KSIĘGA AMOSA

Wstęp do Księgi Amosa.

Am 1. Tytuł. Wstęp. ZAPOWIEDŹ SĄDU NAD SĄSIADAMI IZRAELA I NAD NIM SAMYM.. Przeciwko Damaszkowi. Przeciwko Gazie i Filistynom.. Przeciwko Tyrowi i Fenicji. Przeciwko Edomowi. Przeciwko Ammonitom..

Am 2. Przeciwko Moabitom.. Przeciwko Judzie. Przeciwko Izraelowi.

Am 3. PRZESTROGA DLA IZRAELA.. Kara za sprzeniewierzenie się. Prawdziwe źródło prorockiego natchnienia. Groźby przeciw Samarii. Przeciwko Betel i pałacom..

Am 4. Przeciwko mieszkańcom Samarii. Przeciwko świątyniom w Betel i Gilgal. Kary.

Am 5. Opłakiwanie Izraela. Nawrócenie jest konieczne. Groźby. Nawoływanie Proroka. Dzień Pański. Przeciwko zewnętrznemu ujmowaniu służby Bogu.

Am 6. Biada beztroskim.. Ogrom kary.

Am 7. WIZJE PROROKA.. Pierwsza wizja: szarańcza. Druga wizja: susza. Trzecia wizja: pion ołowiany. W sporze z Amazjaszem..

Am 8. Czwarta wizja: kosz owoców.. Przeciwko ciemiężycielom.. Zapowiedź nadzwyczajnych kar. Głód słowa Bożego. Nowa zapowiedź kary.

Am 9. Piąta wizja: upadek świątyni. Hymn. Izrael równy poganom.. PRZEPOWIEDNIE ODNOWY MESJAŃSKIEJ.

Wstęp do Księgi Amosa

Amos pochodził z judzkiego miasta Tekoa, był pasterzem i hodowcą drzew figowych (Am 1,1; Am 7,14). Swą działalność prorocką rozwijał jednak wyłącznie na terenie państwa północnego, zwłaszcza w Betel, schizmatyckim sanktuarium Izraela. Dokładniejsza data jego wystąpienia i głoszenia słowa prorockiego nie jest znana, choć przypada na pewno na okres panowania Jeroboama II (782-753). Wzmiankowane w Am 1,1 "trzęsienie ziemi" nie jest bliżej znane. Ze współczesnych dokumentów asyryjskich wymieniających zaćmienie słońca i jakąś wielką epidemię, zdarzenia, o których mówi także Amos (Am 8,9; Am 4,10), wynika, że Prorok działał ok. r. 765-763. Na skutek denuncjacji kapłana z Betel, Amazjasza, musiał prawdopodobnie opuścić miasto, a może nawet państwo izraelskie. Starodawna tradycja umieszcza grób Amosa w Tekoa, co wskazywałoby na powrót Proroka do ojczystej ziemi judzkiej po opuszczeniu Betel. W odróżnieniu od "oficjalnych" proroków, zrzeszonych przy świątyni lub przy pałacu królewskim, otrzymał Amos osobiste powołanie od Boga wraz z misją prorocką (Am 7,14). Stąd też płynie jego głębokie przeświadczenie o nieodpartej konieczności wypełniania posłannictwa Boga przez Jego herolda (Am 3,8).

Najogólniej można wyróżnić w Księdze Amosa trzy grupy mów prorockich: przeciw narodom i Izraelowi (Am 1,1-2,16), groźby przeciw Izraelowi (Am 3,1-6,14) i wizje prorockie (Am 7,1-9,15). Układ mów podobnie jak treść księgi wskazuje niezbicie na działalność literacką samego Proroka lub jego bezpośrednich uczniów. Nigdy też nie powątpiewano o literackiej autentyczności księgi, z bardzo nieznacznymi wyjątkami. Działalność prorocka Amosa przekraczała zapewne wielokrotnie objętość tekstu jego księgi. Spośród licznych gróźb i wizji, wypowiedzianych przy różnych okazjach, kanoniczny zbiór podaje wybór ułożony tematycznie i przedstawiony w formie poetyckiej. Być może pozostałością pracy kompozycyjnej jest zmieniająca się często osoba mówiącego. Księga Amosa była podobnie jak szereg innych ksiąg prorockich przedmiotem późniejszych refleksji i redakcji. Pierwszej redakcji dokonano w ostatnich latach monarchii judzkiej, dodając aktualne proroctwo przeciw Judzie (Am 2,4-5); druga była dziełem refleksji teologicznej po niewoli babilońskiej i dołączyła obietnice mesjańskie (Am 9,11-15), a może także tytuł księgi (Am 1,1).

Styl Amosa odznacza się przejrzystością, połączoną jednak z malowniczością obrazów. Decydujące piętno wywarło na nim pasterskie pochodzenie autora; stad wiele porównań z życia wiejskiego, częściowo dosadnych (Am 4,1; Am 6,12; itd.). Prorok nawiązuje chętnie dialog ze słuchaczami (Am 5,25; Am 9,7-10), by w odpowiedniej chwili przekazać im zapowiedź kary.

Pojęcie Boga u Amosa jest uniwersalistyczne: panuje On nad wszystkimi narodami, czuwa nad praworządnością, a winnych pociąga do odpowiedzialności i karze. Władzę wykonuje w swej siedzibie, w świątyni jerozolimskiej. Specjalną przychylnością otacza Bóg swój lud wybrany (Am 3,2; Am 7,8.15; Am 8,2); traktuje go jednak według zasad sprawiedliwości podobnie jak inne narody (Am 9,7). Domaga się od niego postępowania sprawiedliwego, oddającego każdemu to, co słuszne i należne. Skoro po zażegnaniu niebezpieczeństwa syryjskiego zapanował w państwie izraelskim dobrobyt, zamożne rodziny zaczęły prowadzić beztroskie, hulaszcze życie, uciskając dzierżawców i ubogich, pozbawionych wszelkich praw i opieki. Amos wielokrotnie potępia odpowiedzialnych za nierówności społeczne i związane z tym nadużycia (Am 3,9n; Am 4,1; Am 5,7.10). W życiu religijnym klas zamożnych szerzył się formalizm religijny; stąd ostra krytyka kultu czysto zewnętrznego i zaniedbań w wypełnianiu podstawowych przykazań religijno - moralnych. Naruszanie sprawiedliwości i wierności wobec Pana, i w stosunkach międzyludzkich sprowadzi na Izraela karę, tym większą, im większe były dobrodziejstwa Pańskie dla Izraela (Am 2,9-12). Ocaleje z powszechnej zagłady jedynie niewielka "Reszta" (Am 3,12; Am 5,15; Am 9,1); temat ten podejmą później niemal wszyscy prorocy. Niekiedy groźby Amosa nabierają cech eschatologicznych, zwłaszcza w związku z zapowiedzią "dnia Pańskiego". Dokona się w tym dniu zagłada narodów obcych (Am 1,3-2,3) oraz ukaranie Izraela, poprzedzone szeregiem klęsk ostrzegawczych (Am 4,6-12; Am 7,1-6). Pozorny okres rozkwitu za Jeroboama II jest w rzeczywistości ostatnim czasem, danym do opamiętania dzięki wstawiennictwu Proroka (Am 7,2-6), zanim nadejdzie na lud Pana dzień ciemności i nieszczęścia (Am 5,18nn).

Słownictwo i styl prorocki Amosa wywarły wielki wpływ na proroków VII/VI w., szczególnie na Jeremiasza (por. zwł. Am 5,2 z Jr 18,13) i Ezechiela, oraz na piśmiennictwo biblijne (Tb 2,6; cytuje Am 8,10) i pozabiblijne (Dokument Damasceński, pisma qumrańskie) okresu judaistycznego. W NT Dz 7,42 nawiązują do Am 5,25-27 (por. Dz 15,16 z Am 9,11).

Am 1

Tytuł

1 Słowa Amosa, który był jednym spośród pasterzy z Tekoa: co widział w sprawie Izraela, za dni Ozjasza, króla Judy, i za dni Jeroboama, syna Joasza, króla Izraela, na dwa lata przed trzęsieniem ziemi. Am 8,8; Ap 10,3 Za 14,5

1,1 spośród pasterzy. Dokładniej chodzi tu o hodowcę bydła (por. 2 Krl 3,4), a nie o zwykłego strażnika stada.

— Tekoa to wioska w Judzie, dziewięć km na południowy wschód od Betlejem.

— Mowa o Jeroboamie II, królu Izraela. Trzęsienie ziemi potwierdzają przypuszczalnie wykopaliska archeologiczne w Chasorze, w Górnej Galilei. To wydarzenie datuje się na połowę VIII w. przed Chr. Według Za 14,5 (Sept) na skutek tego podziemnego wstrząsu zamknęły się doliny. Nie chodzi tu o zwykły punkt odniesienia dla chronologii: wydawcy księgi, odpowiedzialni za niniejszą notę, widzieli tu bez wątpienia objawienie Boże, potwierdzające orędzie Amosa (por. 9,5; Ps 75,4; Mi 1,4; itd.).

1,1. Tekoa. Rolniczą wioskę Tekoa utożsamia się z Chirbet Teku leżącym ok. 11,5 km na południe od Jerozolimy i 8 km na południe od Betlejem. Z powodu jej położenia na skraju obszarów rolniczych mieszkańcy musieli przypuszczalnie ciężko pracować, by utrzymać się z uprawy roli oraz pasterstwa (zob. 2 Krn 20,20). Na temat dodatkowych informacji o tej małej wiosce położonej w górzystej krainie Judy zob. komentarz do 2 Sm 14,2.

1,1. Trzęsienia ziemi. Przejawy aktywności sejsmicznej na obszarze Syro-Palestyny były zjawiskiem powszechnym. Region ten znajduje się w uskoku Jordanu (biegnącym od Damaszku do zatoki Akaba), dlatego obserwuje się tam okresowe ruchy skorupy ziemskiej. Archeolodzy odkryli w Chasor ślady silnego trzęsienia ziemi w 6 warstwie datowanej ok. 760 przed Chr. Możliwe, że autor nawiązuje do tego właśnie wydarzenia, potrzebne są jednak dodatkowe dowody zebrane z innych miejsc, szczególnie z Betel i Samarii. Fakt, że informacji o tym trzęsieniu użyto do datowania prorockiej działalności Amosa oraz panowania Ozjasza (zob. Za 14,4-5), wskazuje, że musiało być ono na tyle silne, by zapaść w ludzkiej pamięci. Jeśli prorok Amos faktycznie przepowiedział trzęsienie ziemi (co sugeruje Am 9,1), potwierdziłoby to jego rolę prorocką i uwiarygodniło jako proroka Jahwe.

1,1. Chronologia. Imiona królów wymienione w formule chronologicznej Amosa dostarczają informacji na temat czasu jego misji prorockiej. Król Judy, Ozjasz, i król Izraela, Jeroboam II, panowali przez większą część 1 pol. VIII w. przed Chr. Trzęsienie ziemi, o którym wspomina Amos, zdaniem niektórych potwierdzają wyniki prac wykopaliskowych w Chasor (6 warstwa, datowana na ok. 760 przed Chr.). Ponieważ Amos nie uważa się za zawodowego proroka, wielu komentatorów mniema, że wyrocznie zapisane w tej księdze obejmują krótki okres, zamiast rozciągać się na wiele dekad.

Wstęp

2 Powiedział on: Pan z Syjonu zagrzmi, z Jeruzalem wyda swój głos, a lamentować będą łąki pasterzy i szczyt Karmelu uschnie. Jl 4,16; Jr 25,30; Am 1,1 Iz 33,9; Na 1,4

1,2 Tekst, pochodzący od samego Amosa czy też będący późniejszą relekturą żydowską (por. Oz 1,7+), ukazuje, że mimo schizmy Jerozolima, będąca siedzibą Jahwe, jest ośrodkiem jednoczącym lud Boży.

1,2. Szczyt Karmelu. Wznosząca się na północnym wybrzeżu Izraela góra Karmel górowała nad Morzem Śródziemnym. Morska bryza i spore opady czyniły Karmel najbardziej kwitnącą częścią kraju. W starożytności jej porośnięte bujną roślinnością zbocza pełne były drzew oliwnych, winnic i urodzajnych pastwisk (zob. Jr 46,18). Amos i inni prorocy dla podkreślenia kontrastu zestawiali obraz tego zwykle żyznego obszaru z obrazem skutków suszy będącej wynikiem gniewu Bożego. Prorok dostarcza również wyobrażenia o geograficznych rozmiarach katastrofy: dotknęła ona obszar od Jerozolimy na południu po górę Karmel na północy.

ZAPOWIEDŹ SĄDU NAD SĄSIADAMI IZRAELA I NAD NIM SAMYM

Przeciwko Damaszkowi Iz 17,1-3; Jr 49,23-27

3 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Damaszku i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż zmłócili saniami żelaznymi Gilead. Za 14,5 Oz 14,8; Ps 104,3 Ps 135,6

1,3—2,16 Ten fragment jest podsumowaniem wyroczni wygłoszonych w różnych czasach przeciw siedmiu narodom (oraz niewątpliwie późniejszej wyroczni przeciw Judzie). Wyrocznie mają identyczną strukturę i używa się w nich tych samych stereotypowych sformułowań. Podkreśla się sprawiedliwość Jahwe, który u wszystkich ludów karze wszelką niesprawiedliwość. Izrael pojawia się jako ostatni, by zaznaczyć, że kara, z którą tak mało się liczy, spadnie nań jak na innych i będzie najwyższym przejawem Bożej sprawiedliwości.

1,3 trzech... / i... czterech. Dwie kolejne liczby oznaczają ilość nieokreśloną, małą lub dużą, zależnie od kontekstu (por. 4,8; Iz 17,6; Jr 36,23 i „przysłowia liczbowe”, Prz 30,15+).

— Sanie żelazne — narzędzie używane przy młóceniu zboża na klepisku. Obraz często stosowany do opisania zagłady zwyciężonego: Iz 21,10; 41,15; Mi 4,12n; por. prorockie orędzie Elizeusza (2 Krl 8,12).

1,3. Wyrocznie przeciwko cudzoziemskim narodom. Na temat tego tematu powszechnie pojawiającego się w pismach proroków zob. komentarz do Jr 46,1.

1,3. Damaszek na początku VIII w. przed Chr. Początek VIII w. przed Chr. okazał się katastrofalny dla królestwa Aramu i jego stolicy, Damaszku. Asyryjski król Adad-Nirari III obległ i zdobył Damaszek w 796 przed Chr. Z asyryjskich roczników wynika, że syryjski król Bir-Hadada (noszący też asyryjskie imię Mar'i) zmuszony został do poddania się. W zamian za ocalenie miasta zażądano zapłacenia olbrzymiej daniny, m.in. 2300 talentów srebra oraz 5000 talentów żelaza. Pojawiają się nawet sugestie, że osłabiona monarchia syryjska oraz jej ziemie w połowie VIII w. przed Chr. znalazły się pod panowaniem izraelskiego króla Jeroboama III (zob. 2 Krl 14,28).

1,3. Zmłócili saniami żelaznymi Gilead. W asyryjskich rocznikach Tiglat-Pilesera III opisano, w jaki sposób pokonuje się inny naród i zostawia go w takim stanie, jakby „przejechały po nim sanie młockarskie". Wydarzenia, o których mowa w Księdze Amosa, mogą mieć związek z inwazją na Gilead i Galileę dokonaną przez syryjskiego króla Chazaela (zob. 2 Krl 8,12 oraz odkrytą niedawno w Tel Dan inskrypcję Chazaela). Na temat innych przykładów użycia sań młockarskich zob. komentarz do Pwt 25,4; 2 Sm 24,22 i Iz 28,28.

4 Ześlę więc ogień na dom Chazaela, by strawił pałace Ben-Hadada.

1,4 Chazael i Ben-Hadad III, jego syn, królowie aram., zażarci wrogowie Izraela.

1,4. Dom Chazaela. Z powodu swoich osiągnięć w IX w. przed Chr. (zob. 2 Krl 10,32-33) królewska dynastia Aramu/Syrii stała się znana jako „dom Chazaela". Określenie to pojawia się w rocznikach Tiglat-Pilesera III (774-727 przed Chr.), który panował sto lat po Chazaelu. Amos nie nawiązuje zatem do konkretnego władcy, lecz do dynastii, a zatem, pośrednio, do całego państwa Aramu.

1,4. Twierdze Ben-Hadada [BT: „pałace Ben-Hadada"]. Zob. komentarz do Jr 49,27.

5 Rozbiję zawory Damaszku i wytępię mieszkańców doliny Awen i dzierżącego berło w Bet-Eden, a naród Aramu uprowadzony zostanie do Kir – mówi Pan. So 1,14-18;

1,5 Awen i Bet-Eden, miejsca trudne do zidentyfikowania; są to — być może — tylko symboliczne nazwy nadane Damaszkowi („dolina nieprawości” i „dom rozkoszy”).

