uzyskanej w ten sposób wiedzy dziecko łatwiej przeżywa wiek pokwitania i przemiany fizjologiczne organizmu oraz towarzyszące im zmiany psychiczne. Rola matki i ojca w tym okresie polega na dalszym uświadamianiu dziewcząt i chłopców, na kształtowaniu ich postaw, na przygotowaniu do życia w rodzinie i całej bogate problematyki, która wiąże się z tym życiem. Składa się na nią między innymi wybór partnera –przyszłej żony lub męża. Koniecznym warunkiem tego wyboru są kontakty koleżeńskie, sympatie młodzieży. Realizując te kontakty młodzież ma szansę uczenia się współpracy, współdziałania, poznaje wiążące się z tym radości ale i trudności, uczy się dostrzegania i respektowania potrzeb drugiego człowieka⁴⁰.

Najważniejszym elementem przygotowania młodzieży do przyszłego zaspakajania potrzeby seksualnej, ważniejszym od uświadomienia w zakresie fizjologii, jest wychowanie jej do miłości, wykształcenie umiejętności empatii, troski o drugiego człowieka, odpowiedzialności, umiejętności rezygnacji z własnych potrzeb na rzecz bliskiej osoby. Ważne jest wytworzenie u młodzieży przekonania, że problemy seksu stanowią tylko jeden z elementów miłości, że prawdziwa miłość to nie tylko zakochanie, zauroczenie, chwilowe uczucie lecz postawa, która rozwija się i kształtuje⁴¹.

Wychowanie seksualne nie może być problemem oderwanym od pozostałych dziedzin kształtowania osobowości. Nie może być problemem oderwanym od wychowania moralno-społecznego. Czynnikiem, który wywiera największy wpływ na kształtowanie się przekonań dziecka na temat potrzeby seksualnej, jej zaspakajania, roli małżeństwa jest to, co dziecko przeżywa i obserwuje we wzajemnych relacjach własnych rodziców.

Potrzeba sensu życia

Potrzeba sensu życia przejawia się u człowieka dorosłego. Ludziom dorosłym nie wystarcza na ogół istnienie dla samego istnienia, nie wystarcza życie z dnia na dzień czy realizacja krótkofalowych celów. Dziecko, szczególnie małe, nie dostrzega natomiast w swoim działaniu celów dalszych, perspektywicznych, nie potrafi przewidywać odległych skutków swoich działań. Ponieważ jednak potrzeba sensu życia rozwija się stopniowo, nie pojawia się nagle, rozwija się w zależności od oddziaływania otoczenia, w tym głównie osób najbliższych, na dziecko ważne jest zajęcie się nią w opisie dotyczącym potrzeb psychicznych dzieci i młodzieży⁴².

Już małe dziecko interesuje się przydatnością przedmiotów, racją ich działania, niejako sensem ich istnienia. Padają pytania „dlaczego?, po co?”. Codzienne czynności dziecka stanowią fragment większej całości, są podporządkowane jakiejś idei, z której dziecko nie zdaje sobie jeszcze sprawy. Uświadomienie tej idei przewodniej, tego sensu niektórych działań dziecka jest zadaniem rodziców. Uświadamia się dziecku np. potrzebę jedzenia owoców i warzyw, połykania witamin, poddawania się szczepieniom, dbania o stan zdrowia. Rodzice zachęcają dziecko do rozwijania, ćwiczenia fizycznego, ćwiczenia funkcji poznawczych, usprawniania umiejętności, uzdolnień. Używają do tego celu perswazji, rozmawiają, w wypowiedziach ukazują dziecku odległe cele ukierunkowane na realizację różnych wartości: pracy, twórczości, życia rodzinnego⁴³.

Należy jednak wskazać, iż same rozmowy z dzieckiem nie wystarczają. Musi ono widzieć, że podejmowane przez rodziców różne działania, codzienne czynności służą realizacji jakiś wartości: społecznych, duchowych, moralnych, estetycznych, intelektualnych. Wówczas rodzice będą mogli rozbudzić i rozwijać u dziecka potrzebę sensu życia, zachęcić je by nie zadawalało się życiem z dnia na dzień lecz dążyło do wypracowania koncepcji własnej roli w świecie.

Ogromna większość ludzi nie ma jednak okazji czy możliwości dokonywania wielkich czynów. Życie ich wydaje się być przeciętne. W każdym zwykłym, przeciętnym życiu mogą być realizowane wartości najcenniejsze: prawdy, dobra, piękna, miłości, działania na rzecz innych a równocześnie doskonalenia własnej osobowości.

