1.Źródła prawa przydatne dziennikarzom - Kodeks dziennikarza, Konstytucja, Ustawa o Prawie Prasowym, Ustawa o ochronie danych osobowych

2.Podstawowe pojęcia

Czasopismo – druk periodyczny (a także przekaz za pomocą dźwięku i obrazu) ukazujący się nie częściej niż raz w tygodniu, a nie rzadziej niż raz w roku.

Dziennik – ogólnoinformacyjny druk periodyczny lub przekaz za pomocą dźwięku i obrazu, ukazujący się częściej niż raz w tygodniu.

Dziennikarz/dziennikarka – osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiałów prasowych, zatrudniona przez redakcję albo zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upoważnienia redakcji.

Materiał prasowy – każdy opublikowany lub przekazany do opublikowania w prasie tekst albo obraz o charakterze informacyjnym, publicystycznym, dokumentalnym lub innym, niezależnie od środków przekazu, rodzaju, formy, przeznaczenia czy autorstwa.

Prasa – publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz w roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą. W szczególności są to dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe. Prasą są także wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania, w tym także rozgłośnie i radiowęzły zakładowe upowszechniające publikacje periodyczne za pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania. Prasa to również zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską.

Redaktor – dziennikarz decydujący lub współdecydujący o publikacji materiałów prasowych.

Redaktor naczelny – osoba posiadająca uprawnienia do decydowania o całokształcie działalności redakcji.

Rejestracja prasy – wydawanie dziennika lub czasopisma wymaga rejestracji w Sądzie Okręgowym właściwym miejscowo dla siedziby wydawcy (40pln). Znak towarowy, dzieło – w rozumieniu prawa autorskiego. Odmowa rejestracji – błędy formalne, ochrona już istniejącego tytułu prasowego.

9. Autoryzacja – wyrażenie zgody przez udzielającego informacji prasie na publiczne rozpowszechnienie swej wypowiedzi w danej formie. Dziennikarz nie może odmówić osobie udzielającej informacji autoryzacji dosłownie cytowanej wypowiedzi, o ile nie była ona uprzednio publikowana. Osoba udzielająca informacji może z ważnych powodów społecznych lub osobistych zastrzec termin i zakres jej publikowania. Udzielenia informacji nie można uzależniać, od sposobu jej skomentowania lub uzgodnienia tekstu wypowiedzi dziennikarskiej. Dziennikarz nie może opublikować informacji, jeżeli osoba udzielająca jej zastrzegła to ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową. Nie wolno bez zgody osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby.

11. Krytyka prasowa – przyjmuje się, że krytyka prasowa jest publiczną oceną, opartą na konfrontacji jakiegoś stanu rzeczywistego z przyjętymi założeniami. Została uznana za działanie społecznie pożądane. Dziennikarskie prawo do krytyki nie jest jednak nieograniczone i nie może być rozumiane jako prawo do stawiania fałszywych lub niedostatecznie sprawdzonych zarzutów. Przedstawiciele administracji publicznej, instytucji państwowych, firm państwowych, organizacji spółdzielczych, związków zawodowych, organizacji samorządowych i społecznych są zobowiązani do udzielania odpowiedzi na przekazaną im krytykę prasową bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu miesiąca. Nie wolno utrudniać prasie zbierania materiałów krytycznych ani w inny sposób tłumić krytyki.


14. Odmowa udzielenia informacji – jeśli odmówimy udzielenia informacji, redaktor naczelny może domagać się od nas doręczenia odmowy na piśmie wraz z uzasadnieniem. Powinniśmy ją dostarczyć w ciągu 3 dni. Odmowę można zaskarżyć do Naczelnego Sądu Administracyjnego w ciągu 30 dni.

Prawo do informacji – przedstawiciele administracji publicznej, firm i organizacji pozarządowych są obowiązani do udzielenia prasie informacji o swojej działalności, o ile (na podstawie innych przepisów) informacja nie jest objęta tajemnicą lub nie narusza prawa do prywatności.