— do Kir. Zgodnie z 9,7 — stamtąd pochodzi naród Aramu. Według 2 Krl 16,9 proroctwo to spełniło się w następstwie wyprawy wojennej Tiglat-Pilesera w latach 733-732. Kir być może leży obok Elamu (por. Iz 22,6).

1,5. Dolina Awen. Ponieważ w języku hebrajskim awen znaczy „nieprawość" lub „bałwochwalstwo", wydaje się prawdopodobne, że nie chodzi tutaj o miasto, lecz o cały region, w którym oddawano cześć Baalowi (porównaj Bet-Awen = Betel w Oz 10,8). Możliwe, że przedmiotem zjadliwej uwagi proroka jest urodzajna dolina Bekaa.

1,5. Bet-Eden. W pochodzących z IX w. przed Chr. asyryjskich rocznikach z czasów panowania Asurnasirpala II i Salmanassara III pojawiają się wzmianki o Bet-Eden (Bit-Adini) - buntowniczym aramejskim królestwie położonym w odległości ok. 320 km na północny wschód od Palestyny pomiędzy rzekami Eufrat i Balik. Ponieważ państwo to zostało podbite i otrzymało nową nazwę za panowania Salmanassara III, pojawienie się Bet-Eden w proroctwach Amosa z VIII w. przed Chr. rodzi pytanie, czy chodzi o to samo miejsce. Jednak w rocznikach Tiglat-Pilesera III w dalszym ciągu używa się nazwy Bet-Eden na oznaczenie obszaru obejmującego miasta syryjskie, zaś Amos może stosować tradycyjne określenie geograficzne. W okresie działalności proroka Amosa władcą tego kraju był Szamszi-Izraelu.

1,5. Kir. Zob. komentarz do Iz 22,6 i Am 8,7, gdzie podano informacje na temat tej ojczyzny Aramejczyków. O Kir wspomina się również w 2 Krl 16,9.

Przeciwko Gazie i Filistynom Am 2,6-8 Jr 47; So 2,4-7

6 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Gazy i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż doszczętnie uprowadzili na wygnanie [ludność], by wydać ją Edomowi. Am 2,12+

1,6. Gaza na początku VIII w. przed Chr. Ponieważ Amos posługuje się nazwą „Gaza" jako synonimem wszystkich filistyńskich państw-miast, była ona przypuszczalnie czołowym ośrodkiem. Z powodu sojuszów zawartych z arabskimi plemionami sprawującymi kontrolę nad szlakami handlowymi wiodącymi na południe do Arabii, Gaza była głównym rywalem handlowym Judy w okresie panowania króla Jorama (zob. 2 Krn 21,16-17). Gdy Asyryjczycy poczęli rozszerzać zakres swoich wpływów na obszar Syro-Palestyny, sytuacja polityczna uległa jeszcze większemu skomplikowaniu. Amazjasz i Ozjasz zdołali pokonać Edomitów i odzyskać kontrolę nad ważnym portem położonym nad zatoką Akaba (Elat) w pierwszych dekadach tego wieku (zob. 2 Krl 14,7.22). W tym okresie Ozjasz odniósł również kilka zwycięstw nad filistyńskimi miastami i plemionami Arabów (2 Krn 26,6-7). Możliwe, że Amos nawiązuje w tej wyroczni do wrogości istniejącej pomiędzy Gazą i Judą. W każdym razie z asyryjskich roczników Tiglat-Pilesera III (z czasu kampanii przeciwko Filistynom w 734 przed Chr.) wynika, że w późniejszych latach tego wieku miasto Gaza musiało płacić dużą daninę i odgrywać rolę wasala Asyrii.

1,6. Sprzedawanie jeńców [BT: „uprowadzili doszczętnie ludność, by wydać ją Edomowi"]. Jednym z najbardziej lukratywnych procederów podczas wojen i napaści na obszary przygraniczne był handel niewolnikami. Schwytanych ludzi sprzedawano handlarzom, którzy wywozili ich daleko od ojczyzny (zob. Ez 27,13; Jl 3,6-7). Mezopotamskie teksty administracyjne z okresu poprzedzającego panowanie Sargona (początek III tysiąclecia przed Chr.) zawierają listy żywnościowe, w których pewne osoby określa się mianem „należących do" lub „przywiązanych do" określonych rodzin lub placówek (warsztatów tkackich). Faktyczna liczba tych osób, które lepiej określać jako robotnicy pańszczyźniani lub robotnicy przymusowi, nie była jednak duża. De facto była nieporównywalna z ogromną liczbą niewolników mieszkających w greckich i rzymskich miastach.

7 Ześlę więc ogień na mury Gazy, i strawi on jej pałace. 

8 Wytępię mieszkańców Aszdodu i dzierżącego berło w Aszkelonie. Zwrócę rękę przeciw Ekronowi i zginie reszta Filistynów – rzekł Pan Bóg. Am 2,13-15;

1,8 Nie wymieniono tu Gat, piątego miasta filistyńskiego. Zniszczone przez Chazaela (2 Krl 12,18) straciło ono na znaczeniu (por. 6,2).

— reszta. Słowo to, które następnie zyska bardzo głęboki sens teologiczny (por. Iz 4,3+), jest tu użyte w swoim pierwotnym znaczeniu: takim, że istnieje grupa zdziesiątkowana jakąś katastrofą.

1,8. Aszdod na początku VIII w. przed Chr. Wielkość dolnego miasta i jego fortyfikacji wzniesionych w X w. przed Chr. w stylu Salomona (przykłady tego stylu odnaleziono w Gezer i Chasor) wskazuje, że w IX i VIII w. przed Chr. było to kwitnące filistyńskie miasto-państwo. Prace wykopaliskowe prowadzone w warstwie 9 dowodzą, że olbrzymia brama miejska Aszdodu została częściowo zniszczona ok. 760 przed Chr. Być może można to połączyć z inwazją króla Judy Ozjasza podjętą przeciwko Filistynom (2 Krn 26,6-7). Zanim Asyria objęła kontrolę nad obszarem Syro-Palestyny, mniejsze państwa Filistei: Juda, Izrael i Zajordanie walczyły ze sobą o panowanie nad szlakami handlowymi przebiegającymi w tym rejonie i regularnie prowadziły kampanie wojenne, by w ten sposób uzyskać polityczną dominację. Jednak po 750 przed Chr. Asyria i Egipt wykorzystywały te małe państwa jak pionki we własnej grze politycznej.

1,8. Aszkelon na początku VIII w. przed Chr. Podobnie jak Aszdod, Aszkelon był jednym z pięciu głównych filistyńskich państw-miast (zob. komentarz do Sdz 1,18 i 14,19). Większość informacji na temat Aszkelon u w VIII w. przed Chr. pochodzi z asyryjskich roczników i list danin. Jednak do czasu kampanii Tiglat-Pilesera III z 734 przed Chr. niewiele jest o Aszkelonie wzmianek. Egzotyczny charakter daniny złożonej asyryjskiemu władcy przez Aszkelon (w postaci zwojów papirusu oraz skór słoniowych) wskazuje na kontakty handlowe tego miasta z Arabią i Egiptem.

1,8. Ekron na początku VIII w. przed Chr. Powierzchnia Ekronu stopniała w pierwszych dwóch wiekach I tysiąclecia przed Chr. Mogło to mieć związek z dominacją Izraela nad Filisteą, począwszy od czasów panowania Salomona. Nowe budowle wzniesiono dopiero w VIII w. przed Chr., m.in. wieżę obronną, co wskazuje na ponowny rozkwit w okresie panowania króla Judy, Ezechiasza (2 Krl 18,8). Prace archeologiczne nie dowiodły szczególnej zamożności ani pomyślności mieszkańców Ekronu na początku VIII w. przed Chr. Wymienienie Ekronu w wyroczni prorockiej Amosa może wynikać z tradycyjnego opisu filistyńskich państw-miast (zob. Jr 25,20).

Przeciwko Tyrowi i Fenicji Iz 23; Ez 26-28

9 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Tyru i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż wydali oni Edomowi uprowadzonych aż do ostatniego i nie pamiętali o bratnim przymierzu. Na 1,4 Oz 10,12

1,9 o bratnim przymierzu. Chodzi bez wątpienia o dobre relacje istniejące, poczynając od Salomona, pomiędzy Tyrem i Izraelem (w 1 Krl 5,26 i 9,13 Hiram z Tyru nazywa Salomona swoim „bratem”), umocnione wskutek małżeństwa Achaba z Izebel (1 Krl 16,31), córką Etbaala, króla Tyru i Sydonu.

1,9. Tyr na początku VIII w. przed Chr. W pierwszym ćwierćwieczu VIII w. przed Chr. Tyrem władał król Pigmalion. Był to okres wielkiego rozkwitu potęgi Fenicjan, którzy kontrolowali większość handlu śródziemnomorskiego. Wcześniej, w 815 przed Chr., poszerzyli swoje kolonie o Kartaginę w Afryce Północnej. Co interesujące, asyryjska lista danin z czasów Adad-Nirariego III (pochodząca ze wspomnianego okresu) zawiera wzmiankę o królu Sydonu, lecz nie wspomina o królu Tyru. Najwyraźniej Tyr, podobnie jak cieszący się pomyślnością Izrael (zob. Am 3,15; 6,4), zdołał w tym czasie uniknąć uwikłania się w konflikt z Asyrią.

10 Ześlę więc ogień na mury Tyru, i strawi jego pałace.

Przeciwko Edomowi Jl 2,14; Iz 34; Jr 49,7-22; Ez 25,12-14; Ez 35

11 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Edomu i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż prześladował mieczem brata swego, tłumiąc uczucie miłosierdzia, trwał w swym gniewie nieustannie i gniew swój chował do końca. Za 2,17 Lb 20,14-21

1,11 brata swego. To Izrael, „brat” Edomu (Rdz 25,21-24.29-30).

— trwał w swym gniewie nieustannie. Według przekładu syr. i Wulgaty. Tekst hebr.: „jego gniew dręczy zawsze”.

1,11. Edom na początku VIII w. przed Chr. Po włączeniu do królestwa Dawida (2 Sm 8,11-13) Edom zbuntował się i uniezależnił od Judy w czasach panowania Jorama (2 Krl 8,20-22). Amazjasz zdołał odzyskać przynajmniej część ziem Edomu (2 Krl 14,7) po bitwie stoczonej pod Sela (= Es-Sela, położone na północnej granicy królestwa Edomu). Za panowania izraelskiego króla Jeroboama II (789-749 przed Chr.) w dalszym ciągu dochodziło do konfliktów granicznych i napięć pomiędzy Edomem i jego sąsiadami.

12 Ześlę więc ogień na Teman, i strawi pałace Bosry.

1,12 Teman to poetyckie określenie Edomu (por. Jr 49,7.20; Ab 9).

1,12. Teman, Bosra. Zob. komentarz do Jr 49,7 i 49,13 na temat wspomnianych miast Edomitów.

Przeciwko Ammonitom Jl 2,3-9; Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; So 2,8-11

13 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków synów Ammona i z powodu czterech nie odwrócę tego[wyroku], gdyż rozpruwał łona ciężarnych kobiet Gileadu, by rozszerzyć swoje granice. Am 2,12+; Ps 139,7-12; Oz 14,1

1,13. Ammon na początku VIII w. przed Chr. Podobnie jak Edom, położone na obszarze Zajordania państwo Ammonu buntowało się co jakiś czas przeciwko panowaniu Izraela ( 2 Krn 20,1), zaś w VIII wieku przed Chr. było zmuszone do płacenia daniny Judzie (za panowania Ozjasza, zob. 2 Krn 26,8). Zmiana sytuacji politycznej znajduje odzwierciedlenie w jednym ze źródeł asyryjskich wspominających o przybyciu do Kala (Nimrud) ambasadorów Ammonu w celu zapłacenia daniny. Jednak pierwszym królem Ammonu pojawiającym się w tekstach asyryjskich jest Szobi, syn Hahasza (lista Tiglat-Pilesera z 733 przed Chr.).

1,13. Sposób traktowania brzemiennych kobiet.Wzmianki o praktyce rozcinania brzuchów brzemiennych kobiet pojawiają się bardzo wcześnie. Przypisywano ją asyryjskiemu królowi Tiglat-Pileserowi (ok. 1100 przed Chr.) w hymnie sławiącym jego podboje. Wzmianka o tym barbarzyństwie pojawia się też na marginesie neobabilońskiej lamentacji.

14 Rozpalę więc ogień na murach Rabba, i strawi jego pałace podczas wrzawy w dzień bitwy, podczas burzy w dzień wichru. Iz 28,2

1,14 Rabba, główne miasto kraju, dziś Amman. Por. 2 Sm 11-12.

1,14. Rabba. Zob. komentarz do Jr 49,2 na temat tego miasta - stolicy Ammonu.

15 I pójdzie król ich w niewolę, on i książęta jego razem – rzekł Pan.

Am 2

Przeciwko Moabitom Lb 22,36+; Iz 15-16; Jr 48; Ez 25,8-11; So 2,8-11

1 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Moabu i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż on spalił kości króla Edomu na wapno.

2,1 spalił. Spalenie, które miało czynić duszę nieszczęśliwą w przyszłym świecie, było dla Semitów odrażającą zbrodnią.

2,1. Moab na początku VIII w. przed Chr. Pochodząca z połowy IX w. przed Chr. inskrypcja króla Moabitów, Meszy, jest jedynym pozabiblijnym dokumentem (porównaj z 2 Krl 3,4-27) na temat tego narodu z obszaru Zajordania sprzed prowadzonej na tym obszarze w 734 przed Chr. kampanii wojennej Tiglat-Pilesera. Można snuć spekulacje na temat wrogości między Moabem a królestwami Judy i Izraela, nie ma jednak konkretnych jej dowodów. Przestępstwo polegające na zbezczeszczeniu przez Moab kości królów Edomu może być dowodem sojuszu pomiędzy Edomem i Judą. Jednak z powodu nieznajomości kontekstu historycznego, w którym należałoby umieścić to wydarzenie, pozostaje ono zagadką.

2,1. Spalenie kości. Odrażający i haniebny charakter tego czynu wynika nie tylko ze sprofanowania grobów królów Edomu, lecz również ze spalenia ich kości w celu otrzymania wapna (zob. Iz 33,12). W ten sposób ciała władców zostały całkowicie odarte ze czci i szacunku, zaś Moabici mogli wskazywać na mury lub domy pokryte wapnem wyprodukowanym z ich kości. Na temat ekshumacji ludzkich szczątków zob. komentarz do 2 Krl 23,16.

2 Ześlę więc ogień na Moab, i strawi pałace Kerijjotu, zginie Moab podczas wrzawy wojennej, podczas okrzyków, przy dźwięku rogu.

2,2. Keriot. Wzmianka o Keriot pojawia się również na inskrypcji Meszy jako o mieście, w którym miał przybytek bóg Moabitów, Kemosz. To starożytne miasto Moabitów utożsamia się z El Kereijjat (zob. Jr 48,41).

3 Usunę spośród niego władcę, a razem z nim wszystkich jego książąt wytracę – rzekł Pan.

2,3 Jahwe czyni Moabowi wyrzuty za jego zachowanie w stosunku do poganina. Izrael nie jest w żaden sposób zamieszany w tę zbrodnię. Można zatem wnioskować, że w innych wyroczniach zbrodnicze zachowanie jest potępiane jako takie, a nie dlatego, że ofiarą padł tu Izrael. U Amosa wszystkich ludzi obowiązuje to samo prawo moralne.

Przeciwko Judzie

4 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Judy i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż odrzucili Prawo Pana i przykazań Jego nie strzegli. Zwiodły ich kłamliwe ich bożki, za którymi poszli ich przodkowie. Iz 5,24; Jr 7,28; Ez 25,8-11;

2,4-5 Ta wyrocznia w stylu deuteronomicznym to prawdopodobnie późniejsza relektura judzka (por. Oz 1,7+). Wielu uważa, że jest nią także wyrocznia przeciw Tyrowi i Sydonowi.

2,4 kłamliwe ich bożki. BJ: „Kłamstwa”, tzn. idole.

5 Ześlę więc ogień na Judę, i strawi pałace Jeruzalem. Oz 8,14

Przeciwko Izraelowi

6 Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Izraela i z powodu czterech nie odwrócę tego [wyroku], gdyż sprzedają za srebro sprawiedliwego, a ubogiego za parę sandałów; Am 8,6

2,6 sprzedają. Prorocy często występują przeciw przekupstwu w dziedzinie sprawiedliwości (por. 5,7; 6,12; Iz 1,23; Mi 3,1-3.9-11; 7,1-3; itd.).

2,6-16 Wyrocznie przeciw narodom są zwykłym elementem przepowiadania proroków (Iz 13-23; Jr 46-51; Ez 25-32). Włączając tu Izraela, Amos musiał jednak sprowokować zdumienie i gniew u swych słuchaczy, oburzonych z powodu równania ich z poganami.

7 w proch ziemi wdeptują głowy biedaków, i ubogich kierują na bezdroża; ojciec i syn chodzą do tej samej dziewczyny, aby znieważać święte imię moje. Iz 3,15 Lb 20,14-21 Jr 23,23-24

2,7 Tekst trudny.