1.4.Badania empiryczne potrzeb młodzieży

Zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka ma zasadnicze znaczenie dla jego pełnego, harmonijnego rozwoju. Najbliższe jego środowisko, które najlepiej zaspakaja jego potrzeby to środowisko rodzinne. Istota wpływu środowiska na rozwój psychofizyczny dziecka polega na tym, że dostarcza ono bodźców względnie stałych i powtarzających się w tej same kolejności. Na bodźce te dziecko reaguje za pośrednictwem układu nerwowego. Powtarzane stale reakcje utrwalają się w postaci nawyków, przyzwyczajeń, postaw. Wpływ otoczenia społecznego jest tym większy, im dziecko jest młodsze, im bardziej plastyczna jest jego psychika⁴⁴.

Rodzina jest dla dziecka środowiskiem naturalnym, w którym przebywa ono najczęściej. Atmosferę domu rodzinnego, uczucia pozytywne lub negatywne, odpychające dziecko od rodziców lub przyciągające do nich, odczuwa ono zanim zacznie rozumieć sens słów. Jednym z podstawowych zadań rodziny jest zaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka. Bardzo ważną rolę odgrywa skład rodziny i jakość relacji wewnątrzrodzinnych. Dużo częściej sfrustrowane potrzeby psychiczne mają dzieci z rodzin rozbitych, w których dochodzi do konfliktów. Najlepsza pod względem wychowawczym jest rodzina pełna. Brak jednego z rodziców a także jedynactwo stanowią „mankament”, który może być wyrównany przez inne czynniki, takie jak dobra atmosfera, serdeczny stosunek do dziecka, właściwe oddziaływania wychowawcze⁴⁵.

Potrzeby fizjologiczne, a więc zaspokajanie głodu, pragnienia, odpowiedniej temperatury, snu są potrzebami podstawowymi. Jeżeli potrzeby fizjologiczne są względnie dobrze zaspokojone wówczas pojawia się nowy zespół potrzeb, między innymi potrzeba bezpieczeństwa.

Na poczucie bezpieczeństwa składają się dobre, niezaburzone kontakty ze środowiskiem, stopień odporności jednostki na nieuniknione w życiu frustracje, umiejętność dostosowania się do zmieniających się warunków środowiska bez rezygnowania z rozwoju indywidualnego. Wskaźnikiem potrzeby bezpieczeństwa jest u dziecka skłonność do pewnego niezakłóconego rytmu czy porządku. Dziecko potrzebuje środowiska zorganizowanego a nie chaosu, czynnikami silnie frustrującymi poczucie bezpieczeństwa są konflikty, separacja rodziców, śmierć osoby bliskiej. Potrzeba przynależności, miłości i akceptacji sprzyja właściwemu kształtowaniu się poczucia własnej wartości, sprzyja też kształtowaniu się takich postaw jak empatia wobec innych, odpowiedzialność za losy najbliższych. Zaspokojenie potrzeby szacunku prowadzi do kształtowania się poczucia pewności siebie, wartości, własnych kompetencji, a także poczucia że jest się pożytecznym i potrzebnym⁴⁶.

Od rozwoju i zaspokojenia potrzeby poznawczej i aktywności uzależniony jest rozwój intelektualny i społeczny dziecka, przygotowuje do samodzielnego podejmowania ról zawodowych, rodzinnych, społecznych⁴⁷.

Skutki niezaspokojenia potrzeb psychicznych

Przeszkody uniemożliwiające zaspokojenie potrzeb psychicznych określane są w literaturze jako frustracje. Mogą mieć one charakter wewnętrzny (konflikty wewnętrzne) i zewnętrzny. Konflikty wewnętrzne będą powstawały wówczas gdy zaspokojenie jednych potrzeb wyklucza zaspokojenie innych, gdy sposób zaspokojenia potrzeby przez jednostkę będzie niezgodny z oczekiwaniami jej środowiska zewnętrznego co powoduje odczuwanie wewnętrznego dyskomfortu jednostki.

Osoba, dążąc do zaspokojenia potrzeby stara się ominąć bądź usunąć przeszkodę. Dłużej utrzymujący się stan deprywacji potrzeb psychicznych, często powtarzające się sytuacje frustracyjne wytwarzają mechanizmy obronne takie m.in. jak agresja, apatia (rezygnacja), fantazjowanie, regresja.