10. Sprostowanie

Oficjalne zaprzeczenie, wyjaśnienie wiadomości nieprawdziwej i nieścisłej, która dostała się do wiadomości publicznej. Redaktor naczelny jest zobowiązany opublikować sprostowanie bezpłatnie, o ile będzie ono rzeczowe i odnoszące się do faktów. Jest zobowiązany także do opublikowania odpowiedzi na stwierdzenia zagrażające dobrom osobistym, o ile jest ona rzeczowa. Tekst sprostowania lub odpowiedzi nie może być dłuższy od dwukrotnej objętości fragmentu materiału prasowego. Nie dotyczy to sprostowań lub odpowiedzi pochodzących od naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, jeżeli zostały nadesłane przez rzecznika prasowego rządu.
Sprostowanie lub odpowiedz należy opublikować w dzienniku w ciągu 7 dni od dnia otrzymania sprostowania lub odpowiedzi, czasopiśmie – w najbliższym lub jednym z dwóch następujących po nim przygotowywanych do druku numerów; innym niż dziennik przekazie za pomocą dźwięku oraz dźwięku i obrazu – w najbliższym analogicznym przekazie, nie później niż w ciągu 14 dni od dnia otrzymania sprostowania lub odpowiedzi.
Sprostowanie w drukach periodycznych powinno by opublikowane lub przynajmniej zasygnalizowane w tym samym dziale równorzędną czcionką oraz pod widocznym tytułem, w pozostałych publikacjach powinno być nadane w zbliżonym czasie i w analogicznym programie.

W tekście nadesłanego sprostowania lub odpowiedzi nie wolno bez zgody wnioskodawcy dokonywać skrótów ani innych zmian, które by osłabiały jego znaczenie lub zniekształciły intencje autora. Tekst sprostowania nie może być komentowany w tym samym numerze lub audycji. Nie dotyczy to odpowiedzi i nie wyklucza prostej zapowiedzi polemiki lub wyjaśnień.

Redaktor naczelny może odmówić opublikowania sprostowania lub odpowiedzi, jeżeli:

• nie są rzeczowe i nie odnoszą się do faktów;

• zawierają treści karalne lub naruszające dobra osób trzecich;

• ich treść lub forma nie jest zgodna z zasadami współżycia społecznego;

• podważają fakty stwierdzone prawomocnym orzeczeniem;

• nie dotyczą one treści zawartych w materiale prasowym;

• są wystosowana przez osobę, której nie dotyczą fakty przytoczone w materiale;

• odnoszą się do wiadomości poprzednio sprostowanej;

• zostały nadesłane po upływie miesiąca od dnia opublikowania materiału prasowego (chyba, że zainteresowana osoba nie mogła zapoznać się wcześniej z treścią publikacji, nie później jednak niż w ciągu 3 miesięcy od dnia opublikowania materiału prasowego);

• nie zostały podpisane w sposób umożliwiający redakcji identyfikację autora.

Redaktor naczelny jest zobowiązany przekazać wnioskodawcy pisemne zawiadomienie o odmowie opublikowania sprostowania lub odpowiedzi i przyczynach tego.

Sprostowanie lub odpowiedź mogą być podpisane pseudonimem, gdy ich podstawą jest zagrożenie dobra związanego z pseudonimem; nazwisko podaje się wtedy tylko do wiadomości redakcji.

Wydawca – może to być osoba prawna, fizyczna lub inna jednostka organizacyjna, nawet jeżeli nie ma osobowości prawnej, np. organ państwowy, przedsiębiorstwo państwowe, organizacja polityczna, związek zawodowy, organizacja spółdzielcza, samorządowa i inna organizacja społeczna, kościół i inny związek wyznaniowy.

Zgoda osoby udzielającej informacji – aby publikować lub rozpowszechniać w inny sposób informację dziennikarz musi uzyskać zgodę osób ją udzielających.

4. Prawa i obowiązki dziennikarzy

- Zadaniem dziennikarza jest służba społeczeństwu i państwu. Dziennikarz ma obowiązek działania zgodnie z etyką zawodową i zasadami współżycia społecznego, w granicach określonych przepisami prawa.

- Dziennikarz, w ramach stosunku pracy, ma obowiązek realizowania ustalonej w statucie lub regulaminie redakcji, w której jest zatrudniony, ogólnej linii programowej tej redakcji.

- Dziennikarz jest uprawniony do uzyskiwania informacji w zakresie, o którym mowa w art. 4 podmioty obowiązane do udzielania prasie informacji o swojej działalności.

- Informacji w imieniu jednostek organizacyjnych są obowiązani udzielać kierownicy tych jednostek, ich zastępcy, rzecznicy prasowi lub inne upoważnione osoby, w granicach obowiązków powierzonych im w tym zakresie.

- Kierownicy jednostek organizacyjnych są obowiązani umożliwiać dziennikarzom nawiązanie kontaktu z pracownikami oraz swobodne zbieranie wśród nich informacji i opinii.

- Dziennikarz jest obowiązany:
1) zachować szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzić zgodność z prawdą uzyskanych wiadomości lub podać ich źródło,
2) chronić dobra osobiste, a ponadto interesy działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie,
3) dbać o poprawność języka i unikać używania wulgaryzmów.