— w proch ziemi. Pominięte w grec, niekiedy jest uważane za dodatek.

— wdeptują: jeśli weźmiemy rdzeń sza’af jako formę (zresztą dobrze poświadczoną) rdzenia szuf, a nie częstszego rdzenia sza’af, „dążyć do”, „być chciwym czegoś”.

— Przed słowem „głowy” pominięto przyimek „dla” lub „z”.

— Chciwość wielkich to inny temat profetyczny (8,5-6; Iz 1,17.23; 3,14; Mi 2,1-2.8-11; 3,9-11; 6,9-12; So 1,9; Jr 2,34; Ez 22,29).

— do tej samej dziewczyny. Bez wątpienia nie chodzi tu o prostytutkę sakralną, ale raczej o niewolnicę w domu, traktowaną jako obiekt przyjemności ojca i syna. Potępione jest raczej poniżające traktowanie istoty ludzkiej niż pozór kazirodztwa, to bowiem, co narusza godność człowieka, dotyka Boga.

8 Na płaszczach zastawnych wylegują się przy każdym ołtarzu i wino wymuszone grzywną piją w domu swego Boga. Jr 25,30;

2,8 piją. Czynią to podczas świętych uczt następujących po złożeniu ofiar.

— swego Boga. Chodzi tu o Jahwe, ale jest On zredukowany do poziomu idola, gdy czci się Go ucztami z dóbr zabranych biedakom pod pozorem legalności, czyli ukarania lub konfiskaty dóbr niewypłacalnego dłużnika (por. Syr 34,20).

2,8. Natura ironii. Ironia zawarta w oskarżeniach podnoszonych przez Amosa przeciwko możnym wynikała z tego, że chełpili się bogactwem okazywanym na świętych ołtarzach i w przybytku poświęconym Bogu. Być może w świetle ówczesnych przepisów ludzie ci mieli prawo zatrzymać szatę w zamian za dług lub kupować wino za środki, które czerpali z opłat nakładanych na ubogich za pewne przestępstwa. Jahwe mówi jednak (Wj 22,25-26), że rozpaczliwe wołanie ubogich zostanie usłyszane, „bo jest litościwy". Podobnie jak w przypadku robotnika z inskrypcji Jawne-Jam, wierzyciel musi nie tylko przestrzegać prawa, lecz uwzględniać fakt, że przejęcie składników majątku dłużnika może uniemożliwić temu ostatniemu zarabianie na życie (zob. Kodeks Hammurabiego, który zabrania zabierania wołu dłużnika).

9 Ja to przed nimi zgładziłem Amorytów, którzy byli wysocy jak cedry, a mocni jak dęby. I zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie. Mt 23,5p Tb 2,6; Iz 1,11+ Hi 18,16

2,9 Obraz ukazujący całkowite zniszczenie.

2,9. Zgładziłem Amorytów. Prorok przypomina Izraelitom o uczynkach Boskiego wojownika. Przed rozpoczęciem podboju Jahwe udzielił Izraelitom zwycięstwa na królami Amorytów, Sichonem i Ogiem (zob. komentarz do Lb 21,21; 21,24-30). W okresie późniejszym określenie „Amoryci" stało się synonimem mieszkańców Kanaanu (zob. Sdz 1,34-36 i 7,14).

2,9. Zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie. Amos posługuje się środkiem literackim zwanym meryzmem - zestawieniem skrajnych przeciwieństw - w celu opisania całkowitego zniszczenia Amorytów. Była to praktyka powszechnie stosowana w mowach prorockich (zob. Iz 37,31; Oz 9,6). Znaleźć ją można również w fenickiej formule przeklinającej (pochodząca z V w. przed Chr. inskrypcja Eszmun 'asor); „Niech nie mają pnia u dołu, ani konarów u góry".

10 I Ja to wyprowadziłem was z Egiptu, wiodłem przez pustynię przez lat czterdzieści, byście posiedli ziemię Amorytów. Jr 20,7-9

11 Wzbudzałem wśród waszych synów proroków, a wśród waszych młodzieńców – nazirejczyków. Czyż nie było tak, synowie Izraela? – wyrocznia Pana. Jl 2,1-2; Lb 6,1+

2,11. Nazirejczycy. Zob. komentarz do Lb 6,1-21 na temat tej szczególnej grupy Izraelitów, którzy dobrowolnie składali śluby czystości.

12 A wy dawaliście pić wino nazirejczykom i prorokom rozkazywaliście: Nie prorokujcie! Am 7,12-13; Iz 30,10; Jr 11,21; Mt 11,20-24p Jr 14,19;

2,12 W całej tej wyroczni dotyczącej Izraela wina ludu nie jest przedstawiona tylko jako łamanie praw, ale także — i przede wszystkim — jako odmowa, która się sprzeciwia wezwaniu i trosce Bożej.

13 Oto Ja zmiażdżę was tak, jak miażdży wóz napełniony snopami. Am 1,3+

14 Szybkobiegacz nie będzie miał gdzie uciec, mocarz nie okaże swej siły, a bohater nie ocali życia; Ab 19;

15 łucznik się nie ostoi, szybkonogi nie umknie i jeździec na koniu nie ocali życia; Jr 46,5 Mk 14,52; Mk 5,18+

16 nawet najmężniejszy z bohaterów będzie w tym dniu nagi uciekał – wyrocznia Pana.

Am 3

PRZESTROGA DLA IZRAELA

Kara za sprzeniewierzenie się

1 Słuchajcie tego słowa, które mówi Pan do was, synowie Izraela, do całego pokolenia, które Ja wyprowadziłem z ziemi egipskiej:

3,1 W ostatniej części wiersza prorok zwraca się — jak się wydaje — do dwunastu pokoleń. Możliwe, że jest to późniejsza relektura judzka mająca na celu odniesienie słów Amosa do Królestwa Judy (por. 2,4n+) po zniknięciu Królestwa Północnego.

2 Jedynie was znałem ze wszystkich narodów na ziemi, dlatego was nawiedzę karą za wszystkie wasze winy. So 2,4-7 Mt 11,20-24p

3,2 was znałem. W sensie biblijnym, tzn. wybrania, wyróżnienia, umiłowania (Rdz 18,19; Pwt 9,24; Mdr 10,5; Jr 1,5; Oz 13,4). W oczach Amosa wybranie Izraela nie jest przywilejem (9,7), ale postawieniem ludowi wymagania wierności i sprawiedliwości, odpowiedzialnością.

3,2. Wybór rodziny. Czasownikiem użytym w tekście hebrajskim jest „poznać". Ten sam idiom mówiący o poznaniu rodziny przez boga używany jest w tekstach akadyjskich na opisanie opieki, którą bóstwa rodzinne otaczają swoich czcicieli.

Prawdziwe źródło prorockiego natchnienia

3 Czyż wędruje dwu razem, jeśli się wzajem nie znają?

3,3-8 Cały fragment usprawiedliwia interwencję proroka. Nie ma skutku bez przyczyny (w. 3-5b) ani przyczyny bez skutku (w. 5c-6.8a). Jeśli prorok prorokuje, tzn. że mówił Jahwe, a jeśli Bóg mówi, prorok nie może nie prorokować (w. 7-8b). Dobór porównań pozwala przeczuwać zapowiedź nieszczęścia.

3,3 Drugi stych według grec. W BJ: „bez zgody”. Inne możliwe tłumaczenie: „bez spotkania się”.

4 Czyż ryczy lew w lesie, nie mając zdobyczy? Czyż lwiątko wydaje głos ze swego legowiska, jeśli niczego nie schwytało?

3,4. Zachowanie lwa. Podczas polowania lew wydaje ryk, by przerazić zdobycz, zanim się na nią rzuci. Po udanym polowaniu lew ciągnie czasami część zdobyczy do legowiska, by zjeść ją później. Może też wydawać pomruki, radując się z udanych łowów lub ostrzegając inne drapieżniki, by się nie zbliżały. Zob. podobne przykłady zachowania lwa opisane w Iz 5,29 i Ez 22,25.

5 Czyż spada ptak na ziemię, jeśli nie było [zastawionego] sidła? Czyż się unosi pułapka nad ziemią, zanim coś schwytała?

3,5 sidła? Inne możliwe tłumaczenia: „przynęty” albo „broni miotającej”.

3,5. Polowanie na ptactwo. Zob. komentarz do Oz 7,12 na temat starożytnych metod polowań na ptaki z użyciem pułapek i sieci. S. Paul wykazał, że hebrajskie słowo tłumaczone jako „sidła" oznacza raczej „przynętę" - co potwierdza potoczną wiedzę, że ptak musi być czymś zwabiony do pułapki.

6 Czyż dmie się w trąbę w mieście, a lud nie zadrży? Czyż zdarza się w mieście nieszczęście, by Pan tego nie sprawił? Jl 2,1+ Iz 45,7

7 Bo Pan Bóg nie uczyni niczego, nie objawiwszy swej tajemnicy sługom swym, prorokom. Wj 22,12; Jr 7,25

3,7 Ten wiersz może być glosą.

8 Gdy lew zaryczy, któż się nie ulęknie? Gdy Pan Bóg przemówi, któż nie będzie prorokować? Ap 10,3 Am 7,14-15; Jr 20,7-9

Groźby przeciw Samarii

9 Głoście w pałacach w Aszdodzie i na zamkach w ziemi egipskiej! Mówcie: Zbierzcie się na górach Samarii, zobaczcie wielkie w niej zamieszanie i gwałty pośród niej! So 3,8 Am 2,6-8

3,9 w Aszdodzie. Według tekstu hebr. W BJ: „w Aszszurze”, według grec.

— Dwaj wielcy sąsiedzi i nieprzyjaciele Izraela zostają wezwani, by świadczyć o jego rozwiązłościach, jak w Iz 1,2 niebiosa i ziemia (por. Pwt 30,19).

3,9. Na górach Samarii. Chociaż miasto Samaria było położone na jednym wzgórzu, otoczone było wieloma wyższymi od tego, na którym zbudowano stolicę (zob. komentarz do 1 Krl 16,24). Jeśli prorok mówi o punkcie, z którego można było oglądać ostateczne zniszczenie Samarii, jedno z owych wzgórz byłoby do tego właściwe.

10 Nie umieją postępować uczciwie – wyrocznia Pana – gromadzą nieprawość i ucisk w swych pałacach. 

11 Dlatego tak mówi Pan Bóg: Nieprzyjaciel otoczy kraj; zniszczona będzie moc twoja i ograbione twoje pałace. Wj 12,12;

3,11 Nieprzyjaciel. Asyryjczyk, który nigdzie nie jest wymieniony, ale który jako groźba zawisł nad całym proroctwem Amosa.

— otoczy. Lekcja jesôbeb na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: usebîb, „wokół”.

3,11. Czas pomiędzy proroctwem a wypełnieniem. Prorok Amos, działający w latach sześćdziesiątych VIII w. przed Chr., mógł przypuszczać, że Asyryjczycy posłużą kiedyś jako Boże narzędzie do ukarania Izraela, nie powiedział tego jednak wprost. W każdym razie Samaria i państwo Izraela uległo asyryjskim wojskom Sargona II w 722 przed Chr. Wówczas też deportowano znaczną część ludności w różne rejony imperium asyryjskiego.

12 Tak mówi Pan: Jak pasterz z lwiej paszczy ratuje tylko dwie nogi albo koniec ucha, tak nieliczni uratowani będą synowie Izraela, siedzący w Samarii w rogu łoża i na dywanie z Damaszku. Wj 22,12; Am 3,12+;

3,12 nieliczni uratowani będą. Nie chodzi tu o małą resztę uratowanych, ale przeciwnie — Amos ironicznie obwieszcza, że w fakcie zbawienia wszystko, co pozostanie z trzody, to będą „strzępy”, które poświadczą niewinność pasterza, tzn. Jahwe i Jego proroka (por. Wj 22,12).

— na dywanie. BJ: „na sofie”. Dosł.: „na (a)Damasz-ku sofy”. Słowo „Damaszek” już tu przywołuje może nazwę luksusowego materiału, jak współcześnie w różnych językach.

3,12. Obowiązki pasterza. Kodeksy prawne starożytnej Mezopotamii (m.in. sumeryjski kodeks prawny, Kodeks Hammurabiego oraz prawa Chetytów) zawierały klauzulę zdejmującą z pasterzy odpowiedzialność za zwierzęta, które zostały zabite przez lwy i inne drapieżniki. Pasterz musiał złożyć świadectwo i przysięgę w obliczu bogów. Musiały też zostać przedłożone zachowane dowody rzeczowe, np. „kawałek ucha [zabitego zwierzęcia]". W ten sposób pasterz uwalniał się od zarzutu kradzieży - szczątki wskazywały na zagładę zwierzęcia.

3,12. Łoża/sofy i dywany. Fala zniszczenia nadciągająca na domostwa kupców i arystokracji Samarii miała doprowadzić do ich splądrowania. Uciekinierzy zdołają zabrać ze sobą jedynie cząstkę swojego bogactwa. Amos w satyryczny sposób przedstawia ich dolę za pomocą obrazu gromadzenia dobytku na skraju łoża (w głowie lub nogach). Ironię tego obrazu dostrzec można, porównując ten tekst z fragmentem Am 6,4, w którym prorok potępia bogatych za wylegiwanie się w zbytku na łożu i sofie ozdobionej kością słoniową.

Przeciwko Betel i pałacom

13 Słuchajcie i oświadczcie w domu Jakubowym – wyrocznia Pana Boga, Boga Zastępów: 

14 W dzień, kiedy będę karał występki Izraela, ukarzę [również] ołtarze Betel. Odrąbane zostaną rogi ołtarza i upadną na ziemię. Oz 14,1 Jr 13,16; Jr 14,1-6 Wj 27,2+

3,14 O Betel por. 4,4+.

3,14. Ołtarze w Betel. Zob. komentarz do 1 Krl 12,29-30, gdzie opisano wzniesienie przez Jeroboama królewskich przybytków w Dan i Betel w okresie podzielonego królestwa. Mimo związków Betel z ołtarzami zbudowanymi przez patriarchów Abrahama i Jakuba (Rdz 12,8; 35,7) rywalizowało ono z Jerozolimą w czasach Amosa, dlatego ołtarze, które tam się znajdowały, zostały potępione jako wyraz odstępstwa Izraela.

3,14. Odrąbanie rogów ołtarza. Rogi ołtarza symbolizowały miejsce schronienia (Wj 21,13-14), łączono je też z przebłaganiem (Kpł 16,18). Odrąbanie rogów pozbawiało ołtarz istotnych cech, stanowiło jego profanację i czyniło go zwykłym uszkodzonym kamieniem.

15 Zburzę zarówno dom zimowy, jak i letni; zniszczeją domy z kości słoniowej i rozwalone zostaną domy z hebanu – wyrocznia Pana. Mk 14,52;

3,15 domy z kości słoniowej. Chodzi o domy z meblami lub ścianami pokrytymi kością słoniową. Ozdoby tego rodzaju odnaleziono podczas wykopalisk w Samarii.

3,15. Dom zimowy i letni. Jedną z oznak zamożności i zbytku u bogatych mieszkańców Samarii było posiadanie dwóch domów. Letnie rezydencje Samarii wznoszono w centralnej, górzystej krainie Izraela, gdzie panował chłodniejszy klimat, zaś domy zimowe, być może, w cieplejszej dolinie Jizreel. Posiadanie dwóch domów pozwalało schronić się przed skrajnymi temperaturami i kaprysami pogody. Znamy przykłady kilku królów, którzy przenosili oficjalną rezydencję z jednego miejsca w drugie, by uciec przed zmianami pogody, m.in. panującego w VIII w. przed Chr. aramejskiego króla Sam'ala, Barrakuba i Cyrusa, króla Persji.

3,15. Ozdoby z kości słoniowej. Prace wykopaliskowe prowadzone w miejscu starożytnej Samarii doprowadziły do odkrycia dużej liczby przedmiotów z kości słoniowej, które pełniły rolę dekoracji mebli i murów pałacu Omriego (zob. komentarz do 1 Krl 22,39). Dopatrzyć się w nich można wpływu stylów dekoracyjnych egipskich i fenicko-syryjskich, m.in. motywu boga Horusa, kwitnącego kwiatu i „kobiety wyglądającej przez okno". Przedmioty z kości słoniowej pochodzące z okresu żelaza różnią się od datowanych na okres późnego brązu (najlepsze z zachowanych pochodzą z Megiddo) dodatkiem szklanych elementów i inkrustacją półszlachetnymi kamieniami. Możliwe, że niektóre z tych przedmiotów z kości słoniowej zostały wyrzeźbione i ozdobione przez izraelskich rzemieślników, bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że należały do luksusowych towarów sprowadzanych z zagranicy.