Wytworzone mechanizmy obronne są próbą szukania środków zastępczych, usuwają nie zaspokojoną potrzebę, funkcjonują dzięki zniekształceniu rzeczywistości. Z czasem mechanizmy obronne utrwalają się, funkcjonując jako osobne nastawienie. Utrwalone mechanizmy obronne uniemożliwiają wykorzystanie wiedzy i doświadczenia w uczeniu się sposobów zaspakajania potrzeb, kształtowaniu nowych potrzeb psychicznych, sprzyjają kształtowaniu się osobowości niedojrzałej.

W przypadku napotkania przeszkody uniemożliwiającej człowiekowi zaspokojenie potrzeby powstaje stan frustracji odczuwany subiektywnie jako przykre napięcie emocjonalne. Człowiek stara się usunąć ten przykry stan albo zapobiec mu poprzez bądź pokonanie lub ominięcie przeszkody i osiągnięcie celu zaspakajającego potrzebę, bądź jeśli potrzeba jest słaba, mało ważna, poprzez zrezygnowanie z jej zaspokojenia albo zaspokoić przez osiągnięcie innego celu⁴⁸.

W wyniku nastawienia na przeszkodę mogą powstawać zmiany albo nawet zaburzenia w zachowaniu, będące doraźnymi skutkami frustracji. Należą do nich m.in.:

· agresywne zachowania których celem jest zniszczenie przeszkody powodującej frustrację (agresja może być ukierunkowana na świat zewnętrzny, na przeszkody rzeczywiste, wyobrażone lub też może przybierać charakter autoagresji),

· regresja, która jest zachowaniem nieadekwatnym do poziomu dojrzałości umysłowej i emocjonalnej, jest jakby cofaniem się do wcześniejszego etapu rozwoju,

· represja (wyparcie) która jest nieświadomym „zapominaniem” o rzeczach przykrych, co chroni przed odczuwaniem frustracji.

· racjonalizacja, która polega na przypisywaniu swojemu, czasami niewłaściwemu zachowaniu, jakichś społecznie akceptowanych motywów będących niejako wytłumaczeniem – racją tych zachowań,

· projekcja która polega na przypisywaniu innym ludziom własnych cech, stanów psychicznych dla uzasadnienia słuszności postępowania w stosunku do innych

· fantazja może występować wówczas gdy w rzeczywistości człowiek nie może osiągnąć celu zaspakajającego jego potrzebę, może to uczynić w wyobraźni⁴⁹.

Trwałe następstwa frustracji występują zazwyczaj w przypadku długotrwałej i często powtarzającej się frustracji. Może to prowadzić do tzw. nieprzystosowania. Uważa się, że złe przystosowanie jest wynikiem frustracji permanentnej, polegającej na niezaspokojeniu większości potrzeb. Objawy złego przystosowania to m.in. poczucie niższej wartości, depresja, poczucie niesprawiedliwości, przewrażliwienie, zależność w stosunkach międzyludzkich, obawa przed niepowodzeniami, nieokreślony lęk w nowych sytuacjach, poczucie izolacji, agresywność, nieliczenie się z normami i innymi regulatorami życia społecznego⁵⁰.

ROZDZIAŁ II

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

2.1. Przedmiot i cel badań własnych

Z. Skorny uważa, że „Przedmiotem badań naukowych jest określony zbiór zjawisk, przedmiotów lub osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii osób określanej mianem populacji”⁵¹.

Przedmiotem badań niniejszej pracy są potrzeby młodzieży licealnej. Dokonując tego wyboru, wzięto pod uwagę kryteria, które zdaniem T. Pilcha odgrywają niezwykle ważną rolę przy doborze tematu badawczego. Należą do nich: dostępność badawcza problemu, względy ekonomiczne badań oraz emocjonalne zainteresowania badacza⁵².

„Każde badanie służy realizacji określonego celu. Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań. Przez cel badań należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. W. Zaczyński, pisząc o celu badań podaje, że jest to określenie, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu”.

Celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie, doświadczalnie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki. Oprócz funkcji poznawczej badania pedagogiczne spełniają także funkcje praktyczno-użyteczne⁵³.

Biorąc pod uwagę powyższe rozstrzygnięcia ustalono następujące cele poznawcze:

zbadanie potrzeb młodzieży;
zbadanie stopnia zaspokajania tych potrzeb.

2.4. Problemy i hipotezy badawcze

Problem badawczy jest to zagadnienie wymagające rozwiązania. Wg S. Nowaka „Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”⁵⁴. J. Pieter stwierdza, że „(…) problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie „przyrodzie” i „otoczeniu”. A nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka”⁵⁵.