- Nie wolno wypowiadać w prasie opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji

- Nie wolno publikować w prasie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę

- Publikowanie lub rozpowszechnianie w inny sposób informacji utrwalonych za pomocą zapisów fonicznych i wizualnych wymaga zgody osób udzielających informacji.

- Dziennikarz nie może odmówić osobie udzielającej informacji autoryzacji dosłownie cytowanej wypowiedzi, o ile nie była ona uprzednio publikowana.

- Nie wolno bez zgody osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby.

- Autorowi materiału prasowego przysługuje prawo zachowania w tajemnicy swego nazwiska.

- Dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy:
1) danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych,
2) wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich.

13. sprawozdawca sądowy, różnice między sprawozdaniem sądowym a reportażem sądowym

Sprawozdawca sądowy – dziennikarz specjalizujący się w sprawach sądowych

Sprawozdanie sądowe

- ścisłość,

- niejednostronność relacji,

- oględność sformułowań,

- powstrzymanie się od apodyktycznego interpretowania faktów,

- arbitralna ocena dowodów,

- unikanie pochlebstw i inwektyw pod adresem sędziów, prokuratorów, adwokatów.

Reportaż sądowy

- mówi o tym nie tylko jak było, nie ogranicza się do relacji,

- szukanie odpowiedzi: dlaczego?

- poznanie motywów sprawy, okoliczności, które tego sprawcę ukształtowały,

- docieka dalej niż sąd.

5.Etyka dziennikarza

Podstawą do wydawania opinii są zasady ujęte w Karcie Etycznej Mediów.

Dziennikarze, wydawcy, producenci i nadawcy szanując niezbywalne prawo człowieka do prawdy, kierując się zasadą dobra wspólnego, świadomi roli mediów w życiu człowieka i społeczeństwa obywatelskiego przyjmują tę Kartę oraz deklarują, że w swojej pracy kierować się będą następującymi zasadami:

Zasadą prawdy - co znaczy, że dziennikarze, wydawcy, producenci i nadawcy dokładają wszelkich starań, aby przekazywane informacje były zgodne z prawdą, sumiennie i bez zniekształceń relacjonują fakty w ich właściwym kontekście, a w razie rozpowszechnienia błędnej informacji niezwłocznie dokonują sprostowania.

Zasadą obiektywizmu - co znaczy, że autor przedstawia rzeczywistość niezależnie od swoich poglądów, rzetelnie relacjonuje różne punkty widzenia.

Zasadą oddzielania informacji od komentarza - co znaczy, że wypowiedź ma umożliwiać odbiorcy odróżnianie faktów od opinii i poglądów.

Zasadą uczciwości - co znaczy działanie w zgodzie z własnym sumieniem i dobrem odbiorcy, nieuleganie wpływom, nieprzekupność, odmowę działania niezgodnego z przekonaniami.

Zasadą szacunku i tolerancji - czyli poszanowania ludzkiej godności, praw dóbr osobistych, a szczególnie prywatności i dobrego imienia.

Zasadą pierwszeństwa dobra odbiorcy - co znaczy, że podstawowe prawa czytelników, widzów, słuchaczy są nadrzędne wobec interesów redakcji, dziennikarzy, wydawców, producentów i nadawców.

Zasadą wolności i odpowiedzialności - co znaczy, że wolność mediów nakłada na dziennikarzy, wydawców, producentów, nadawców odpowiedzialność za treść i formę przekazu oraz wynikające z nich konsekwencje.

Rada Etyki Mediów także stworzyła własny kodeks etyki zawodowej dziennikarzy.

Dziennikarski kodeks obyczajowy

Stowarzyszenia, związki zawodowe dziennikarzy oraz pracodawcy, świadomi odpowiedzialności wobec czytelników, słuchaczy i widzów, deklarują przestrzeganie zasad "Karty etycznej mediów" i ustanawiają niniejszy kodeks:

I. Zasady ogólne

1. Dziennikarstwo jest zawodem służebnym wobec społeczeństwa. Podstawowym prawem i obowiązkiem dziennikarza jest poszukiwanie prawdy oraz umożliwienie każdemu człowiekowi realizacji jego prawa do uzyskania prawdziwej, pełnej i bezstronnej informacji a także uczestniczenia w debacie publicznej.

2. Zadaniem dziennikarza jest umożliwienie odbiorcom poznania, zrozumienia i własnej oceny rzeczywistości.

3. Szczególną powinnością dziennikarzy jest odpowiedzialne wykonywanie zawodu, kierowanie się szacunkiem wobec odbiorcy oraz normami etycznymi i zawodowymi.

4. Dziennikarze mają obowiązek chronić niezależność i wiarygodność uprawianego zawodu, strzec wolności słowa i pluralizmu mediów.