Am 4

Przeciwko mieszkańcom Samarii Iz 3,16-24; Iz 32,9-14

1 Słuchajcie słowa tego, krowy Baszanu, które mieszkacie na górach Samarii: uciskacie biednych, gnębicie ubogich, mówicie do mężów swoich: Przynieś, a będziemy pili! Iz 5,11-12+

4,1 Baszan, w Zajordaniu, słynął ze swych pastwisk i stad. W Ps 22,13 byki Baszanu są symbolem gwałtownej siły, tu zaś krowy to symbol lubieżnego ducha kobiet Samarii.

4,1. Krowy Baszanu. Ponownie potwierdzając swoje pasterskie pochodzenie, Amos sięga po specjalnie hodowane bydło Baszanu jako metaforę. Te wysoko cenione zwierzęta pasły się na urodzajnych pastwiskach znajdujących się w tej części Zajordania, po obydwu stronach rzeki Jarmuk (zob. Pwt 32,14). Amos porównuje okazałe krowy do pobłażających sobie kobiet wywodzących się z kręgów arystokracji i bogatego kupiectwa Samarii. Ani krowy, ani wspomniane niewiasty nie potrafiły dostrzec niczego poza własnymi potrzebami i pragnieniami (porównaj Iz 3,16). Kobiety, jak całkowicie zaabsorbowane przeżuwaniem krowy, nie mogły sobie nawet wyobrazić, że ktoś głoduje, gdy one prosiły o kolejny kielich wina lub kolejną wymyślną potrawę. Trudno stwierdzić, czy chodzi o udomowione, starannie pielęgnowane bydło, czy o zwierzęta żyjące na wolności. Obydwa rodzaje można było znaleźć w Baszanie, każdy też nadaje się do wspomnianej analogii.

4,1. Kobiety z klas wyższych. Pomyślność będąca w pierwszej połowie VIII w. przed Chr. udziałem arystokracji i warstwy kupieckiej Izraela była bezpośrednim wynikiem poszerzania się hegemonii Asyrii. W 802 przed Chr. asyryjski król Adad-Nirari III zdobył Damaszek i skutecznie usunął Syrię z jej pozycji głównego politycznego i gospodarczego rywala Izraela. Z tego powodu, przez krótki czas, miasto Samaria i cała reszta Izraela cieszyły się pokojem i pomyślnością. Pozwoliło to bogatym na pławienie się w luksusie i wznoszenie nowych budowli. Amos zwraca się przeciwko żonom ludzi zamożnych, by na ich przykładzie sformułować oskarżenie o uciskanie ubogich. Przymierze nakładało na Izraelitów obowiązek troszczenia się o ludzi doświadczających mniejszej pomyślności, Amos dostrzega jednak osoby, które utrzymują wysoki standard życia, nie bacząc na ludzkie koszty tego stanu rzeczy.

2 Poprzysiągł Pan Bóg na świętość swoją: Oto dni na was nadchodzą, że pochwycą was, a tych, co pozostaną, [złowią] jak ryby na kółka, wędkami, Ez 25,12-14; Ps 89,36

4,2. Haki, rybackie wędki. Znaczenie hebrajskiego tekstu jest niepewne. Intrygującą sugestią jest, że w omawianym wersecie nie chodzi o narzędzia służące do łapania ryb, lecz o naczynia do ich transportowania (kosze i misy). Metafora ta pojawia się również w profetycznej literaturze z Mari, gdzie nieprzyjaciół króla opisano jako ryby rzucające się w koszu. Ryby w mezopotamskich strumieniach i rzekach łowiono plecionymi z wikliny koszami (czasami były one wykonane z ciernistych krzewów). Nie ma też dowodów, że haków na ryby używano w Mezopotamii po 3000 przed Chr. Zastosowaną przez Amosa metaforę pojmania Izraelitów po zdobyciu Samarii lepiej oddać za pomocą obrazu „kosza na ryby". Jeśli w tekście chodzi o haki, Amos może nawiązywać do haków oblężniczych używanych podczas szturmu na miasto, które przydawały się do nabijania na pał i wleczenia więźniów.

3 i przez wyłomy w murze wyjdzie każda przed siebie, i powloką was do Hermonu wyrocznia Pana.

4,3 powloką was. BJ: „będziecie wypędzone”, za grec. Tekst hebr.: „wypędzicie”.

4,3. Hermon. Ponieważ to hebrajskie słowo występuje jedynie w omawianym wersecie, istnieje kilka sugestii dotyczących jego znaczenia. Niektórzy badacze sądzą, że jest to nazwa miejsca, do którego zesłano wygnańców. Wymienia się górę Minni w Asyrii (zob. Jr 51,27) oraz Hermal w pobliżu Kadesz, nad rzeką Orontes. Zdaniem komentatorów, którzy poprawiają w tym miejscu tekst oryginalny, najbardziej prawdopodobne wydaje się słowo had-mon, „sterta śmieci" (można je otrzymać poprzez zastąpienie jednej litery inną o podobnym wyglądzie), byłoby to bowiem odpowiednie miejsce do złożenia ciał jeńców.

Przeciwko świątyniom w Betel i Gilgal

4 Idźcie do Betel i grzeszcie, do Gilgal i grzeszcie więcej; przynoście co ranka ofiary wasze i co trzeci dzień dziesięciny! Za 12,10

4,4 Grzech tu nie polega na uczęszczaniu do tych świątyń, w których kult jest skażony praktykami idolatrycznymi, lecz na łączeniu odrzucenia posłuszeństwa woli Boga z dbałością o oddawanie Mu czci poprzez kult (5,21+). O Betel por. Rdz 12,8; 1 Krl 12,28 — 13,10; o Gilgal por. Joz 4,19+.

— W dwu końcowych stychach prorok — jak się wydaje — ironizuje z powodu nadmiaru aktów kultu. Inne możliwe tłumaczenie: „trzeciego dnia” (bez wątpienia po przybyciu). Ofiara dziesięciny (Pwt 14,22+) jest bardzo dawnym obyczajem religijnym, którego pochodzenie w Betel wiązano z Jakubem (Rdz 28,22).

4,4. Miejsca kultu w Betel i Gilgal. Betel od dawna było miejscem kultowym, począwszy od wzniesienia tam ołtarza przez Abrahama (Rdz 12,8) oraz snu Jakuba (Rdz 28,10-22). W oczach Amosa Betel nabrało złowieszczej wymowy, wskazał je bowiem jako jedno z dwóch głównych ośrodków kultowych za czasów Jeroboama (1 Krl 12,29-30). Pierwsza wzmianka o obrzędach kultowych w Gilgal pojawia się w narracji o podboju, kiedy Izraelici przekraczają Jordan, zaś Jozue wznosi pomnik dla uczczenia tego wydarzenia (Joz 4,19-20). Być może po podziale królestwa Izraela Gilgal było postrzegane jako ośrodek kultu państwa północnego z powodu jego związków z Saulem (zob. 1 Sm 11,5 i 15,21). Również prorok Ozeasz potępia to miejsce jako zepsute (Oz 4,15 i 9,15).

4,4. Dziesięciny co trzy lata [BT: „co trzeci dzień dziesięciny"]. Hebrajski tekst należy tłumaczyć „trzeciego dnia" lub „co trzy dni" (zamiast „co trzy lata"). Możliwe, że Amos przedstawia tutaj satyryczny obraz praktyk kultowych stosowanych w Północnym Królestwie. Być może dobrowolne ofiary i dziesięciny (Rdz 14,20) były składane w przybytku zaraz po przybyciu lub miały związek z jakimś nadchodzącym wydarzeniem albo ślubem. Zdaniem Amosa taka częstość ofiar nie powinna zastąpić prawdziwej pobożności ani posłuszeństwa przymierzu.

5 Nawet chleb kwaszony spalajcie na ofiarę pochwalną i nawołujcie głośno do ofiar dobrowolnych, bo to lubicie, synowie Izraela – wyrocznia Pana Boga. Iz 28,1 Mt 6,2; Mt 23,5p

4,5 Uporczywe powtarzanie przez proroka: „wasze” ofiary, „wasze” dziesięciny, „wasze” dary, „bo to lubicie” (tak BJ), ma podkreślać, że pielgrzymujący do świątyni realizują własne pragnienia, a nie wolę Jahwe.

Kary

6 To Ja sprowadziłem na was klęskę głodu we wszystkich waszych miastach i brak chleba we wszystkich waszych wioskach, ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia Pana. Ez 26-28 Iz 28,2 Iz 28,15;

4,6 Fragment następujący teraz (w. 6-12) jest niewielkim poematem z refrenem, podkreślającym Bożą pedagogię: jak ojciec karze swe dziecko (Pwt 8,5+), tak Bóg poprzez szereg siedmiu plag przedstawionych według coraz większej surowości (4,6-11; Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68) zamierzył zgromadzić swój lud przy sobie, lecz na próżno (Iz 9,12; 42,25; Jr 2,30; 5,3; Oz 7,10; So 3,2.7; Ag 2,17; por. Ap 9,20.21; 16,9.11; Wj 7-11). Izrael jest zatwardziały w swym grzechu, a Bóg go ukarze.

—  sprowadziłem na was klęskę głodu. BJ: „sprawiłem, że wasze zęby są czyste”. Powodem tego jest głód.

7 To Ja wstrzymałem dla was deszcz na trzy miesiące przed żniwami; spuściłem deszcz na jedno miasto, a w drugim mieście nie padało; jedno pole zostało zroszone, a drugie pole, na które nie padał deszcz, stało się suche. Jr 14,1-6

8 I wlekli się mieszkańcy dwóch, trzech miast do jednego miasta, by napić się wody, lecz nie zaspokoili pragnienia; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia Pana. 

9 Karałem was zwarzeniem i śniecią zbóż; liczne ogrody wasze i winnice, figowce i oliwki zjadła szarańcza; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia Pana. Ne 12,36 Lb 22,36+;

4,9 Drugi stych w BJ: „wysuszyłem wasze ogrody i wasze winnice”, „wysuszyłem”, heherabeti, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: harebôt, „pomnożyć”.

4,9. Rdza zbożowa i pleśń [BT: „zwarzenie i śnieć zbóż"]. Rolnicy aż nadto dobrze wiedzieli, co przyroda może uczynić z ich zbiorami. Bóg stara się tutaj zwrócić uwagę Izraela, niszcząc jego zbiory. Najpierw sirocco usuwał wszelką wilgoć z powietrza i roślin. Później nadchodziły duże opady, powodujące, że uprawy nabierały żółto-brązowej barwy i więdły na polach. Zob. komentarz na temat przekleństw z Pwt 28,22.

4,9. Szarańcza. Owady te mogły siać spustoszenie wśród zbóż oraz liści drzew oliwnych i figowych. Na temat innego przykładu chmary szarańczy i jej związku z gniewem Bożym zob. komentarz do Jl 1,4-7. W tekstach z Mari czytamy, że szarańcza spadła na miasto, w innych pojawia się wyjaśnienie, iż żniwa nie mogły zostać dokończone z powodu plagi szarańczy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących zniszczeń powodowanych przez te owady zob. komentarz do Wj 10,1-20.

10 Zesłałem na was zarazę jak na Egipt; wybiłem mieczem waszych młodzieńców, a konie wasze uprowadzono; i sprawiłem, że zaduch waszych obozów podrażnił wam nozdrza; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia Pana. Iz 17,1-3; Oz 2,13; Iz 34,2-3

11 Spustoszyłem was, jak podczas Bożego spustoszenia Sodomy i Gomory; staliście się jak głownia wyciągnięta z ognia; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia Pana. Wj 27,2+ Wj 27,2+ Za 3,2

4,11 podczas Bożego spustoszenia. Prawdopodobnie aluzja do trzęsienia ziemi (por. 1,1).

12 Dlatego tak uczynię tobie, Izraelu, a ponieważ tak ci uczynię, przygotuj się, by stawić się przed Bogiem twym, Izraelu! Ml 3,1-2

4,12 ponieważ tak ci uczynię. Być może glosa.

— by stawić się przed Bogiem. Tajemnicza zapowiedź kary ostatecznej.

13 On to jest, który tworzy góry i stwarza wichry, objawia człowiekowi swoje zamiary, wywołuje jutrzenkę i ciemność, stąpa po wyżynach ziemi. Pan, Bóg Zastępów, jest imię Jego. Am 3,7 Am 5,8; Am 5,27; Ap 18,14 Oz 12,6; Jr 32,18

4,13 Ta doksologia (por. 5,8-9; 9,5-6) mogła być dodana dla użytku liturgicznego. W obecnym kontekście zwiększa ona moc groźby.

— Inne możliwe tłumaczenie: „który ujawnia myśli człowieka” (por. 2 Krl 5,25-26; Jr 11,20; Ps 94,11; itd.).

— Trzeci stych w BJ: „przemienia jutrzenkę w ciemności”. Aluzja do zaćmień lub do porannych burz, chyba że należałoby czytać za grec: „co uczynił jutrzenkę i ciemności”.

— stąpa po wyżynach. Aluzja do burzy (Ps 18,8-16) lub lepiej — symboliczne wyrażenie wszechmocy Jahwe (Pwt 32,13; Hi 9,8; Ps 18,34; Iz 58,14; Mi 1,3-6).

4,13. Związek pomiędzy wiatrem i myślami. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „wiatr" w wielu fragmentach oznacza także „ducha". Jest to spowodowane nie tyle wieloznacznością hebrajskiego terminu, ile tym, że mieszkańcy starożytnego świata mieli problem z odróżnieniem wiatru od ducha. W myśli mezopotamskiej bogowie objawiali swe zamysły ludziom za pośrednictwem snów. Posłańcem przynoszącym sny był Zakiku. W znaczeniu pospolitym słowo zaqiqu oznacza ducha lub zjawę. Pochodzi ono od czasownika zaqu używanego na oznaczenie powiewu wiatru lub tchnienia boga.

Am 5

Opłakiwanie Izraela

1 Słuchajcie tej mowy, którą jako pieśń żałobną o was zaśpiewam, domu Izraela! 2 Upadła, nie będzie mogła powstać Dziewica Izraela; leży na ziemi, nikt jej nie podźwignie.

5,2 Dziewica Izraela. Naród jest porównany do dziewicy porwanej przez śmierć w pełni młodości, bez możliwości zrealizowania swego powołania kobiety: małżeństwa i macierzyństwa (por. Sdz 11,39).

3 Gdyż tak mówi Pan Bóg: Miastu, które wysłało tysiąc [wojska], pozostanie stu; które wysłało stu, pozostanie dziesięciu dla domu Izraela.

5,3 Klęska będzie wielka. Jeśli pozostaje Reszta, to ukazuje raczej rozległość katastrofy (por. 1,8+; 3,12+) niż nadzieję ratunku (por. Iz 4,3+), który nie jest tu rozważany (por. 5,2).

Nawrócenie jest konieczne

4 Tak mówi Pan do domu Izraela: Szukajcie Mnie, a żyć będziecie. Oz 5,6+; Oz 10,12

5,4 Uczęszczanie do świątyń może być określone jako „szukanie Boga” (por. 5,5; Pwt 12,5; 2 Krn 1,5), lecz Amos obwieszcza, że jedynym autentycznym działaniem w tym kierunku jest poszukiwanie dobra, a unikanie zła (5,14). To prowadzi do życia (5,4.6). — W innych tekstach ST „szuka się” Boga, „zasięga się Jego rady” (czasownik darasz) pytając (por. 1 Sm 14,41+) poprzez człowieka Bożego (Rdz 25,22; Wj 18,15; 1 Sm 9,9; 1 Krl 22,8) lub jeszcze „szukając słowa” (1 Krl 22,5; por. 1 Krl 14,5), czy to w księdze (Iz 34,16), czy za pośrednictwem proroka (1 Krl 22,7). Inne wyrażenie (zwykle czasownik biqqesz) wskazuje raczej, że szuka się „oblicza”, tzn. obecności Jahwe (Oz 5,15; 2 Sm 21,1; 1 Krn 16,11 (= Ps 105,4); Ps 24,6; 27,8 i prawdopodobnie w tym samym sensie So 1,6; Oz 3,5; 5,6; Wj 33,7+; itd.). Oba wyrażenia jednak są bliskie: jeśli szuka się „oblicza” Jahwe, to aby poznać Jego wolę, Jego obecność zaś objawia się często poprzez Jego wyrocznie. „Szukanie Jahwe” to zasadnicza praktyka religijna w ST. W NT odpowiednikiem jest „szukanie królestwa” (Mt 6,33).

5 Nie szukajcie zaś Betel i do Gilgal nie chodźcie! I Beer-Szeby nie odwiedzajcie! Albowiem Gilgal pójdzie do niewoli, a Betel zniknie. Am 4,4+; Am 8,14; Oz 4,15

5,5 Beer-Szeba, znana jako miejsce kultu sprawowanego przez patriarchów (Rdz 21,31-33; 26,23-25).

— Istnieje pewna aliteracja pomiędzy nazwą „Gilgal” a określeniem losu, który je czeka („pójdzie na wygnanie”, galoh jigeleh), oraz gra słów związana z nazwą „Betel”: „dom Boga” staje się „domem nicości” (’awen, por. Oz 4,15).

5,5. Betel, Gilgal. Zob. komentarz do Am 4,4.