Problem główny niniejszej pracy brzmi: Czy potrzeby młodzieży są zaspokajane w wystarczającym stopniu?

W celu udzielenia wyczerpującej odpowiedzi na problem główny wyznaczono problemy szczegółowe:

Czy zaspokajana jest potrzeba bezpieczeństwa?
Czy zaspokajana jest potrzeba przynależności?
Czy zaspokajana jest potrzeba kontaktu?
Czy zaspokajana jest potrzeba akceptacji?
Czy zaspokajana jest potrzeba poznawcza?
Czy zaspokajana jest potrzeba aktywności?
Czy zaspokajana jest potrzeba samodzielności?
Czy zaspokajana jest potrzeba posiadania?
Czy zaspokajana jest potrzeba sensu życia?

Hipoteza jest zdaniem nie w pełni uzasadnionym opartym na prawdopodobieństwie, wymagającym sprawdzenia (zweryfikowania), mająca na celu odkrycie nie znanych zjawisk lub praw. Może być zdaniem twierdzącym lub przeczącym.

Wg Z. Skornego „ (…) hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań”⁵⁶. W. Zaczyński uważa, że „hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi”⁵⁷.

Hipoteza musi określać zależności między zmiennymi, powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. Powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej.

W odniesieniu do przedstawionych wcześniej (pytań) problemów badawczych sformułowano następujące przypuszczenia:

Hipoteza główna brzmi: Potrzeby młodzieży są zaspakajane w stopniu zadawalającym.

W oparciu o hipotezę główną postawiono następujące hipotezy szczegółowe:

potrzeba bezpieczeństwa zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;
potrzeba przynależności zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;
potrzeba kontaktu zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;
potrzeba akceptacji zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;
potrzeba poznawcza nie jest zaspakajana w stopniu zadawalającym;
potrzeba samodzielności zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;
potrzeba samodzielności zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;
potrzeba posiadania zaspakajana jest w stopniu zadawalającym;

ROZDZIAŁ III

POTRZEBY LICEALISTÓW W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH

3.1. Środowisko rodzinne i społeczne badanych

W badaniach wzięło 68 osób w wieku 15-19 lat – uczniów klas I-III Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego w Bartoszycach, które w sposób prawidłowy wypełniły kwestionariusze ankiety.

Na wykresie 2 przedstawiono ilość badanych w poszczególnych grupach wiekowych.

Wykres 2. Badani w podziale na wiek i płeć.

Źródło: Badania własne

W tabeli 1 przedstawiono miejsce zamieszkania badanych z podziałem na płeć i wiek.

Tabela 1. Miejsce zamieszkania badanych z podziałem na płeć i wiek

	Miasto powiatowe	Inne miasto	Wieś
	Kobieta	Mężczyzna	Kobieta
15-16 lat	7	8	1
17-18 lat	9	6	0
Pow. 18 lat	6	6	0

Źródło: Badania własne

Na wykresie 3 przedstawiono sytuację rodzinną badanych z podziałem na płeć.

Wykres 3. Sytuacja rodzinna badanych z podziałem na płeć

Źródło: Badania własne

Zdecydowana większość badanych (63 osoby) wychowywana jest przez oboje rodziców, troje tylko przez matkę, jedno przez ojca i jedno przez innego członka rodziny.

Na wykresie 4 przedstawiono sytuację materialną rodzin badanych z podziałem na miejsce zamieszkania.

Wykres 4. Sytuacja materialna rodzin badanych z podziałem na miejsce zamieszkania

Źródło: Badania własne

Na wykresie 5 przedstawiono poziom wykształcenia rodziców respondentów

Wykres 5. Poziom wykształcenia rodziców badanych uczniów z podziałem na płeć.

Źródło: Badania własne

Na wykresie 6 przedstawiono sytację materialną w rodzinach badanych z podziałem na miejsce zamieszkania

Wykres 6. Sytuacja materialna w rodzinach badanych z podziałem na miejsce zamieszkania

Źródło: Badania własne

3.2. Rodzaje potrzeb według hierarchii badanych

Aby ocenić hierarchię potrzeb młodzieży, badanym zadano pytanie: Jakie swoje potrzeby uważasz za najważniejsze? Badani mogli zakreślić do trzech odpowiedzi, ale część z nich zaznaczyła po cztery, a nawet pięć pozycji. Pomimo zastrzeżenia postanowiono je wszystkie uznać, wychodząc z założenia, że są one równorzędne w hierarchii potrze.