6.Tajemnica zawodowa dziennikarza

Tajemnica dziennikarska

1. Autorowi materiału prasowego przysługuje prawo zachowania w tajemnicy swego nazwiska.
2. Dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy:
1) danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych,
2) wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich.
3. Obowiązek, o którym mowa w ust. 2, dotyczy również innych osób zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych.

Zwolnienie od zachowania tajemnicy zawodowej

1. Dziennikarz jest zwolniony od zachowania tajemnicy zawodowej, o której mowa wart. 15 tajemnica dziennikarska, ust. 2, w razie gdy informacja, materiał prasowy, list do redakcji lub inny materiał o tym charakterze dotyczy przestępstwa określonego wart. 254 czynny udział w zbiegowisku publicznym, Kodeksu karnego albo autor lub osoba przekazująca taki materiał wyłącznie do wiadomości dziennikarza wyrazi zgodę na ujawnienie jej nazwiska lub tego materiału.
2. Zwolnienie, o którym mowa w ust. 1, dotyczy również innych osób zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych.
3. Redaktor naczelny powinien być w niezbędnych granicach poinformowany o sprawach związanych z tajemnicą zawodową dziennikarza; powierzoną mu informację albo inny materiał może ujawnić jedynie w wypadkach określonych w ust. 1.

8. Ochrona wizerunku, wizerunek osób powszechnie znanych

1. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.
2. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Norma pozwala na postawienie generalnej tezy, że rozpowszechnienie wizerunku jakiejś osoby jest dopuszczalne, jeśli spełniony jest jeden z poniższych warunków:

• człowiek ten się na to zgodził;

• dostał wynagrodzenie za pozowanie, ale nie sprzeciwił się wyraźnie publikacji jego wizerunku;

• jest to osoba powszechnie znana, a zdjęcie zrobiono przy okazji zajmowania się przez nią rzeczy, z których jest znana — w takiej sytuacji nie jest wymagane wyrażenie zgody przez tę osobę;

• wizerunek został utrwalony tylko jako szczegół większej całości, co należy rozumieć albo jako sztafaż, albo przez udział tej osoby w jakiejś większej grupie.

W świetle obowiązującego prawa, za osoby powszechnie znane uznaje się jednostki, które pełnią funkcje polityczne, społeczne bądź zawodowe i które drogą działalności zawodowej, sportowej, czy nawet amatorskiej (aktorzy, politycy, osoby prowadzące działalność społeczną, itp.) uzyskały popularność poza własnym środowiskiem. Ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych wyłącza obowiązek uzyskania zezwolenia na rozpowszechnienie wizerunku takiej osoby. Oczywiście wyłączenie to, nie dotyczy każdego rodzaju publikacji – warunkiem jest ukazanie wizerunku osoby powszechnie znanej w związku z pełnieniem funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych lub zawodowych. Niedopuszczalne jest zatem publikacja związana z sytuacją o charakterze prywatnym (np. wakacje rodzinne czy spotkanie towarzyskie) oraz działalnością reklamową (np. publikacja na pocztówce, kalendarzu) bez zezwolenia osoby, której wizerunek ma zostać wykorzystany. Najlepiej, aby taka zgoda została wyrażona w formie pisemnej, w celu uniknięcia ewentualnych sporów.

12. Satyra

Satyra definiowana jest jako ośmieszenie lub piętnowanie czegoś. Może celować w konkretne osoby lub obnażać ogólnoludzkie słabostki i przywary, krytykować obyczaje i zachowania społeczne.

Ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, politykę, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.

Prawo do satyry i karykatury nie powoduje wyłączenia odpowiedzialności.

Satyra – szersze ujęcie – utwór ośmieszający, przyjmujący postawy pouczające; węższe ujęcie – ma na celu rozbawienie czytelnika. Forma utworu – obraźliwe zwroty (ekscesy).

15. Informacja przetworzona

Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych informacją przetworzoną jest taka gotowa informacja (dokument), którą na dzień złożenia wniosku, podmiot zobowiązany do udzielenia informacji publicznej nie dysponuje. Do udostępniania informacji publicznej przetworzonej po stronie podmiotu zobowiązanego podjęte muszą być pewne dodatkowe czynności, które w szczególności polegają na sięgnięciu np. do dokumentacji źródłowej.

Uzyskanie informacji przetworzonej jest możliwe w takim zakresie, w jakim jest to szczególnie istotne dla interesu publicznego.

W przeciwieństwie do informacji prostej, przy której od osoby chcącej ją uzyskać nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego, udostępnienie informacji przetworzonej wymaga wykazania, że jej uzyskanie jest uzależnione od istnienia szczególnie istotnego interesu publicznego.