5,5. Przybytek w Beer-Szebie. Odkrycie dużego ołtarza z rogami w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych w Tell es-Seba (datowanego na okres żelaza II) dostarcza potwierdzenia sprawowania obrzędów kultowych w tym miejscu, położonym na południu kraju. Wzmianki o Beer-Szebie pojawiają się w narracjach o patriarchach (Rdz 21,33), tam też funkcję sędziów pełnili synowie Samuela (1 Sm 8,1-2). Zniszczenie przez króla Ezechiasza przybytków znajdujących się poza Jerozolimą (w Arad i Beer-Szebie; 2 Krl 18,4) może być odzwierciedleniem potępienia owych miejsc przez Amosa.

6 Szukajcie Pana, a żyć będziecie! Inaczej bowiem niby ogień nawiedzi On dom Józefa i strawi go. Nikt nie będzie mógł zagasić ognia w Betel. 7 Prawość obracają w piołun, a sprawiedliwość depczą po ziemi.

5,7 obracają. Może należy poprawić ten tekst i zamiast „obracają” czytać: „Biada tym, którzy obracają” (por. 5,18 i 6,1). W każdym razie doksologia z w. 8-9 (dołączona później, być może do celów liturgicznych, a jest to fragment hymnu jak 4,13 i 9,5-6) rozdziela niefortunnie w. 7 i 10, które początkowo następowały po sobie.

8 Twórca Plejad i Oriona, który przemienia ciemności w poranek, a dzień w noc zaciemnia, zwołuje wody morskie, żeby rozlać je na powierzchni ziemi – nazywa się Pan. Am 4,13+ Hi 18,16 Hi 38,31 Dz 15,16-17

5,8 żeby rozlać je. Sens jest dwojaki: albo żeby ziemię zatopić (Hi 12,15) i przywrócić ją do stanu pierwotnego (Ps 104,5-9), albo zesłać na nią dający żyzność deszcz (Hi 36,27-28).

5,8. Plejady i Orion, gwiazdozbiory w starożytności. Starożytne teksty z Babilonii, m.in. „tabliczka Wenus" z Ammisaduka (ok. 1650 przed Chr.), dowodzą, że badania astronomiczne były przeprowadzane w sposób dokładny i umiejętny. Chociaż później astronomia rozwijała się w Egipcie i Mezopotamii głównie w okresie perskim, wydaje się, że działalność wróżbitów i wyjaśnianie omenów (zob. Iz 47,13) stanowiły jedynie przedłużenie autentycznych badań naukowych. Do naszych czasów zachowały się wzmianki o ruchach planet, lokalizacji głównych gwiazd stałych/gwiazdozbiorów, opisy faz księżyca oraz zaćmień słońca i księżyca. Zważywszy na powszechną znajomość gwiazd i planet w kulturze mezopotamskiej i egipskiej, pisarze i prorocy biblijnymi musieli przypisać stworzenie tych ciał niebieskich Jahwe. Mezopotamskie konstelacje gwiazd zawierały: postacie zwierzęce, np. kozła (Lira) i węża (Hydra); przedmioty, np. łuk (Syriusz) i wóz (Wielki Wóz). Do najbardziej popularnych gwiazdozbiorów należały Plejady, często przedstawiane na pieczęciach pochodzących nawet z obszaru Palestyny i Syrii. Zachowały się neoasyryjskie rysunki konstelacji gwiazd. Modlitwa do bogów nocy, pochodząca z ok. 1700 przed Chr., zawiera wezwanie do gwiazdozbiorów, by udzieliły odpowiedzi wróżbicie wypatrującemu omenu.

9 On na mocnego zsyła zniszczenie i sprowadza zniszczenie na twierdzę.

5,9 Tekst wiersza jest niepewny, ale rozpoznaje się tu temat poniżenia możnych (por. 1 Sm 2,4.7; Łk 1,51-52).

Groźby

10 W bramie nienawidzą dowodzącego słuszności, nie cierpią tego, który mówi prawdę. Am 6,12

11 Ponieważ deptaliście biednego i daniny w zbożu braliście od niego, możecie zbudować sobie domy z kamienia ciosanego, lecz nie będziecie w nich mieszkali; możecie piękne winnice zasadzić, lecz nie będziecie pili z nich wina. Łk 22,31 Za 5,3-4 Mi 6,15; So 1,13

5,11. Domy z kamienia ciosanego. Chodzi o domy wykonane z kamienia ciosanego (zwanego „kostką budowlaną"), chociaż wiele domów w Izraelu zbudowanych było z nieociosanych polnych kamieni. Często fundamenty domu wykonane były z kamienia, zaś reszta budowli z suszonej na słońcu cegły. Jedynie najbogatsi członkowie wyższej warstwy społecznej mogli sobie pozwolić na zbudowanie domu ze starannie ociosanego kamienia. Wapień służący jako materiał budowlany był sprowadzany z pobliskiej Samarii. Zawarte tutaj przekleństwo jest nazywane „przekleństwem daremności", bowiem praca i trud miały się okazać daremne. Przekleństwo to można porównać z inskrypcją na babilońskim kamieniu granicznym wzywającą bogów, by odebrali dom temu, kto zbudował go na kradzionej ziemi.

ZMIANY EKONOMICZNE ORAZ KLASY SPOŁECZNE W IZRAELU W VIII W. PRZED CHR.

Zmiany polityczne, które zaszły na początku VIII w. przed Chr. (ekspansja Asyrii i zdobycie Damaszku), spowodowały, że Izrael mógł poszerzyć swoją działalność gospodarcza oraz odzyskać dominację nad większą częścią Zajordania. Oprócz tego Izrael i Juda w pierwszej połowie owego wieku znajdowały się pod panowaniem silnych królów (odpowiednio, Jeroboama II i Ozjasza), którzy długo zasiadali na tronie. Umożliwiało to prowadzenie całościowej polityki gospodarczej, skoncentrowanej na masowej produkcji towarów eksportowych, takich jak zboże, oliwa z oliwek i wino. Duże obszary Szefeli i nisko położonych dolin były już przeznaczone pod uprawę pszenicy (2 Krn 26,10). Teraz, w VIII w. przed Chr., elity mogły narzucić tę politykę gospodarczą małym gospodarstwom rolniczym i wioskom w górzystej części kraju. W rezultacie zmieniona została dawna polityka stosowana w rolnictwie, rozdzielająca potencjalne ryzyko między uprawę roli i pasterstwo, wprowadzono też specjalizację w konkretnych rodzajach upraw. Mniejsze gospodarstwa wieśniaków zostały pod ciężarem długów zmuszone do przyłączenia się do większych posiadłości. Nacisk na wykorzystanie ziemi doprowadził jednak do wyeliminowania upraw mieszanych, które były wcześniej kultywowane w kulturze wiejskiej, i wywoływał szybsze jałowienie gleby. Poddano ścisłej kontroli pozostawianie ziemi odłogiem lub całkowicie zrezygnowano z niego i z wypasania zwierząt na ścierniskach. Nowa polityka zmierzająca do zwiększenia eksportu wywołała rzeczywisty problem głodu w warstwie chłopskiej, podczas gdy możni i kupcy pławili się w luksusie i kosztownych dobrach, dostarczanych im przez fenickich partnerów handlowych. Sytuacja ta w połączeniu ze wzrostem cen dóbr podstawowych, takich jak pszenica i jęczmień, przyczyniła się do zubożenia wieśniaków, którzy z powodu długów zmuszeni byli do niewolniczej służby lub pańszczyźnianej pracy. Nic dziwnego, że wykorzystywanie wieśniaków przez pracodawców i chciwych kupców, sprzedających fałszywe lub kiepskie ziarno, skłoniło proroka Amosa do ganienia bogatych za brak troski o ubogich. W atmosferze społecznej niesprawiedliwości, specjalizacji produkcji w rolnictwie oraz spekulacji w gospodarce, prorok przypomina Izraelitom o ich przymierzowych obowiązkach. Podobnie jak egipski „wymowny wieśniak" z XX w. przed Chr., Amos ostrzega, że skorumpowani sędziowie i nieuczciwi przedsiębiorcy nie mogą oczekiwać miłosierdzia od rozgniewanego Boga.

12 Albowiem poznałem mnogie wasze złości i grzechy wasze liczne, o wy, ciemięzcy sprawiedliwego, biorący okup i uciskający w bramie ubogich!

5,12. Łapownictwo i ucisk wywierany przez sędziów. Jednym z głównych tematów Księga Amosa jest krytyka niesprawiedliwości społecznej (zob. Wj 23,6-8; Pwt 16,19 i przepisy Kodeksu Hammurabiego zabraniające łapownictwa). Istnieje długa tradycja literatury wieśniaczej i literatury mądrościowej, w której wzywa się królów i królewskich urzędników do wymierzania sprawiedliwości zgodnie z duchem prawa. Na przykład w babilońskim zbiorze wypowiedzi mądrościowych „bezlitosny sędzia" przyjmuje prezenty i „pozwala, by zło uchodziło bezkarnie". Podobnie „wymowny wieśniak", postać z literatury egipskiej z XX w. przed Chr., oskarża „prawodawców o zezwalanie na rabunek", zaś nadzorców „o osłanianie korupcji". W pochodzącej z X w. przed Chr. babilońskiej Teodycei potępia się tych, którzy „napełniają złotem spichlerze oprawców", a jednocześnie „opróżniają spiżarnię żebraka".

13 Dlatego w tym czasie milczy człowiek roztropny, bo jest to czas niedoli. Mi 2,3

5,13 W pierwszym stychu chodzi o uniknięcie prześladowań ze strony rządzących bez skrupułów. Wiersz jest — być może — glosą.

Nawoływanie Proroka

14 Szukajcie dobra, a nie zła, abyście żyli. Wtedy Pan, Bóg Zastępów, będzie z wami, tak jak to mówicie. Am 5,4+; Ps 34,13-15; Ps 37,27

5,14 Bóg Zastępów, będzie z wami. Izrael wierzy, że jego wybranie zapewnia mu bezwarunkową opiekę Jahwe (5,18; 9,10; Mi 3,11).

15 Miejcie w nienawiści zło, a miłujcie dobro! Wymierzajcie w bramie sprawiedliwość! Może ulituje się Pan, Bóg Zastępów, nad Resztą pokolenia Józefa. Jl 2,14; Am 2,6 Iz 4,3+

5,15 nad Resztą pokolenia Józefa. Tzn. nad Królestwem Północnym, pomniejszonym wskutek wszystkich kar, które Jahwe już zesłał (4,6-11) i które jeszcze ześle (5,3). Pierwsze posłużenie się przez proroków doktryną o uratowanej Reszcie (por. Iz 4,3+), jednak gdy u Izajasza to zbawienie jest pewne, to tu pozostaje bardzo hipotetyczne i Amos mówi o nim ze sceptycyzmem. Bardziej pozytywnie prorok wypowie się w 9,8-9.

Dzień Pański

16 Dlatego tak mówi Pan, Bóg Zastępów, Panujący: Na wszystkich placach będzie lament, na wszystkich ulicach krzyczeć będą: Biada, biada! Wzywać będą rolnika do żałoby, do lamentowania – znających zawodzenie.

5,16 W końcowym stychu przywrócono porządek słów, naruszony w tekście hebr.

17 We wszystkich winnicach będzie narzekanie, bo przejdę pośród ciebie – rzekł Pan. Am 4,12; Wj 12,12; Ml 3,1-2

18 Biada oczekującym dnia Pańskiego. Cóż wam po dniu Pańskim? On jest ciemnością, a nie światłem. Jl 2,1-2; So 1,14-18; Jr 13,16; Jr 14,19; Am 2,6-8;

5,18 oczekującym dnia Pańskiego. Izrael, ufając swemu przywilejowi bycia narodem wybranym (Pwt 7,6+), oczekuje interwencji Boga, która może być tylko sprzyjająca. Prorok przeciwstawia takim oczekiwaniom związanym z dniem Jahwe prorocką koncepcję Dnia Jahwe jako dnia gniewu (So 1,15; Ez 22,24; Lm 2,22) przeciw Izraelowi zatwardziałemu w grzechu, a więc: ciemności, płacz, masakry, przerażenie (5,18-20; 2,16; 8,9-10.13; Iz 2,6-21; Jr 30,5-7; So 1,14-18; por. Jl 1,15-20; 2,1-11). Wszystkie te teksty pozwalają przewidywać groźbę niszczącego najazdu (Asyryjczyków, Chaldejczyków). Podczas wygnania dzień Jahwe stanie się przedmiotem nadziei. Gniew Boży zwraca się przeciw wszystkim ciemięzcom Izraela (Ab 15): Babilonii (Iz 13,6.9; Jr 50,27; 51,2; Lm 1,21), Egiptowi (Iz 19,16; Jr 46,10.21; Ez 30,2), Filistei (Jr 47,4), Edomowi (Iz 34,8; 63,4); ten dzień oznacza zatem odnowę Izraela (już Am 9,11, także Iz 11,11; 12,1; 30,26; por. Jl 3,4; 4,1). Po wygnaniu Dzień Jahwe ma tendencję do stania się „sądem” zapewniającym triumf sprawiedliwych, a klęskę grzeszników (Ml 3,19-23; Hi 21,30; Prz 11,4) w perspektywie wyraźnie uniwersalistycznej (Iz 26,20 — 27,1; 33,10-16). Zob. wreszcie Mt 24,1+.

— O kosmicznych znakach towarzyszących Dniowi Jahwe por. 8,9+.

19 Jakby uciekał człowiek przed lwem, a trafił na niedźwiedzia; jakby skrył się w domu i oparł się ręką o ścianę, a ukąsił go wąż. 20 Czyż dzień Pański nie jest ciemnością, a nie światłem jasności?

5,20. Dzień Pański. Zob. wstawkę umieszczoną obok komentarza do Jl 2.

Przeciwko zewnętrznemu ujmowaniu służby Bogu

21 Nienawidzę waszych świąt i brzydzę się nimi. Nie będę miał upodobania w waszych uroczystych zebraniach. Am 4,4-5

5,21-27 Prorocy często występują przeciw obłudzie religijnej: gdy ktoś uważa się za będącego „w porządku” wobec Boga, ponieważ wypełnił pewne ryty kultu (ofiary, posty), gardząc bardziej zasadniczymi przykazaniami sprawiedliwości społecznej i miłości bliźniego (1 Sm 15,22; Iz 1,10-16; 29,13-14; 58,1-8; Oz 6,6; Mi 6,6-8; Jr 6,20; Jl 2,13; Za 7,4-6; por. Ps 40,7-9; 50,5-15; 51,18-19). Psalmiści, kładąc akcent na wewnętrzne uczucia, które winny być natchnieniem do składania ofiary, na posłuszeństwo, wdzięczność i skruchę, a Kronikarz nalegając na rolę śpiewu liturgicznego, wyrażającego stan ducha w kulcie ofiarniczym, będą reagować także przeciw formalizmowi kultu. NT przyniesie ostateczne sformułowania (Łk 11,41-42; Mt 7,21; J 4,21-24).

5,21. Religijne święta i zgromadzenia. Amos atakuje wewnętrznie puste, odprawiane w sposób mechaniczny hagim (termin techniczny oznaczający trzy główne święta pielgrzymie Izraelitów: Święto Przaśników, Święto Żniw i Święto Zbiorów - zob. komentarz do Wj 23,15-16). Święta religijne dostarczały częstej okazji do uroczystych obchodów, uczt wspólnotowych oraz publicznych zgromadzeń. To jednak, co miało przynosić cześć i chwałę Bogu, nie sprawiało Mu żadnej przyjemności.

22 Bo kiedy składacie Mi całopalenia i wasze ofiary, nie znoszę tego, a na ofiary biesiadne z tucznych wołów nie chcę patrzeć. Ps 50,9-13; Ps 51,18; Oz 8,13; Iz 1,11+ Iz 23;

5,22 W BJ pierwszy stych kończy się słowem „całopalenia” i wykropkowaniem, co znaczy, że albo brakuje stychu albo początek tego wiersza jest niezakończoną glosą.

23 Idź precz ode Mnie ze zgiełkiem pieśni twoich, i dźwięku twoich harf nie chcę słyszeć.

5,23 Uroczystościom religijnym towarzyszą śpiewy i muzyka (1 Sm 10,5; 2 Sm 6,5.15).

5,23. Rola muzyki podczas sprawowania kultu. Muzyka ludowa i religijna miała długą historię w Mezopotamii i Egipcie, musiała być też znana izraelitom. Zawodowi muzycy, tacy jak kalu działający w babilońskim Mari i sumeryjskim Uruk, mogli być wzorem dla lewickich muzyków, usługujących w świątyni w Jerozolimie oraz w położonych na północy przybytkach w Dan i Betel. Rodzaje instrumentów muzycznych, pieśni liturgicznych, modlitw błagalnych i lamentacji oraz pieśni wielbiących, stworzonych przez te starożytne cywilizacje, wyznaczały styl obowiązujący na Bliskim Wschodzie. Starożytne egipskie malowidła grobowe przedstawiają tancerzy oraz różnorodne instrumenty muzyczne. Jednym z przykładów biegłości Izraelitów w muzyce, znajdującym odzwierciedlenie w muzyce sakralnej, są psalmy związane z recytowaniem opowieści o stworzeniu (Ps 8, 19, 104 i 139). Zawierają one elementy literackie i muzyczne (komentarze dotyczące muzycznego wykonania, uwagi dla chóru oraz asonanse w warstwie tekstowej), niezbędne do właściwego wykonywania muzyki podczas obrzędów kultowych i odgrywania świętego misterium.