Na wykresie 7 przedstawiono odpowiedzi na to pytanie z podziałem na płeć

Wykres 7. Hierarchia potrzeb badanych z podziałem na płeć.

Źródło: Badania własne

Na wykresie 8 przedstawiono odpowiedzi na to samo pytanie w rozbiciu na wiek badanych.

Wykres 8. Hierarchia potrzeb badanych z podziałem na wiek

Źródło: Badania własne

Na uwagę zwraca fakt, że najwyżej potrzebę bezpieczeństwa i samodzielności cenią dziewczęta i respondenci z najmłodszej grupy wiekowej, a potrzebę samodzielności chłopcy i respondenci ze średniej grupy wiekowej. Na potrzebę posiadania wskazali chłopcy i respondenci z najstarszej grupy wiekowej

3.3. Metody zaspokajania potrzeb

Potrzeby młodych ludzi zaspakaja w pierwszym rzędzie rodzina, następnie szkoła, grono przyjaciół i religia.

Na wykresie 9 przedstawiono odpowiedzi na pytanie: „Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na wsparcie rodziców?”

Wykres 9. Odpowiedzi na pytanie: Czy w każdej sytuacji możesz liczyć na wsparcie rodziców?

Źródło: Badania własne

Zdecydowana większość badanych wskazuje, że zawsze lub prawie zawsze może liczyć na wsparcie rodziców. Tylko jeden badany stwierdził, że na takie wsparcie liczyć nie może, ale w tym przypadku dotyczy to respondenta, którego wychowuje inny członek rodziny niż rodzice. Odpowiedzi na to pytanie świadczą, że młodzież, pomimo trudnego wieku, ma zaufanie do rodziców i czuje się przez nich wspierana.

Na wykresie 10 przedstawiono odpowiedzi respondentów na pytanie, czy rodzina daje im poczucie bezpieczeństwa (z podziałem na wiek).

Wykres 10. Odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy rodzina daje ci poczucie bezpieczeństwa?” z podziałem na wiek

Źródło: Badania własne

Na wykresie 11 przedstawiono odpowiedź na pytanie: „W jakim środowisku czujesz się najbezpieczniej?

Wykres 11. Odpowiedzi na pytanie: W jakim środowisku czujesz się najbezpieczniej?” z podziałem na płeć

Źródło: Badania własne

Z przedstawianych powyżej wykresów wynika, że potrzeba bezpieczeństwa młodych ludzi jest zaspakajana w stopniu zadawalającym, a więc hipoteza pierwsza niniejszej pracy jest prawdziwa.

Kolejna hipoteza badawcza zakładała, że potrzeba przynależności młodzieży jest zaspakajana w stopniu zadawalającym. Na wykresie 12 przedstawiono odpowiedzi na pytanie: Z kim spoza rodziny utrzymujesz ścisłe kontakty?

Wykres 12. Odpowiedzi respondentów na pytanie „Z kim spoza rodziny utrzymujesz ścisłe kontakty?”

Źródło: Badania własne

Z przedstawionego powyżej zestawienia widać, że młodzież licealna bardzo ceni sobie towarzystwo rówieśników i utrzymuje ożywione kontakty towarzyskie. Potrzeba przynależności jest więc oczywista i wyraźnie widoczna, a młodzież stara się ją zaspakajać na różne sposoby. Większość badanych utrzymuje bowiem ożywione kontakty z dwoma lub więcej środowiskami.

Wykres 13 pokazuje graficzne zestawienie na pytanie: Jeżeli utrzymujesz bliskie kontakty ze znajomymi, to czego po nich oczekujesz?

Wykres 13. Odpowiedzi na pytanie „Jeżeli utrzymujesz kontakty ze znajomymi z klasy lub sąsiedztwa, to czego od nich oczekujesz.

Źródło: Badania własne

Na 67 badanych, którzy odpowiadali na to pytanie, wszyscy dali więcej niż jedną odpowiedź, ale wszyscy bez wyjątku zaznaczyli opcję: „akceptacji własnej osoby”. Liczne kontakty towarzyskie wskazują, że potrzeba przynależności i kontaktu jest zaspakajana w stopniu co najmniej zadawalającym.