Poprzez użycie zwrotu "szczególnie istotne" ustawodawca wprowadził kwalifikowaną formę interesu publicznego, bowiem nie wystarczy, aby udzielenie informacji było istotne z punku widzenia interesu publicznego, ale musi być ono "szczególnie istotne". Wnioskodawca musi więc wykazać, że informacje które zamierza uzyskać, nie dotyczą wyłącznie jego interesu, że działa on w interesie publicznym, a sprawa o której chce zostać poinformowany ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania odpowiedniego szczebla organów samorządu terytorialnego.

16. Biuletyn Informacji Publicznej

Biuletyn Informacji Publicznej (BIP) – ujednolicony system stron internetowych, stworzony w celu powszechnego i bezpłatnego udostępniania informacji publicznej. Dla osób zainteresowanych funkcjonowaniem konkretnej instytucji publicznej czy sposobem załatwienia określonej sprawy wejście na stronę BIP danego podmiotu jest często optymalnym sposobem zdobycia tego rodzaju informacji.

17.Utwór – pojęcie, rodzaje, wyłączenia spod ochrony prawnoautorskiej

Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznym, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),

2) plastyczne,

3) fotograficzne,

4) lutnicze,

5) wzornictwa przemysłowego,

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,

7) muzyczne i słowno-muzyczne,

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,

9) audiowizualne (w tym filmowe).

Warto zaznaczyć, że ochroną prawnoautorską objęty jest wyłącznie rezultat twórczej pracy człowieka, jej wynik w postaci utworu. Natomiast sam proces twórczej pracy, metoda pozyskania utworu czy też w innych przypadkach nowo powstała technika twórcza, styl lub maniera nie są już objęte ochroną.

Podkreślenia wymaga również fakt, że ochroną prawa autorskiego nie jest objęty pomysł. Jedynie realizacja pomysłu, która przybierze twórczą postać będzie mogła uzyskać ochronę prawa autorskiego, wtedy bowiem będziemy już mieli do czynienia z utworem powstałym na kanwie pomysłu

(…)Mówiąc o pomyśle i jego ochronie nie sposób pominąć zagadnienia inspiracji cudzym utworem. Dzieło inspirowane jest utworem samodzielnym, który powstaje na skutek pobudki płynącej z cudzego utworu. Łącznikiem między dziełem inspirowanym, a tym, z którego inspiracja wypłynęła jest właśnie ta pobudka, która uruchamia proces twórczy u innej osoby na skutek zapoznania się z inspirującym dziełem. (…)

(…)Wykorzystanie cudzego utworu w zakresie przekraczającym dozwolone rozmiary (np. prawo cytatu) stanowi naruszenie prawa autorskiego i nazywane jest potocznie plagiatem. Naruszenie prawa autorskiego polega w tym przypadku na skorzystaniu z cudzego utworu bez zezwolenia jego twórcy (…)

(…) Warto wspomnieć o wyłączeniu spod ochrony prawa autorskiego pewnych rezultatów pracy ludzkiej, które w wielu przypadkach z pewnością posiadają ewidentne znamiona twórczości, a nie są chronione prawem autorskim. Ustawa w art. 4 przesądza, iż nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego: akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe. Pozostawienie poza zakresem ochrony wymienionych prac podyktowane jest interesem publicznym polegającym na zapewnieniu swobody dostępu do tego rodzaju materiałów. Natomiast wyłączenie spod ochrony prostych informacji prasowych miało na celu zapewnienie szybkiego i łatwego dostępu do informacji, z drugiej strony uwzględnienie faktu, iż w przypadku prostych notatek informacyjnych z reguły trudno dopatrywać się znamion twórczości. (…)

18.Twórca

Twórcą może być każda osoba, nawet osoba małoletnia lub mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

19.Prawa autorskie majątkowe i osobiste

Autorskie prawo majątkowe – zespół uprawnień, jakie przysługują twórcy utworu, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii ekonomicznych tych uprawnień.

Najistotniejszą częścią autorskich praw majątkowych jest tzw. prawo do korzystania z utworu i rozporządzania prawem do korzystania z utworu (nim) na wszystkich polach eksploatacji (tzw. monopol autorski).

Pola eksploatacji:

• w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,

• w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy,

• w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż wcześniej omówione – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie, i trwają:

• przez cały czas życia twórcy i 70 lat po jego śmierci;

• jeżeli twórca nie jest znany – 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu.

Autorskie prawo osobiste –  zespół praw, jakie przysługują twórcy względem utworu. Chronią „intelektualny” związek twórcy z utworem.