24 Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów i prawość niech się wyleje jak nie wysychający potok! 

25 Czy składaliście Mi żertwy i ofiary pokarmowe na pustyni przez czterdzieści lat, domu Izraela, Dz 7,42-43

5,25 Amos, podobnie jak Ozeasz (2,16-17; 9,10) i Jeremiasz (2,2-3), widzi w okresie pustyni idealną epokę relacji Jahwe i Jego ludu (por. Oz 2,16+). Warunki życia nomadów i elementarne prawodawstwo sprawiały, że kult wówczas nie miał wielkiej wagi (por. Jr 7,22). Można było zatem podobać się Jahwe sprawując kult ubogi, ale szczery.

26 i obnosiliście Sikkuta, waszego króla, i Kijjuna, wasze bożki, gwiazdę waszego boga, które sobie uczyniliście?

5,26 BJ: „Obnosiliście Sakkuta, waszego króla, / i gwiazdę waszego boga, Kewana, / te obrazy, któreście sobie uczynili”. „Sakkut” i „Kewan” na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „Sikkut” i „Kijjun”, także wyrażenie „gwiazda waszego boga” umieszczone po „te obrazy”. Może to być źle wprowadzona glosa.

— Mieszkańcy Królestwa Izraela zabierają na wygnanie obrazy fałszywych bogów, które czcili jak poganie (por. Iz 46,1; Jr 48,7; 49,3). Sikkut i Kijjun są — jak się wydaje — bóstwami babilońskimi. Z uwagi na brak potwierdzenia ich kultu w Izraelu w VIII w. — Amos zaś nigdy nie oskarża swych słuchaczy o idolatrię — tekst ten może być dodatkiem, w sarkastyczny sposób utożsamiającym kult współczesnych Amosowi Izraelitów z kultem ludów pogańskich osiadłych na ich miejscu w Samarii po 721 r. (por. 2 Krl 17,29-31).

5,26. Kaplica króla [BT: „obnosiliście Sikkuta, waszego króla"]. Z powodu błędnego wniosku, że kult boga Sikkuta pojawił się dopiero po asyryjskim podboju (zob. 2 Krl 17,30), próbowano poprawiać tekst hebrajski, tak by można go było przełożyć jako „kaplica" lub „siedziba" króla. Słowa Amosa wskazują przypuszczalnie na wpływ kulturowy wywierany przez aramejskich kupców i innych wędrowców na Izraelitów. W źródłach ugaryckich Sikkut lub dSAG.KUD związany jest z Ninurtą, a konkretnie - z planetą Saturn.

5,26. Piedestał bożków [BT: „Kijjun"]. Taki przekład jest jeszcze jedną próbą usunięcia z tekstu imienia astralnego bóstwa poprzez poprawienie słowa kijjun. Mezopotamskie bóstwo astralne, Saturn, w tekstach akadyjskich pojawia się jako kąjamanu, „stały" (co jest właściwym określeniem dla wolnego przesuwania się Saturna po orbicie). W dni świąteczne posągi tych bóstw astralnych były niesione w procesjach.

5,26. Gwiazda waszego boga. Ponieważ wszystkie bóstwa wymienione w tym wersecie są związane z Saturnem, zwrot „gwiazda waszego boga" to aluzja do praktykowanego przez lud kultu bóstw astralnych. Ulicami starożytnych miast paradowały procesje z posągami i symbolami owych bogów, zmierzając do ich świątyń, gdzie składano ofiary, wykonywano święty taniec i inne czynności kultowe. Amos przedstawia te praktyki w sposób satyryczny. Zamiast zwyczajnie opisać poszczególne wydarzenia, przepowiada „ostateczną" procesję, w której bożki te pójdą wraz ze swymi czcicielami na wygnanie (porównaj noszenie przez lud uciążliwych bożków w Iz 46,1).

27 Dlatego was uprowadzę na wygnanie poza Damaszek, mówi Pan; Bóg Zastępów – to imię Jego. Am 4,13+

5,27 poza Damaszek. Tzn. do Asyrii.

5,27. Przesiedlę was poza Damaszek. Ponieważ Amos nigdy nie wspomina wprost o Asyryjczykach, nie jest jasne, co ma na myśli, mówiąc o nadchodzącym wygnaniu ludu Izraela. Użycie mało precyzyjnego określenia „poza Damaszek" przypomina o Jeremiaszowym zagrożeniu „z północy" (Jr 1,14). Obydwa teksty mogą zwyczajnie wskazywać na kierunek Mezopotamii jako źródło nadciągającego zniszczenia.

Am 6

Biada beztroskim

1 Biada beztroskim na Syjonie i dufnym na górze Samarii, książętom pierwszego z narodów, których słucha dom Izraela. Łk 6,24; Jr 5,12-13

6,1 beztroskim na Syjonie. Jest to — być może — późniejsza lekcja żydowska (por. 3,1+; Oz 1,7+).

— których słucha. BJ: „do których idzie”. Idzie, by złożyć im hołd, szukać u nich rady i domagać się sprawiedliwości.

6,1. Góra Samarii. Aby zastosowany przez Amosa paralelizm okazał się najbardziej wymowny, na górze Samarii musiałby się znajdować ośrodek kultu podobny do tego, który był na górze Syjon w Jerozolimie. Przypuszczalnie jest to nawiązanie do miejskiego „akropolu", gdzie znajdowała się świątynia i pałac. W kontekście potępienia Samarii i jej bożków przez Micheasza (Mi 1,6-7) oraz wzmianki Izajasza o „Samarii i jej bożkach" (Iz 10,11) wydaje się prawdopodobne, że za panowania Jeroboama II w stolicy Izraela znajdował się ważny przybytek.

2 Idźcie do Kalne i zobaczcie, potem idźcie stamtąd do Chamat-Rabba i zajdźcie do Gat filistyńskiego. Czyż od tych królestw jesteście silniejsi albo posiadłości wasze większe niż u nich?

6,2 Dwa końcowe stychy w BJ: „czyż są one lepsze nad te królestwa? / ich terytorium jest większe niż wasze?”. Ten wiersz jest rozumiany jako apostrofa możnych Samarii do tych, którzy przychodzą do nich po radę: jesteście potężniejsi niż te królestwa, nie macie się czego obawiać. Ale tekst jest niepewny i poprawiając zacytowną cząstkę można rozumieć jak w BT. Upadek tych miast byłby wtedy znakiem dla Izraela, ale Kalno (por. Iz 10,9), na północ od Aleppo, zostanie zdobyte przez Asyryjczyków dopiero w 738 r., Chamat nad Orontesem w 720, a Gat w Filistei w 711 r.

6,2. Kalne i Chamat. Chociaż dokładne położenie Kalne pozostaje w dalszym ciągu nieznane, ta stolica starożytnego państwa Unki znajdowała się przypuszczalnie na równinie Antiochii, w pobliżu Aleppo. Chamat (dzisiejsze Hama leżące prawie 160 km na południe od Aleppo i ok. 210 km na północ od Damaszku) położone jest nad rzeką Orontes (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Iz 10,9). Chociaż obydwa miasta zostały zniszczone przez Asyryjczyków w 738 przed Chr., w owym czasie również Izrael płacił daninę, wzmianka w Księga Amosa nie może być więc aż tak późna. Wiemy zbyt mało o historii północnej Syrii w dziesięcioleciach poprzedzających Amosa, abyśmy mogli sprecyzować, co może mieć on na myśli.

6,2. Gat. Uczeni utożsamiają Gat z Tell es-Safi oddalonym o 8 km na południe od Tell Mikne/Ekronu. Z pięciu głównych miast filistyńskich to było najbliższe ziem pokolenia Judy. Chociaż w Gat prowadzono ograniczone prace wykopaliskowe, udało się potwierdzić obecność śladów z okresu żelaza. Miasto położone było w pobliżu doliny Ela - jednego z głównych przejść wiodących z równiny nadmorskiej do krainy górzystej otaczającej Jerozolimę. W czasach Amosa Gat stało się celem ataku króla Judy Ozjasza (zob. 2 Krn 26,6).

3 [W mniemaniu swoim] oddalacie dzień niedoli, a [rzeczywiście] przybliżacie panowanie gwałtu.

6,3 Mowa o wrogiej okupacji.

4 Leżą na łożach z kości słoniowej i wylegują się na dywanach; jedzą oni jagnięta z trzody i cielęta ze środka obory. Am 3,15

6,4. Łoża z kości słoniowej. Łoże wykonane z jakiegoś egzotycznego lub luksusowego materiału przywodzi na myśl żelazne łoże króla Oga z Pwt 3,11 (zob. też wykonany z kości słoniowej tron króla Salomona; 2 Krn 9,17-19). W asyryjskich rocznikach Sennacheryba znajduje się wzmianka o tym, że wśród przedmiotów złożonych w daninie przez króla Judy, Ezechiasza, znajdowała się sofa inkrustowana kością słoniową. W opisywanym okresie dekoracje z kości słoniowej były bardzo rozpowszechnione; wykorzystywano ją np. do inkrustowania mebli i wykonywania ściennych paneli. Jednym z głównych źródeł kości słoniowej były ciosy tego zwierzęcia, które sprowadzano z Aramu (nie wyginął jeszcze wówczas żyjący tam gatunek słonia syryjskiego). Składano również daniny w postaci skór i kłów słoni oraz żywych zwierząt. Podczas prac archeologicznych prowadzonych w pałacu Asurnasirpala w Kala odnaleziono piękne rzeźby z kości słoniowej zdobiące mury. Ponad pięćset fragmentów dekoracji z kości słoniowej, datowanych na IX i VIII w. przed Chr., odkryto również w Samarii. Na wielu pojawiają się egipskie i fenickie motywy.

6,4. Jagnięta z trzody i cielęta ze środka obory. Ludzie zamożni mogli sobie pozwolić na mięso najlepszej jakości, pochodzące ze specjalnie hodowanych owiec oraz bydła trzymanego w oborach (zob. Ml 4,2) i tuczonego jęczmieniem przed zarżnięciem. Za te zwierzęta karmione specjalną paszą można było uzyskać wyższą cenę, były też one dobrze znane (zob. Jeremiaszową metaforę tucznych jałowic w Jr 46,21). Dowody podobnej hodowli owiec (w języku akadyjskim kirru) znaleźć można w handlowych tekstach z Ur III datowanych na XX w. przed Chr.

5 Improwizują na strunach harfy i jak Dawid wynajdują instrumenty muzyczne. Oz 12,6; Ne 12,36

6,5 Improwizują. BJ: „wydzierają się”. Sens niepewny.

6 Piją czaszami wino i najlepszym olejkiem się namaszczają, a nic się nie martwią upadkiem domu Józefa.

6,6 upadkiem domu Józefa. Nieuchronny koniec Królestwa Izraela.

6,6. Picie wina czaszami. Termin, którego użyto tutaj na oznaczenie czaszy, ma związek z czynnościami kultowymi (zob. Wj 24,6-8; Lb 7,13). Może to sugerować, że Amos oskarża nie tylko o przesadę w piciu, lecz również o profanowanie przedmiotów kultowych. Archeolodzy odkryli kilka złotych czasz do picia wina w grobowcach w Nimrud datowanych na późny okres asyryjski. Na niektórych wyryte są imiona asyryjskich królowych.

6,6. Najlepsze olejki. Goście uczestniczący w starożytnych ucztach byli często hojnie obdarzani przez gospodarza drogocennym olejkiem, którym nacierali sobie czoła. Nadawało to nie tylko blasku ich obliczu, lecz również wypełniało pomieszczenie pięknym zapachem. Na przykład w asyryjskim tekście z okresu panowania Assarhaddona czytamy, że władca „namaścił czoło" uczestników królewskiej uczty „wybornym olejkiem". Ponieważ Amos może potępiać w tym wersecie za niewłaściwe wykorzystywanie naczyń kultowych, być może chodzi mu też o używanie olejków, które stosowane były podczas obrzędów kultowych (zob. Wj 30,31-32).

7 Dlatego teraz ich poprowadzę na czele wygnańców, i zniknie krzykliwe grono hulaków. Ap 18,14

6,7. Ucztowanie [BT: „krzykliwe grono hulaków"]. Słowo hebrajskie przetłumaczone tutaj jako „ucztowanie" jest terminem oznaczającym posiłek pogrzebowy (przypominający stypę poświęconą pamięci zmarłego; stąd użycie naczyń i olejków związanych z obrzędami kultowymi). Wyraz ten pojawia się jedynie tutaj i w Jr 16,5, chociaż jest dobrze znany w różnych tradycjach semickich. Pozabiblijne wzmianki na temat posiłku pogrzebowego znaleźć można w tekstach ugaryckich, w dokumentach aramejskich z Elefantyny (Egipt) oraz w inskrypcjach sporządzonych w języku punickim, nabatejskim i palmireńskim. Wszystkie elementy wymienione w tych wersetach są związane z owymi ucztami: mięso i wino, muzyka, namaszczenie olejkiem i spoczywanie na sofach.

Ogrom kary

8 Poprzysiągł Pan Bóg na swoje życie – wyrocznia Pana, Boga Zastępów: Brzydzę się pychą Jakuba i nienawidzę jego pałaców, wydam więc [wrogom] miasto i to, co się w nim znajduje. Am 4,2 Iz 28,1

6,8 miasto. Chodzi o Samarię lub o któreś z miast Królestwa Północnego.

9 I gdyby pozostało dziesięciu mężów w jednym domu – i ci umrą; Am 2,14-15

10 a krewny, który z domu wyniesie ich zwłoki, zapyta tego, który pozostał w domu: Czy jest jeszcze ktoś z tobą? Odpowie: Nie ma, i doda: Milcz! Nie ma nikogo, aby wzywać imienia Pana. So 1,7; Ha 2,20; Za 2,17

6,10 a krewny, który z domu wyniesie ich zwłoki. BJ: „nie pozostanie jak tylko mała liczba ocalałych”. Według grec. Tekst hebr. niezrozumiały.

— Nie ma nikogo, aby wzywać. BJ: „nie należy wymawiać”. Z powodu szacunku religijnego lub — być może — z powodu lęku wobec nieszczęścia spowodowanego przez Jahwe. Fragment jest niejasny, ale sens ogólny wyraźny: to opis katastrofy spadającej na miasto i umarłych wypełniających domy, jak też przerażenia panującego w małej grupie ocalałych, którzy muszą się zajmować zwłokami.

6,10. Spalanie ciał. Spalanie ciał zmarłych nie było powszechną praktyką (zob. jednak komentarz do 1 Sm 31,12 i 2 Krn 16,14), nietypowa jest też pisownia hebrajskiego czasownika. Skłoniło to wielu komentatorów do innego odczytania tekstu, które nie sugeruje palenia zwłok, lecz namaszczanie ich wonnościami przed pogrzebem.

6,10. Nie będzie można wspominać imienia Pana. Boży gniew był tak wielki, że ludność miasta zmniejszyła się dziesięciokrotnie. Ci, którzy przetrwali, byli tak przerażeni tym, co Jahwe uczynił, że obawiali się wymienienia Jego imienia, by rozgniewane Bóstwo nie zwróciło na nich uwagi. W tym sensie polecenie: „Milcz!" można odczytywać jako swego rodzaju zaklęcie obronne (podobne do polskiego „Boże broń/uchowaj"), mające przestrzec nierozważnych przed wzywaniem imienia Bożego (porównaj Wj 23,13 i Joz 23,7). Pewnych informacji dostarczają nam także asyryjskie dokumenty królewskie z okresu panowania Enlil-Nirariego (1326-1317 przed Chr.). W jednym z tekstów król woła: „Niech bóg żadną miarą nie przemówi!", gdy na dworze ogłasza się śmierć jednego z członków rodziny królewskiej. Być może chodzi o to, by bóstwo nie podjęło działania (przemówiło) przeciwko nikomu innemu.

11 Oto Pan rozkazał, i obrócony będzie wielki dom w ruinę, a mały dom w rozsypkę. 12 Czy konie pędzą po skałach albo czy tam się orze wołami, że zamieniacie sprawiedliwość na truciznę, a owoc prawości – na cykutę?

6,12 Drugi stych za tekstem masoreckim (1. mn. zamiast 1. poj. w sensie kolektywnym). BJ: „czy się uprawia morze wołami”. Tekst nieznacznie poprawiony (odmiennie rozdzielone słowa, zmiana samogłosek).