W ankiecie celowo nie zadano pytania o to, czy osoba badanych jest akceptowana przez innych, obawiając się, że respondenci podświadomie mogą dać fałszywą odpowiedź. Odpowiedzi na to pytanie starano się uzyskać drogą okrężną, pytając, czy celem spotkań z rówieśnikami jest akceptacja własnej osoby. Fakt, że wszyscy, którzy odpowiedzieli na to pytanie, zaznaczyli tę odpowiedź świadczy, że taka akceptacja istnieje i jest to jeden z powodów spotkań towarzyskich.

Z powyższego wynika, że hipotezy badawcze nr 2, 3 i 4 niniejszej pracy są prawdziwe.

Hipoteza nr 5 stwierdza, że potrzeba poznawcza młodzieży nie jest zaspakajana w stopniu zadawalającym.

Na wykresie 14 przedstawiono odpowiedzi na pytanie „Jak najczęściej spędzasz wolny czas?”.

Wykres 14. Odpowiedzi na pytanie: „Jak najczęściej spędzasz wolny czas?”

Źródło: Badania własne

W powyższym zestawieniu niepokoją dwie odpowiedzi. Pierwsza to bardzo mało respondentów czytających książki, druga – niewielka liczba osób chodzących to kina czy teatru. O ile drugi fakt można wytłumaczyć tym, że w Bartoszycach jest tylko jedno kino, a większość nowości filmowych można znaleźć w Internecie, do teatru natomiast jest kilkadziesiąt kilometrów, to czytelnictwo może naprawdę wzbudzać niepokój. Jest to niezastąpiona forma zdobywania wiedzy. Można więc przyjąć, że hipoteza badawcza twierdząca, że potrzeba poznawcza młodzieży nie jest zaspakajana w stopniu zadawalającym jest prawdziwa.

Kolejna hipoteza badawcza stwierdza, że potrzeba aktywności młodzieży licealnej jest zaspakajana w stopniu zadawalającym.

Na wykresie 15 przedstawiono odpowiedzi na pytanie: „Czy uprawiasz jakiś sport” z podziałem na płeć.

Wykres 15. Odpowiedzi na pytanie: „Czy uprawiasz jakiś sport?” z podziałem na płeć.

Źródło: Badania własne

Wykres 16 przedstawia odpowiedzi na pytanie „Ile czasu poświęcasz na spotkania z przyjaciółmi poza szkołą?”

Wykres 16. Odpowiedzi na pytanie „Ile czasu poświęcasz na spotkania z przyjaciółmi poza szkołą?”

Źródło: Badania własne

Z powyższych zestawień wynika, że młodzież prowadzi dość aktywne życie, a więc hipoteza badawcza niniejszej pracy, mówiąca że potrzeba aktywności młodzieży jest zaspakajana w stopniu zadawalającym jest prawdziwa.

Kolejna hipoteza pracy twierdzi, że potrzeba posiadania młodzieży licealnej jest zaspakajana w stopniu zadawalającym.

Na wykresie 17 przedstawiono odpowiedzi respondentów na pytanie: zy uważasz, że rodzina zabezpiecza twoje potrzeby życiowe, jakie należą do jej obowiązków?”

Wykres 17. Odpowiedzi na pytanie: „Czy uważasz, ze rodzina zabezpiecza twoje potrzeby życiowe, jakie należą do jej obowiązków?” z podziałem na płeć.

Źródło: Badania własne

Z powyższego wynika, że w odczuciu badanych hipoteza badawcza twierdząca, że potrzeba posiadania młodzieży jest zaspakajana w stopniu zadawalającym jest prawdziwa.

Ostatnia hipoteza badawcza stwierdza, że potrzeba samodzielności młodzieży licealnej jest zaspakajana w stopniu zadawalającym.

Na wykresie 18 przedstawiono odpowiedzi na pytanie: „Jak oceniasz stosunek rodziców (opiekunów) do siebie?

Wykres 18. Odpowiedzi badanych na pytanie: „Jak oceniasz stosunek rodziców (opiekunów) do siebie?”

Źródło: Badania własne

Odpowiedzi na to pytanie były bardzo niekonsekwentne. Z jednej strony znaczna część badanych stwierdza, że są traktowani przez rodziców jak równorzędni partnerzy i mają właściwą swobodę w decydowaniu o swoich sprawach, z drugiej zaś pojawia się niedosyt samodzielności w twierdzeniach, że zbytnio ograniczają ich samodzielność i traktują ich jak dzieci. Należy to jednak położyć na karb pragnienia bycia dorosłym i osiągnięcia pełnej samodzielności i niezależności naturalnej w wieku pokwitania. W związku z powyższym hipotezę badawczą niniejszej pracy stwierdzającą, że potrzeba samodzielności młodzieży jest zaspakajana w stopniu zadawalającym należy uznać za prawdziwą.