Wbrew nazwie autorskie prawa osobiste nie mają całkowicie niemajątkowego charakteru, podobnie jak autorskie prawa majątkowe nie są czysto majątkowe.

W prawie polskim autorskie prawa osobiste są prawami podmiotowymi. Są bezterminowe (nieograniczone w czasie) i niezbywalne (trwale związane z twórcą). Otwarty katalog autorskich praw osobistych zawiera art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Autorskie prawa osobiste to między innymi uprawnienia do:

• autorstwa utworu,

• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,

• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,

• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,

• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

W przypadku programów komputerowych zakres ochrony autorskich praw osobistych jest węższy. Na podstawie art. 77 pr. aut. autorom programów komputerowych nie przysługują prawa nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, ani prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

20. Prawa pokrewne – pojęcie i rodzaje

Pojęcie prawa pokrewne obejmuje: prawa artystów wykonawców (np. aktorów, tancerzy, wokalistów), producentów fonogramów i wideogramów, organizacji radiowych i telewizyjnych czy wydawców. Zatem, tak jak utwór jest przedmiotem prawa autorskiego, tak rezultaty pracy twórczej pozostałych kategorii podmiotów są przedmiotami praw pokrewnych. Przedmiotem ochrony pracy artysty wykonawcy jest artystyczne wykonanie, natomiast fonogram, wideogram, nadanie programów, pierwsze wydanie oraz wydanie krytyczne czy wydanie naukowe to przedmioty pozostałych praw pokrewnych.

W tekście ustawy czytamy, że prawami pokrewnymi są:

• prawa do artystycznych wykonań,

• prawa do fonogramów i wideogramów,

• prawa do nadań programów,

• prawa do pierwszych wydań (a także do wydań naukowych i krytycznych),

• prawa do wydań naukowych i krytycznych.

Podobnie jak prawa autorskie, prawa pokrewne są ograniczone czasowo. Zgodnie z ustawą wygasają one:

- z upływem 50 lat następujących po roku, w którym artystyczne wykonanie ustalono,

- z upływem 50 lat następujących po roku, w którym fonogram lub wideogram został sporządzony,

- z upływem 50 lat następujących po roku pierwszego nadania programu,

- 30 lat od publikacji wydania naukowego i krytycznego,

- 25 lat od pierwszej publikacji lub rozpowszechnienia niepublikowanego dotąd utworu, do którego prawa już wygasły.

21. Dozwolony użytek

W prawie własności intelektualnej ograniczenie monopolu właściciela praw autorskich lub patentowych polegające na zezwoleniu na korzystanie bez konieczności uzyskiwania jego zgody z już rozpowszechnionego utworu pod ściśle określonymi warunkami i w ściśle określonych sytuacjach.

Z zasad dozwolonego użytku osobistego są całkowicie wyłączone wszelkie programy komputerowe. Oznacza to, iż tak, jak można pożyczyć egzemplarz książki i zwielokratniać jej fragment dla własnych prywatnych potrzeb, tak niedozwolone jest zwielokrotnienie programu komputerowego.

Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy.

Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób wskazanych w ustawie. Są to osoby pozostające w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa czy stosunku towarzyskiego. Dla przykładu dozwolone jest pożyczenie filmu na kasecie wideo bratu lub koleżance w celu sporządzenia przez tą osobę kopii tego filmu dla jej użytku domowego. Ale nie jest już dozwolonym użytkiem osobistym sporządzenie egzemplarza utworu (kopii książki) na potrzeby zakładu pracy.

Można przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Prawo cytatu również może być wykonywane nieodpłatnie. Nauka prawa podaje, że cytatem jest przejęcie wyniku cudzej działalności intelektualnej bez wprowadzania żadnych zmian19. Ważny jest również cel cytatu, który ma przede wszystkim służyć informacji.

22.Pola eksploatacji

Pole eksploatacji – w prawie autorskim określenie sposobu, w jaki może być wykorzystywany utwór. W Polsce ustawa o prawie autorskim nie definiuje tego pojęcia bezpośrednio, a jedynie wymienia przykłady pól eksploatacji, które powinny być traktowane jako odrębne, np.: druk, zapis magnetyczny, dystrybucja techniką cyfrową, najem i użyczenie, publiczne wykonanie, reemisja w mediach

23. Plagiat – jawny, ukryty. Cechy plagiatu

 "przywłaszczenie sobie cudzego utworu, wydanie go pod własnym nazwiskiem, dosłowne zapożyczenie z cudzych dzieł i podanie go jako twórczości własnej”

"pewnego rodzaju złodziejstwo intelektualne czy artystyczne, korzystanie bez zezwolenia z rezultatów cudzego wysiłku twórczego"

Słowo "plagiat" stosowane jest jako synonim trzech zjawisk:

1. całej pracy zawierającej zapożyczenia niedozwolone w świetle prawa, których autor zataił źródło i twórcę;

2. przejętego bezprawnie fragmentu dzieła innego twórcy, do którego sprawca naruszenia uzurpuje swoje autorstwo;

3. działalność plagiatora

Plagiat jawny polega na podpisaniu niezmienionego cudzego dzieła, fragmentu swoim imieniem i nazwiskiem bądź innym oznaczeniem (pseudonim). Osoba podająca się za twórcę nie wnosi żadnego wkładu w ustalenie ostatecznej postaci dzieła.