13 Cieszycie się z Lo-Debar i mówicie: Czyż nie naszą siłą zdobyliśmy sobie Karnaim? Am 5,7 So 2,8-11

6,13 Gra słów związana z Lo-Debar, co znaczy: „nic”. Lo-Debar (2 Sm 9,4) i Karnaim (1 Mch 5,26) w Zajordaniu bez wątpienia stanowiły część miast odzyskanych przez Jeroboama II i jego ojca Joasza (por. 2 Krl 13,25 i 14,25).

6,13. Lo-Debar. Miejsce to, zdobyte przez Jeroboama II podczas jego kampanii na obszarze Zajordania (2 Krl 14,25), jest najczęściej identyfikowane z Tell el-Hamma, położonym na północ od rzeki Jabbok, na terytorium należącym do Ammonitów. Amos parodiuje to zwycięstwo, zmieniając brzmienie miejscowości na Lo-dabar, tzn. „nic". Szydzi z fałszywej dumy po odniesieniu ulotnych sukcesów, będących niczym w porównaniu ze zwycięstwami Bożymi.

6,13. Karnaim. Było to ważne miejsce znajdujące się w Baszanie, na Tell es-Saad, nad północnym dopływem rzeki Jarmuk (zob. Rdz 14,5 i Mch 5,26). Tiglat-Pileser III uczynił Karnaim stolicą asyryjskiej prowincji Karnina, gdy podbił ten region podczas kampanii prowadzonej w łatach 738-737 przed Chr.

14 Lecz oto Ja wzbudzę przeciwko wam, domu Izraela, – wyrocznia Pana, Boga Zastępów – naród, który was uciemięży od Wejścia do Chamat aż do potoku Araby.

6,14 naród. Chodzi o Asyrię.

— Potok Araby z końca wiersza nie jest Potokiem Egipskim, który wraz z Wejściem do Chamat wyznaczał granicę południową i północną Ziemi Obiecanej (1 Krl 8,65). Chodzi o jeden z „wadi”, które wpadają do dolnej części doliny Jordanu („Araba”) w pobliżu Morza Martwego. Tak wyznaczone terytorium po podbojach Jeroboama II należy do Królestwa Północnego (por. 2 Krl 14,25).

6,14. Od Wejścia do Chamat aż do potoku Araby. Zob. komentarz do 2 Krl 14,25 na temat dążenia króla Jeroboama II do przywrócenia dawnych granic Izraela.

Am 7

WIZJE PROROKA

Pierwsza wizja: szarańcza

1 To mi ukazał Pan Bóg: oto tworzy szarańczę na początku odrastania potrawu, a był to potraw po sianokosach królewskich; Jl 1,4-7; Jl 2,3-9; Mi 2,3

7,1 oto tworzy. Według tekstu hebr. W BJ: „to był wylęg”, za grec.

— był to potraw. Według tekstu hebr. W BJ: „szarańczę dorosłą”, za grec.

— Król niewątpliwie zabierał dla swojej konnicy część pierwszego pokosu.

7,1. Szarańcza. Zob. komentarz do Am 4,9.

7,1. Część króla [BT: „sianokosy królewskie"]. Chociaż Biblia nie wspomina o tym nigdzie indziej, z wersetu wynika, że król upoważniony był do zabierania części skoszonego siana (forma podatku). Być może przepis ten wprowadzono, by zapewnić paszę dla koni zaprzęganych do królewskich rydwanów oraz dla rumaków jazdy. Przykładem odwrotnym jest nadanie ziemi przez asyryjskiego króla Asurbanipala jednemu z jego urzędników. Dekret królewski zwalniał owe ziemie od obowiązku dostarczania siana, zboża i części bydła.

2 i gdy ona [już miała] zjeść doszczętnie trawę na ziemi, prosiłem: Panie Boże, przebacz, jakże się ostoi Jakub? Przecież jest taki mały.

7,2 Wstawiennictwo jest jedną z właściwych funkcji posługi prorockiej (Rdz 20,7). Por. też 2 Mch 15,14; Jr 15,1.11; 18,20; Ez 9,8; Dn 9,15-19; o wstawiennictwie Mojżesza por. Wj 32,11+. Gdy jednak lud uporczywie trwa w grzechu, Bóg nie przyjmuje już wstawiennictwa proroka (por. Jr 14,7-11). Tu Amos interweniuje tylko w dwu pierwszych wizjach, w ostatnich trzech milczy.

3 Zmiłował się Pan nad nim: To się nie stanie – rzekł Pan.

7,3 Zmiłował się Pan. BJ: „pożałował tego”. Tzn. że Bóg odstąpił od wypełnienia swego planu.

Druga wizja: susza

4 To mi ukazał Pan Bóg: Pan Bóg powołał jako narzędzie sądu ogień i strawił on Wielką Otchłań, i strawił część pola.

7,4 powołał jako narzędzie sądu ogień. BJ: „wzywał ogień, by karać”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „wzywał (lub: „przybywał”), by karać ogniem”. — „Ogień” to pożerająca wszystko (por. Jl 1,19-20; 2,3) susza (1,2; 4,6-8). Inni tłumaczą: „Obwieszczał sąd przez ogień”, tzn. przez ogień z nieba, który zniszczył Sodomę i Gomorę (Rdz 19,24-25.28).

— Wielką Otchłań. Chodzi o podziemny ocean, z którego pochodzą wody.

5 I prosiłem: Panie Boże, przestań, jakże się ostoi Jakub? Przecież jest taki mały. 6 Zmiłował się Pan nad nim: Również i to się nie stanie rzekł – Pan Bóg.

Trzecia wizja: pion ołowiany

7 To mi ukazał: oto Pan stoi na murze i w ręku Jego pion ołowiany.

7,7 na murze. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „na murze pionu ołowianego”.

— pion ołowiany. Słowo ’anak tłumaczone w ten sposób występuje w Biblii tylko tu i jego sens jest niepewny; słowa z tym samym rdzeniem w językach akkadyjskim, syr. i arabskim oznaczają cynę lub ołów. Pion pozwala właściwie ustawić obiekt pionowy lub (za pomocą ekierki) — poziomy. Wydaje się, że jest tu rozważana ta ostatnia czynność. Jahwe zniszczy wszystko aż do gołej ziemi (por. 2 Krl 21,13; Iz 34,11; Lm 2,8). Znaczenie wizji pozostaje jednak niepewne.

7,7. Pion. To tradycyjne tłumaczenie tekstu hebrajskiego nie jest już dłużej do przyjęcia, wiemy bowiem, że hebrajskie 'anak jest spokrewnione z akadyjskim annaku oznaczającym „cynę". Na końcu pionu znajdował się ołowiany lub żelazny ciężarek pozwalający ustalić w trakcie budowy, czy ściana jest idealnie pionowa. S. Paul sugeruje, że chodzi raczej o mur z cyny - symbol słabości lub kruchości budowli obronnych Izraela (por. mury z żelaza w Jr 1,18; Ez 4,3). W chwili obecnej dokładne znaczenie tej frazy nie jest znane.

8 I zapytał mnie Pan: Co widzisz, Amosie? Odpowiedziałem: Pion ołowiany. I rzekł Pan: Oto opuszczę pion pośrodku ludu mego, Izraela. Już mu więcej nie przepuszczę.

7,8 nie przepuszczę. Dosł.: „już nie przejdę” (domyślne: nad jego winą (por. Mi 7,18). — To nowy refren (por. 8,2) zastępujący ten z dwu pierwszych wizji (7,3.6). Zakłada on zatwardziałość w grzechu, która nie jest wyraźnie wskazana.

9 Spustoszone będą wyżyny Izaaka i świątynie Izraela – zniszczone. Wystąpię z mieczem przeciwko domowi Jeroboama. Jl 2,1+ So 1,13

W sporze z Amazjaszem

10 Posłał Amazjasz, kapłan z Betel, do Jeroboama, króla izraelskiego, aby mu powiedzieć: Spiskuje przeciw tobie Amos pośród domu Izraela. Nie może ziemia znieść wszystkich słów jego,

7,10-17 Ta opowieść prozą, pochodząca od grupy uczniów Amosa, została włączona pomiędzy wizję trzecią a czwartą. Następuje ona bezpośrednio po proroctwie przeciw domowi królewskiemu (7,9) i opisuje reakcje wywołane tą zapowiedzią.

7,10. Prorockie przesłanie jako akt zdrady. Mieszkańcy starożytnego świata wierzyli, że prorocy nie tylko zwiastują przesłanie bogów, lecz czyniąc to, inicjują ich działanie. Assarhaddon nakazuje swoim wasalom, by donosili mu o każdej niestosownej lub negatywnej wypowiedzi z ust nieprzyjaciela lub sprzymierzeńca, krewnych, proroków, ekstatyków lub wyjaśniaczy snów. Wydaje się też zrozumiałe, dlaczego król pragnął uwięzienia proroka, którego słowa mogły doprowadzić do wybuchu powstania lub do zagłady królewskiego domu.

11 gdyż tak rzekł Amos: Od miecza umrze Jeroboam i Izrael będzie uprowadzony ze swojej ziemi. Am 7,9; Am 5,27; Am 6,7; Am 1,3+

12 I rzekł Amazjasz do Amosa: Widzący, idź sobie, uciekaj do ziemi Judy! I tam jedz chleb, i tam prorokuj! Am 2,12+; Jr 11,21;

7,12 „Widzący”. Słowo to może mieć odcień pogardliwy („wizjoner”).

13 A w Betel więcej nie prorokuj, bo jest ono królewską świątynią i królewską budowlą. Am 3,3-8+; Am 2,14-15 Ps 78,70-71

7,13 Amazjasz porównuje Amosa do proroków-karierowiczów, żyjących z uprawiania tej profesji (por. 1 Sm 9,7+), ale nie oskarża go o bycie fałszywym prorokiem; przeciwnie — jego interwencja i oskarżenie o spisek (w. 10) pokazują, że boi się on skutków przepowiadania proroka: słowo Amosa, skuteczne, jest traktowane jako bezpośrednia przyczyna nieszczęść, które zapowiada.

7,13. Królewska świątynia. W Betel znajdowała się jedna z dwóch królewskich świątyń zbudowanych przez Jeroboama jako miejsca kultu dla mieszkańców Północnego Królestwa (1 Krl 12,26-30). Urząd sprawowany przez Amazjasza miał charakter polityczny, bowiem kapłanów w Betel mianował król i o objęciu urzędu nie decydowała przynależność plemienna do pokolenia lewitów (1 Krl 12,32). Naturalnie kapłani z Betel czuli się zobowiązani do wierności królowi, władca bywał osobiście dotknięty nie tylko wszelką krytyką pod własnym adresem, ale też i pod adresem świątyni w Betel. W świątyni państwowej król osobiście uczestniczył w obrzędach kultowych.

14 I odpowiedział Amos Amazjaszowi: Nie jestem ja prorokiem ani nie jestem synem proroków, gdyż jestem pasterzem i tym, który nacina sykomory. Am 2,12+

7,14 synem proroków. Tak dosł. To semityzm wskazujący na przynależność do grupy (por. 2 Krl 2,3+).

— pasterzem. BJ: „poganiaczem wołów”, dosł.: „tym, kto się zajmuje bydłem”, ze słowem oznaczającym zwykle duże zwierzęta. Por. 1,1+ (gdzie inny termin).

— nacina. BJ: „nakłuwa”. Nakłuwając szypułkę owoców sykomory, służących jako pasza, przyspiesza się ich dojrzewanie.

7,14. Pasterz. Żadna z wiosek położonych w centralnej części górzystej krainy Judy nie mogła sobie pozwolić na specjalizację w jednym rodzaju działalności gospodarczej. Każda rodzina miała własne poletka, na których uprawiała pszenicę i jęczmień, małą winnicę i kilka drzew figowych i oliwnych. Stwarzało to szansę, że przynajmniej niektóre zajęcia rolnicze przyniosą zysk. Na podobnej zasadzie, na wszelki wypadek, trzymano kilka owiec, kóz lub sztuk bydła. Stadko mogło paść się na zboczach wzgórz pod opieką chłopca (zob. zajęcie Dawida w 1 Sm 16,11). Mezopotamską paralelę do tej praktyki odnaleźć można w akkadyjskim słowie naqidu ~ terminie używanym na oznaczenie hodowli bydła, owiec i kóz.

7,14. Pielęgnowanie drzew sykomory. Figowiec sykomory (Ficus sycomorus L.) pochodził ze wschodniej części Afryki Środkowej i rozprzestrzenił się w Egipcie i na Bliskim Wschodzie w okresie żelaza. Drzewa te wydawały owoce nawet sześć razy w ciągu roku. Ponieważ owoce sykomory ustępowały jakością owocom pospolitego figowca(Ficus carica L.), jedli je głównie ubodzy. Sady z drzewami figowymi osiągały pełną dojrzałość dopiero po dwudziestu latach. Sykomory wymagały dużej dbałości, musiały być bowiem zapylane ręcznie. Trzeba też było nacinać lub nakłuwać owoce, by zwiększyć ilość etylenu przyspieszającego proces dojrzewania. Noże używane do nacinania owoców przedstawiono na egipskich malowidłach grobowych z Teb.

15 Od trzody bowiem wziął mnie Pan i rzekł do mnie Pan: Idź, prorokuj do narodu mego, izraelskiego! 16 A teraz słuchaj słowa Pańskiego! Tyś mówił: Nie prorokuj przeciwko Izraelowi ani nie przepowiadaj przeciwko domowi Izaaka! 

17 Dlatego tak rzekł Pan: Żona twoja w mieście będzie nierządnicą. Synowie zaś i córki twoje od miecza poginą. Ziemię twoją sznurem podzielą. Ty umrzesz na ziemi nieczystej, a Izrael zostanie ze swej ziemi uprowadzony. So 1,7; Lb 24,18; Iz 15-16;

7,17 na ziemi nieczystej. Wszelka ziemia obca, zbezczeszczona obecnością idoli, jest nieczysta (Oz 9,3-4), natomiast ziemia Izraela, zamieszkała przez Jahwe (Oz 8,1; Za 9,8; Jr 12,7) jest czysta (2 Krl 5,17) i „święta” (Wj 19,12+; Za 2,16; 2 Mch 1,7).

Am 8

Czwarta wizja: kosz owoców

1 To mi ukazał Pan Bóg: oto kosz dojrzałych owoców. Am 7,7-9

8,1-3 Mimo epizodu z Betel (7,10-17) czwarta wizja łączy się z trzecią (7,7-9), do której jest podobna pod względem struktury i myśli.

2 I zapytał: Co ty widzisz, Amosie? Odpowiedziałem: Kosz dojrzałych owoców. Rzekł Pan do mnie: Dojrzał do kary lud mój izraelski. Już mu nie przepuszczę. Ap 14,15-18

8,2 do kary. BJ: „do swego końca”. Dosł.: „Nadszedł koniec na mój lud, Izrael”. W przekładzie starano się oddać grę słów pomiędzy „koniec” (qec) a „dojrzałe owoce” (dosł.: „owoce lata”, qajic).

3 Tego dnia pieśni dworskie zamienią się w lamenty – wyrocznia Pana Boga – mnóstwo trupów, na każdym miejscu je rozrzucę. Cisza! Am 6,10+ Am 2,6-8; Am 4,1

8,3 Tekst na końcu wiersza jest niepewny.

Przeciwko ciemiężycielom

4 Słuchajcie tego wy, którzy gnębicie ubogiego, a bezrolnego pozostawiacie bez pracy,

8,4-8 Następujące teraz wyrocznie włączają się pomiędzy wizje czwartą a piątą. Zostały tu umieszczone, ponieważ precyzują, uzasadniają i rozwijają zapowiedź końca, zawartą w wizji czwartej.

5 którzy mówicie: Kiedyż minie nów księżyca, byśmy mogli sprzedawać zboże, i kiedy szabat, byśmy mogli otworzyć spichlerz? A będziemy zmniejszać efę, powiększać sykl i wagę podstępnie fałszować. Jr 26; Oz 12,8; Mi 6,10-11

8,5 Nów księżyca (Kpł 23,24+), tak jak szabat (Wj 20,8+), powodował przerwanie transakcji handlowych.

8,5. Konflikt pomiędzy religią a gospodarką. Kilka wieków później, w Jerozolimie z okresu perskiego, Nehemiasz przekonał się, że pragnienie kupców, by bez przeszkód prowadzić interesy, utrudniało im przestrzeganie prawa religijnego i przepisów dotyczących szabatu - narzekali na nie, a niekiedy nawet obchodzili (zob. komentarz do Ne 10,31). W krajach sąsiadujących z Izraelem również obchodzono święta religijne (zob. komentarz do Wj 20,8-11), lecz tylko w Izraelu istniało przykazanie przestrzegania szabatu i powstrzymywania się na jego czas od wykonywania wszelkiej pracy (zob. komentarz do 31,12-17). Te religijne ograniczenia nałożone na handel powodowały tarcia i najwyraźniej przyczyniły się do nieuczciwych praktyk, by „wyrównać" sobie poniesione w szabat straty.