3.4. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb

Na wykresie 19 przedstawiono odpowiedzi na pytanie: „Jaka jest twoja opinia o stopniu zaspakajania twoich potrzeb?”

Wykres 19. Odpowiedzi na pytanie: „Jaka jest twoja opinia o stopniu zaspakajania twoich potrzeb?”

Źródło: Badania własne

Z powyższego wynika, że w większości licealistów opinii licealistów ich potrzeby są zaspakajane w całości lub w większości. Tylko niewielki odsetek respondentów (14,7 %) uważa, że ich potrzeby są zaspakajane w niewielkiej części Lu nie są zaspakajane.

Na wykresie 20 przedstawiono odpowiedzi na pytanie „Czy uważasz, że jesteś na tyle samodzielny, że możesz decydować o swoich sprawach?”

Wykres 20. Odpowiedzi na pytanie „Czy uważasz, że jesteś na tyle samodzielny, że możesz decydować o swoich sprawach?”

Źródło: Badania własne

Z odpowiedzi wynika, że samoocena młodzieży co do możliwości decydowania o swoich sprawach jest wysoka i istnieje duża potrzeba samodzielności.

3.5. Zmienne zależne i niezależne

Zdaniem Z. Skornego „zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”⁵⁸. S. Nowak mówi: „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem”⁵⁹.

Zmienne w badaniach pedagogicznych są formą uszczegółowienia problemu badawczego jaki pragnie rozwiązać i hipotez, które się potwierdza lub odrzuca.

Najpowszechniej dzieli się zmienne na dwie kategorie:

1. zmienne niezależne,

2. zmienne zależne,

Zmienne niezależne są to determinanty określonych zjawisk, stanów rzeczy, zachowań. Powodują skutki w sferze innych zjawisk, inaczej mówiąc powodują powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi.

Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk

Zmienne pośredniczące to czynniki wewnętrzne mogące modyfikować wpływ warunków zewnętrznych na zachowanie się np. samokontrola, samoakceptacja, motywacja, samoocena, sta emocjonalny itp.

W przypadku niniejszej pracy funkcję zmiennej zależnej będzie spełniać postawa wobec racjonalnych potrzeb młodzieży licealnej, która jest uzależniona od następujących czynników spełniających funkcję zmiennych niezależnych:

1. płci,

2. wieku,

3. miejsca zamieszkania,

4. pozycji zawodowej rodziców

5. sytuacji materialnej rodziny

3.6. Charakterystyka badanej grupy, terenu i organizacja badań

Od roku 1999 Miasto Bartoszyce znajduje się w północnej części woj. warmińsko-mazurskiego. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż na przestrzeni wieków podziały administracyjne naszego kraju oraz województwa zmieniały się a tym samym i przynależność miasta do danego regionu. Położenie Miasta Bartoszyce na terenach, które na przestrzeni wieków przynależały do różnych narodowości wpłynęło niewątpliwie na jego wielokulturowość. Punktem zwrotnym w historii naszego miasta podobnie jak i innych miast, miasteczek i wsi obecnego województwa warmińsko-mazurskiego był rok 1945 kiedy to nastąpił proces masowej wymiany ludności. Na miejsce zamieszkujących tu Warmiaków, Mazurów, Niemców, sprowadzona została ludność z Polski centralnej, kresów wschodnich, Ukraińcy przesiedleni w ramach akcji „Wisła”, stąd też od zakończenia II wojny światowej na terenie miasta wyróżnia się cztery grupy ludności: 1. Niemcy – dawni mieszkańcy Prus Wschodnich, 2. Ludność z centralnej i wschodniej Polski, 3. Przesiedleńcy z kresów wschodnich II Rzeczypospolitej (Wileńszczyzna, Wołyń), 4. Ukraińcy (akcja „Wisła”). Każda z tych grup wprowadzając swoje obyczaje, tradycje i kulturę przekazywaną z pokolenia na pokolenie, tworzy po dziś dzień osobliwy i wyjątkowy charakter miasta.

Na przestrzeni lat 2000-2006 średnia liczba ludności wynosiła 25.500 osób. Przy czym w roku 2004 osiągnęła liczbę 25.950, a w roku 2006 zmalała do 25.100 mieszkańców.