Plagiat jawny może przybrać postać:

- plagiatu całościowego (przywłaszczenie utworu w całości)

- plagiatu częściowego ( obejmuje część cudzego utworu)

- plagiatu cytatowego (przedstawianie jako własnych elementów cudzego dzieła)

Plagiat ukryty to reprodukcja cudzego utworu z zachowaniem jego najistotniejszych elementów w postaci bardziej lub mniej przekształconej. Wyróżniamy:

- plagiat redakcyjny ( "sklejenie cudzego dzieła lub cudzych dzieł, wkład twórczy plagiatora polega na zmontowaniu i scaleniu kilku dzieł jednego bądź większej liczby autorów)

- plagiat inkorporacyjny (polega na wcieleniu do własnego utworu cytatów z prac innych autorów bez podania ich źródła, nazwiska autora i oznaczenia cudzysłowem)

- plagiat adaptacyjny (to przeniesienie utworu na inną technikę artystyczną, polega na twórczym opracowaniu cudzego dzieła np. książki w innej formie artystycznej np. filmu kinowego bez zgody autora pierwowzoru)

- plagiat współautorski (to zespolenie cudzych i własnych elementów autorskich niepozwalające na wyraźne wyodrębnienie elementów przywłaszczonych)

- plagiat informacyjny (polega na stworzeniu własnego dzieła poprzez przejęcie niechronionej przez prawo autorskie warstwy informacyjnej )

Podział plagiatu na jawny i ukryty podziela także orzecznictwo, a w tym Sąd Najwyższy.

24. Prawo cytatu

Korzystanie z utworu w granicach dozwolonego użytku, w ramach tzw. prawa cytatu, „musi być po- łączone z wymienieniem imienia i nazwiska twórcy oraz podaniem źródła. Dozwolony użytek w żadnym wypadku nie może być rozumiany jako zezwolenie na podanie się za autora danego utworu”. Należy jednak pamiętać, że tzw. prawo cytatu ma swoje granice. Ustawodawca stwierdza bowiem, że „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości”

25. Domena publiczna

Domenę publiczną możemy rozumieć jako dobro wspólne całego społeczeństwa, a nawet całej ludzkości. Składają się na nią takie  zasoby wspólne, jak: dziedzictwo kulturowe, wspólny język, wspólna wiedza i wymieniane informacje czy środowisko naturalne i krajobraz.

Jest surowcem, dzięki któremu tworzymy nową wiedzę i dzieła kultury. Zdrowa i prosperująca domena publiczna jest niezbędna dla zapewnienia społecznego i ekonomicznego dobrobytu naszych społeczeństw.

 W świetle prawa autorskiego jest rozumiana jako narzędzie gwarantowania dostępu do nauki, edukacji i kultury. Daje wszystkim obywatelom nieograniczone prawo do dzieł, których wykorzystanie nie podlega restrykcjom i ograniczeniom, ponieważ prawa majątkowe do twórczości wygasły lub twórczość ta nigdy nie była lub nie jest przedmiotem prawa autorskiego. Domena publiczna definiowana jest jako abstrakcyjny zbiór utworów, które nie są kontrolowane, zabezpieczone czy zawłaszczone przez kogoś na mocy systemu monopolu prawnoautorskiego. Określenie to ma wskazywać, że utwory są “własnością publiczną”, dostępne dla każdego z nas, do wykorzystania w dowolnym celu.

O domenie publicznej mówi się najczęściej w opozycji do utworów, których wykorzystanie jest ograniczone. Zgodnie ze współczesnym polskim prawem autorskim oryginalne prace literackie, dzieła sztuki, utwory muzyczne itp. są chronione prawem od momentu ich stworzenia aż do 70 lat od śmierci autora/współtwórców. Po tym czasie wygasa prawo autorskie, a utwór wchodzi do domeny publicznej. W polskim systemie prawnym nie ma definicji public domain. Nie oznacza to, że w polskiej kulturze i literaturze korzystanie z zasobów będących własnością publiczną jest niemożliwe. Niemniej jednak istnieje wiele inicjatyw i projektów, które opierają się na twórczości, do której wygasły autorskie prawa majątkowe, czyli będących w domenie publicznej. Korzystają z niej biblioteki cyfrowe, dygitalizując i udostępniają kopie cyfrowe utworów w Internecie.