Na wykresie 1 przedstawiono liczbę uczniów w poszczególnych rodzajach szkół w Bartoszycach.

Badania przeprowadzono na terenie Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego w Bartoszycach. W liceum kształci się około 340 uczniów.

Wykres 21. Liczba uczniów w poszczególnych rodzajach szkół w Bartoszycach w latach 2003-2006

Źródło: http://bartoszyce.pl/ez39/index.php/pol/bartoszyce_dzis/

Metoda badań to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozwiązania problemu naukowego. Jest to określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu z zastosowaniem odpowiedniej techniki badawczej, przy pomocy właściwych dla tej techniki narzędzi.

Metody badawcze dzielimy na ilościowe i jakościowe. Badacz korzystający z metod ilościowych zakłada istnienie obiektywnej rzeczywistości i możliwości poznania jej. Ograniczeniem jest tutaj niemożność zbadania obiektów, które nie poddają się takiemu precyzyjnemu pomiarowi.

W niniejszej pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego polegającego na zebraniu materiału badawczego na reprezentatywnej grupie badanych a następnie na badaniu zebranego materiału przy zastosowaniu metod statystycznych do jego analizy.

Technika badań to czynności praktyczne, regulowane wypracowanymi drogą doświadczenia dyrektywami pozwalającymi na otrzymanie optymalnie sprawdzalnych informacji. Techniką badawczą użytą w tej pracy była ankieta.

Narzędziem badawczym nazywamy zaś każdy przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Takim przedmiotem może być kwestionariusz, dyktafon, a nawet długopis czy ołówek. W pracy narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety.

PODSUMOWANIE

Przed przystąpieniem do pisania pracy przyjęto główną hipotezę badawczą, że w opinii licealistów ich podstawowe potrzeby są zaspakajane w sposób dostateczny. Jednocześnie przyjęto hipotezy pomocnicze, z których siedem na osiem okazało się prawdziwymi.

Błędna okazała się tylko hipoteza badawcza mówiąca, że potrzeba poznawcza młodzieży licealnej jest zaspakajana w stopniu zadawalającym. Jest to jednocześnie fakt budzący głębokie zaniepokojenie, gdyż potrzeba ta nie jest zaspakajana z winy samych zainteresowanych. Może być to symptom „pójścia na łatwiznę”, korzystania np. z „bryków” zamiast czytania lektur, zdobywania wiedzy w sposób powierzchowny, dla ocen, a nie z wewnętrznej potrzeby. Świadczy też o braku świadomości u młodych ludzi, jakie korzyści przynosi rzetelna i głęboka wiedza.

Z badań jednak wynika, że potrzeby młodzieży generalnie są zaspakajane w sposób co najmniej zadawalające i że sami zainteresowani zdają sobie z tego sprawę, choć nie zawsze otwarcie się do tego przyznają.

Wydaje się, iż można przyjąć założenie, iż otrzymane wyniki są zaniżone. Wynika to z naturalnej w tym wieku chęci posiadania więcej, niż to jest możliwe (i to nie tylko w sferze czysto materialnej) oraz ciągłego poczucia niedosytu. Jest to zresztą zjawisko zdrowe i bardzo pozytywne, gdyż stanowi potężną motywację do działania. W kompetencjach rodziców, szkoły i najbliższego otoczenia, aby tę motywację i chęć zdobywania odpowiednio ukierunkować, aby przynosiła ona pozytywne efekty.

W pracy udowodniono jednocześnie, że sposób myślenia młodzieży licealnej jest bardzo rozsądny oraz że w sposób realistyczny patrzą oni na możliwości zaspokojenia swoich potrzeb. Pomimo, że wykazują pewien niedosyt w ich zaspokajaniu, nie wykazują z tego powodu żalu.

Kolejną bardzo pozytywną treścią jest zaufanie, jakim młodzi ludzie darzą rodzinę. To właśnie w środowisku własnej rodziny zdecydowana większość z nich czuje się najbezpieczniejsza. Mają też ogromne zaufanie do rodziców, wiedzą, że zawsze mogą na nich liczyć.

To budujące stwierdzenie, gdyż można mieć uzasadnione nadzieje, że w niedalekiej już przyszłości badani, wzorcując się na tych przykładach, będą na takich samych zasadach budowali swoją rodzinę.

SPIS TABEL

Tabela 1. Miejsce zamieszkania badanych z podziałem na płeć i wiek

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczba uczniów w poszczególnych rodzajach szkół w Bartoszycach w latach 2003-2006