26. Licencja – wyłączna, niewyłączna, creative commons

Licencja – zezwolenia dla osoby trzeciej na korzystanie z utworu.

Ustawodawca wyróżnia dwa podstawowe rodzaje licencji – wyłączną i niewyłączną.

Licencja wyłączna polega na tym, iż licencjonodawca (twórca) poprzez udzielenie licencji upoważnia określoną osobę do korzystania z określonego utworu na ściśle wyszczególnionych polach eksploatacji. Wyłączność licencji polega na tym, iż twórca (w okresie trwania licencji) nie może udzielić podobnej licencji (co do tego samego utworu na tych samych polach eksploatacji) osobie trzeciej. Jeżeli umowa nie zastrzega wyłączności korzystania z utworu w określony sposób (licencja wyłączna), udzielenie licencji nie ogranicza udzielenia przez twórcę upoważnienia innym osobom do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji (licencja niewyłączna). Sublicencję stanowi udzielenie przez licencjobiorcę upoważnienia innej osobie do korzystania z utworu w zakresie uzyskanej przez siebie licencji. Ustawa wprowadza zasadę, iż jeżeli umowa nie stanowi inaczej, licencjobiorca nie może upoważnić innej osoby do korzystania z utworu w zakresie uzyskanej licencji. Zarówno licencja wyłączna, jak i niewyłączna, a także sublicencja nie przenoszą materialnych praw autorskich na kontrahenta, natomiast upoważniają go do korzystania z tego utworu w odpowiednim zakresie.

• Licencja wyłączna - zezwolenie uprawnionego do wyłącznego korzystania z prawa na określonym terytorium lub polu eksploatacji prawa.

• Licencja niewyłączna - licencja która nie ogranicza grona licencjobiorców, dopuszczając wzajemną konkurencję.

Creative Commons - zestaw licencji, na mocy których można udostępniać utwory objęte prawami autorskimi. Licencje te są tworzone i utrzymywane przez organizację Creative Commons.

Licencje Creative Commons pozwalają twórcom utworów zachować własne prawa i jednocześnie dzielić się swoją twórczością z innymi. Zasada „wszelkie prawa zastrzeżone” zostaje zastąpiona zasadą “pewne prawa zastrzeżone”.

27. organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskim – pojęcie i przykłady

Niektóre formy działalności siłą rzeczy oznaczają korzystanie z setek i tysięcy utworów — tak na przykład działa każda stacja radiowa. Sposobem rozwiązania tego problemu są Organizacje Zbiorowego Zarządzania (OZZ), które zajmują się głównie udzielaniem zezwoleń na wykorzystanie utworów niejako hurtem. Podstawą działania OZZ jest albo ustawa (w niektórych przypadkach przepisy nakazują korzystać z utworów za pośrednictwem OZZ), albo umowa (twórcy podpisując z OZZ umowy, przekazują im część praw do zarządzania własnymi utworami i zgadzają się też, że to za pośrednictwem OZZ otrzymywać będą wynagrodzenie za wykorzystanie swojej twórczości) albo działanie bezumowne (tzw. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, podejmowane w przeświadczeniu, że nieuchwytny twórca chciałby pobierać wynagrodzenie za swoje utwory według stawek OZZ, a nie np. zezwolić na ich nieodpłatne wykorzystanie bądź w ogóle zakazać określonego wykorzystania).

OZZ w Polsce to m. in. Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno-Muzycznych (SAWP), Związek Artystów Scen Polskich (ZASP), Stowarzyszenie Filmowców Polskich (SFP), Związek Producentów Audio-Video (ZPAV) czy Stowarzyszenie Autorów ZAiKS. W sumie jest to kilkanaście różnych Organizacji Zbiorowego Zarządzania, które reprezentują różnych uprawnionych i mają różny zakres działania.

Niestety, opłacenie jednej organizacji zbiorowego zarządzania nie oznacza, że wypełniliśmy wszystkie obowiązki. Na przykład posiadając klub, w którym puszczamy klientom muzykę z płyt, jesteśmy zobowiązani osobno do opłat na rzecz twórców utworów, osobno na rzecz producentów (patrz: prawa pokrewne) — i tak dalej. To oznacza, że możemy spodziewać się wizyt inspektorów wielu różnych OZZ, i każda nałoży na nas swoje opłaty.