8,5. Oszustwa popełniane na rynku. Z pewnością narzekania Amosa na kupców izraelskich nie były niczym wyjątkowym. Na przykład w egipskim utworze Pouczenia Amenemope pojawia się oskarżenie kupców o posługiwanie się fałszywymi wagami; podobny ustęp znaleźć można również w babilońskiej literaturze mądrościowej. W Kodeksie Hammurabiego widnieje stwierdzenie o bankierach, którzy „posługują się lekkimi odważnikami, mierząc pożyczane ziarno lub srebro, zaś ciężkimi, gdy odbierają dług".

6 Będziemy kupować biednego za srebro, a ubogiego za parę sandałów, i plewy pszeniczne będziemy sprzedawać. Am 2,6

8,6. Plewy pszeniczne. Pragnąc wycisnąć jak najwięcej zysku, kupcy handlujący ziarnem oszukiwali ubogich, sprzedając im w tym charakterze „plewy pszeniczne". Podobne oskarżenie pada w egipskim utworze Opowieść o wymownym wieśniaku, gdzie jest skierowane pod adresem tych, którzy „zastępują lepsze towary gorszymi". Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „plewy pszeniczne" pojawia się tylko tutaj, jest jednak pokrewne słowu „upadać", wskazuje więc na kiepską jakość lub resztki.

7 Poprzysiągł Pan na dumę Jakuba: Nie zapomnę nigdy wszystkich ich uczynków.

8,7 „Duma Jakuba” może oznaczać jakiś atrybut Jahwe (1 Sm 15,29) albo (jak w 6,8) pychę Izraela, tak niewzruszoną, że może ona uzasadniać przysięgę, albo też ziemię Jahwe, Palestynę (Ps 47,5).

8 Czyż z tego powodu ziemia nie zadrży i czyż nie będą lamentować wszyscy jej mieszkańcy? Wzbierze ona cała jak Nil, wzburzy się i opadnie jak Nil egipski. Am 1,1 Ap 14,15-18

8,8 Prorok porównuje trzęsienie ziemi (por. 1,1+) do wznoszenia się i opadania poziomu wód Nilu. W porównaniu tym, jak i w tym opisie, jest więcej wyobraźni poetyckiej niż obserwacji.

— jak Nil. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „jak światło”.

— opadnie. Według qere. Ketib: „będzie wypita” (por. 9,5).

8,8. Nie wzbierze wszystko jak Nil. W dorocznym cyklu Nilu istniał trwający trzy miesiące okres przypływu (od sierpnia do października). Zwiększenie ilości wody było wynikiem monsunowych deszczy padających w Etiopii, które zasilały Nil i jego dopływy. Chociaż wielkość przypływu była nieregularna, Egipcjanie bardzo wcześnie nauczyli się skutecznie go wykorzystywać za pomocą sieci kanałów irygacyjnych i innych metod, niezależnie od ilości wody niesionej przez falę przypływu na Nilu.

Zapowiedź nadzwyczajnych kar

9 Owego dnia – wyrocznia Pana Boga – zajdzie słońce w południe i w jasny dzień zaciemnię ziemię.

8,9 Chodzi o Dzień Jahwe (5,18+), który nadejdzie wraz ze znakami kosmicznymi: trzęsieniami ziemi (8,8; Iz 2,10; Jr 4,24) i zaćmieniami słońca (8,9; Jr 4,23). Późniejsi prorocy wzmacniają opis, posługując się stereotypowymi obrazami, których nie należy rozumieć dosł. (So 1,15; Iz 13,10.13; 34,4; Ez 32,7.8; Ha 3,6; Jl 2,10.11; 3,3.4; 4,15.16; por. Mt 24,29; Ap 6,12-14 i zob. Mt 24,1+).

8,9. Zajdzie słońce w południe. Ponieważ mieszkańcy Bliskiego Wschodu uważali zaćmienie słońca lub księżyca za znak wieszczący zło lub gniew bogów, w literaturze antycznej znaleźć można na ten temat wiele cytatów. Jest wśród nich przepowiednia proroka Balaama uwieczniona na inskrypcji z Deir Alla, powiadająca, że zgromadzenie bogów postanowiło „okryć ziemię ciemnością zamiast światłem". Babilońscy kapłani boga księżyca, Sina, nosili podczas zaćmienia rozdarte szaty i śpiewali pieśni żałobne. Zachowały się też liczne listy i teksty omenowe z Babilonii i Asyrii mówiące o zaćmieniach. Wiele z nich napisano do królów, by ostrzec ich przed nadciągającym zaćmieniem lub zapewnić, że zostaną powiadomieni o jego prawdopodobnym nadejściu. Na temat przykładów biblijnych zob. Jl 3,15 i Za 14,6.

10 Zamienię święta wasze w żałobę, a wszystkie wasze pieśni w lamentacje; nałożę na wszystkie biodra wory, a wszystkie głowy ogolę i uczynię żałobę jak po jedynaku, a dni ostatnie jakby dniem goryczy. Tb 2,6; Oz 2,13; Oz 12,8; Iz 3,24 Jr 26; Za 12,10

8,10 głowy ogolę. To znak udręki i żałoby u ludów sąsiednich (Iz 15,2), jak też w Izraelu (Jr 7,29; Mi 1,16).

8,10. Zwyczaje żałobne. Zob. komentarz do Rdz 37,34-35; Kpł 19,28 i Pwt 14,1-2.

Głód słowa Bożego

11 Oto nadejdą dni – wyrocznia Pana Boga – gdy ześlę głód na ziemię, nie głód chleba ani pragnienie wody, lecz głód słuchania słów Pańskich. Am 4,2 Mt 5,6; So 2,8-11

8,11 słów. Według tekstu hebr. W BJ: „słowa”, 1. poj. za grec.

— Prorok nie zwiastuje nawrócenia, charakteryzującego się pragnieniem słuchania słowa Bożego, by być mu posłusznym, ale karę. Zmęczony mówieniem, którego nie słuchają, Bóg milczy. Nie wzbudza również proroków.

12 Wtedy błąkać się będą od morza do morza, z północy na wschód będą krążyli, by znaleźć słowo Pańskie, lecz go nie znajdą. Oz 5,6+

8,12. Od morza do morza. Podczas rozpaczliwego poszukiwania wody w okresie suszy ludzie będą się błąkać z jednego krańca królestwa na drugi. Zwrot „od morza do morza" jest stosunkowo często używany przez pisarzy biblijnych w celu odróżnienia wschodu od zachodu (od Morza Martwego na zachodzie po Morze Martwe lub rzekę Jordan na wschodzie) (zob. Ps 72,8; Za 9,10). Podobne wyrażenie pojawia się w inskrypcji aramejskiego króla Azitawada z Karatepe: „od wschodu do zachodu słońca" (zob. Iz 45,6), na oznaczenie obszaru ciągnącego się od wschodu do zachodu lub oddania powszechnego charakteru jakichś zjawisk. Ponieważ w omawianym fragmencie zwrot ten łączy się ze słowami „z północy na wschód", możliwe, że chodzi o określenie południowej geograficznej granicy Północnego Królestwa.

8,12. Z północy na wschód. Południowa granica została określona w poprzednim wersecie, zaś granica zachodnia była oczywista. Z Betel można było się zapuścić na północ w rejon Galilei, zmierzając do takich miejsc jak Samaria lub Dan, albo na wschód, do Bet-Szean albo Gileadu na obszarze Zajordania.

Nowa zapowiedź kary

13 W dzień ten pomdleją z pragnienia piękne dziewice i młodzieńcy. 14 Ci, którzy przysięgają na Winę Samarii i mówią: Na życie twego boga, Danie! na życie boga, Beer-Szebo! – upadną i już nie powstaną. Jl 1,4-7;

8,14 na Winę. BJ: „na grzech”. Chodzi albo o Aszimę (por. 2 Krl 17,30), boginię, której prorok celowo zmienia imię na aszemah, „grzech”, albo raczej o pogardliwe określenie sanktuarium w Samarii. Por. Pwt 9,21, gdzie Aaron nazywa złotego cielca „waszym grzechem”.

— W Dan znajdował się jeden z dwu złotych cielców Jeroboama (1 Krl 12,30).

— na życie boga. Według grec. W BJ: „Niech żyje droga”. Tekst hebr.: „na drogę”. Mowa o pielgrzymce.

8,14. Wstyd/Aszima [BT: „wina Samarii"]. Chociaż niepewne znaczenie hebrajskiego słowa powoduje, że jest ono tłumaczone jako „wstyd/hańba" [BT: „wina"], jest to przypuszczalnie aluzja do syryjskiego boga Aszima. Tytuł tego bóstwa może pochodzić od aramejskiego słowa oznaczającego „imię", był więc skrótem określającym wielu północno-zachodnich bogów i wiele bogiń semickich (Baala, Anat, Asztarte). Chociaż oficjalny kult Aszima został wprowadzony dopiero po 722 przed Chr., nie wyklucza się, że owo bóstwo było wcześniej czczone na obszarze Samarii. Późniejsze dowody kultu Aszima pochodzą z listów z Elefantyny.

8,14. Bóg Dan [BT: „Na życie twego boga, Danie"]. Ponieważ król Jeroboam zapoczątkował kult Jahwe w Dan, wznosząc tam świątynię królewską (1 Krl 12,28-30), Amos może tutaj mówić o bogu Dan. Prorok ma przypuszczalnie na myśli złotego cielca umieszczonego tam przez Jeroboama jako symbol Jahwe i substytut Arki Przymierza. Dan było przez wiele wieków ważnym ośrodkiem kultu religijnego. Dowodem tego może być dwujęzyczna inskrypcja (sporządzona w języku greckim i aramejskim) pochodząca ze schyłku III w. przed Chr. zawierająca frazę: „bogowi, który jest w Dan").

8,14. Bóg Beer-Szeby. Amos dopełnia swojego potępienia fałszywych praktyk kultowych stosowanych przez Izraelitów, wspominając o „drogach boga" Beer-Szeby [BT: „na życie boga, Beer-Szebo"]. Określenie „od Dan do Beer-Szeby" jest zwrotem używanym często w odniesieniu do całego kraju (Sdz 20,1; 1 Sm 3,20), zaś Amos posługuje się nim dla zaakcentowania powszechnego charakteru odstępstwa Izraela (zob. Am 5,5).

Am 9

Piąta wizja: upadek świątyni

1 Widziałem Pana stojącego nad ołtarzem, i On rzekł: Uderz w głowicę i niech zadrżą wiązania dachu, i niech spadną na głowy wszystkich! Pozabijam mieczem pozostałych, nie umknie z nich żaden, który ucieka, ani nie ocaleje z nich żaden, co się ratuje. Am 2,13-15; Am 6,9-10

9,1-4 Chodzi bez wątpienia o sanktuarium w Betel, ale brak dokładnej lokalizacji wskazuje, że Amos myśli o wszystkich sanktuariach królestwa.

9,1 nad ołtarzem. BJ: „przy ołtarzu”. Inne możliwe tłumaczenie: „na ołtarzu”.

— W trzecim i w czwartym stychu rozkaz skierowany może do anioła.

9,1. Uderz w głowicę. W celu opisania rozmiarów zniszczenia Amos ponownie sięga po meryzm. Tym razem obejmuje on swoim zasięgiem całą świątynię w Betel, od szczytu po fundamenty - od głowic wieńczących kolumny po węgary drzwi (zob. So 2,14). Owo drżenie ziemi można porównać do narracji o powołaniu Izajasza (Iz 6,4), tam jednak zjawisko to jest odzwierciedleniem władczej obecności Bożej. W podobnych opisach zniszczenia wspomina się o zburzeniu lub rozebraniu murów, bram, drzwi lub węgarów (m.in. w Eposie o Gilgameszu oraz inskrypcji Tukulti-Ninurty I).

2 Gdyby się włamali do Szeolu, stamtąd ręka moja ich zabierze; gdyby wstąpili do nieba, stamtąd ich ściągnę; Ps 139,7-12; Jr 23,23-24

9,2. Kontrast pomiędzy grobem i niebem. Amos używa kolejnego meryzmu, zestawiając kosmiczną odległość oddzielającą niebo od otchłani Szeolu (zob. Ps 139,8). W przechwałkach Mota zawartych w ugaryckim Hymnie do Baala i Anat można odnaleźć podobne przeciwieństwo pomiędzy władzami podziemnego świata/śmierci a władzami nieba/życia. W starożytnym świecie niebo i podziemny świat nie były uważane za sfery „duchowe", znajdujące się poza granicami kosmosu, lecz za przeciwne krańce wszechświata.

3 gdyby schowali się na szczycie Karmelu, i tam ich znajdę i pochwycę. Gdyby się skryli przed mymi oczami w głębokościach morza, i tam nakażę wężowi, aby ich ukąsił. Ps 135,6 Hi 3,8+; Hi 7,12+

9,3 i tam. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „stamtąd”.

9,3. Wierzchołek góry Karmel [BT: „schowali się w górze na Karmelu"]. W jednym z fragmentów serii ostrzeżeń zapowiadających Izraelitom, że nie zdołają się ukryć przed Bożym gniewem, Amos posługuje się obrazem najwyższego wzniesienia w kraju. Góra Karmel ma wysokość 540 m n.p.m., jest też wyniosła, ze zboczami porosłymi gęstymi lasami oraz dużą liczbą jaskiń, które ktoś mógłby uznać za znakomitą kryjówkę (zob. komentarz do Am 1,2).

9,3. Wąż na dnie morza. Nie można się było nigdzie ukryć - od wierzchołków gór po głębię oceanu. Nawet w morskiej otchłani Bóg mógł odnaleźć zbiega, nakazując morskiemu wężowi wykonywać Boże rozkazy (porównaj Jon 1,17). Izraelici dobrze znali tradycję o Jahwe poddającym sobie wielkie morskie stworzenia (zob. komentarz do Ps 74,14 i 104,26). Podobne zmagania o wykazanie wyższości własnej potęgi znaleźć można w babilońskim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz, oraz w egipskim hymnie do boga słońca, Ra, który musi nieprzerwanie odpierać ataki smoka Apofisa, by dokończyć swojego biegu po niebie. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Rdz 1,20; Wj 7,1 i Iz 27,1.

4 Gdyby poszli w niewolę przed swymi wrogami, i tam nakażę mieczowi, by ich pozabijał. Skieruję oczy moje na nich, ale dla niedoli, a nie dla ich dobra.

Hymn Am 4,13; Am 5,8

5 Pan, Bóg Zastępów, dotyka ziemi, a ona drży, tak że lamentują wszyscy jej mieszkańcy; wzbiera ona jak Nil i opada jak Nil egipski. Am 8,8

9,5-6 Fragment hymnu włączonego później, niewątpliwie w celu liturgicznym (por. 4,13+). Początek wiersza jest bez wątpienia glosą wyjaśniającą podmiot zdania.

6 [Pan] zbudował na niebiosach pałac wysoki, a sklepienie jego oparł o ziemię; zwołuje wody morskie i rozlewa je na powierzchni ziemi, Pan – oto imię Jego. Ps 104,3 Am 5,8 Am 4,13+

9,6 pałac wysoki. BJ: „izby wysokie”, alîjataw, na zasadzie domysłu. Ketib: malôtô, „jego schody” (1. poj.). Qere: maalôtâw, „jego schody”, (1. mn.).

9,6. Kosmiczna świątynia. Amos rozpoczyna swoją próbę opisania Bożego panowania nad całym stworzeniem od posiadającego wiele kondygnacji lub wiele pomieszczeń sanktuarium/pałacu w niebie (porównaj Ps 78,69; Iz 66,1). Ów „wyniosły pałac" dotyka nieba, a jednocześnie spoczywa na wodach (zob. Ps 104,3). Obraz takiej wzniosłej budowli pojawia się wcześniej w Enuma Elisz. Opisano tam postawienie przez Esagila świątyni Marduka w Babilonie, kiedy to bogowie „wznieśli wieżę sięgającą Apsu (wód ponad niebiosami)". W obrazie świata z kręgu Biblii i Bliskiego Wschodu kosmos był świątynią, zaś świątynia mikrokosmosem.

Izrael równy poganom

7 Czyż nie jesteście dla Mnie jak Kuszyci, wy, synowie Izraela? – wyrocznia Pana. Czyż Izraela nie wyprowadziłem z ziemi egipskiej jak Filistynów z Kaftor, a Aramejczyków z Kir? Ez 25,1-7;

9,7 Kuszyci, tzn. lud zagubiony na krańcach świata (dzisiejszy Sudan). Izrael zatem niesłusznie uważa się za „pierwszy z ludów” (6,1).

— Izraelici nie powinni się pysznić swym wybraniem (por. Pwt 7,6+). Nie jest ono przywilejem, ale wymogiem (3,2+) i Bóg troszczy się jednocześnie o inne ludy (por. Iz 19,22-25).

9,7. Kuszyci. Zob. komentarz do Lb 12,1 na temat opisu owego ludu zamieszkującego starożytną Nubię położoną w Sudanie, na południe od Egiptu.

9,7. Filistyni z Kaftor. Na temat związków Filistynów z Kaftor (Kretą) zob. komentarz do Jr 47,4. Tekst Ez 25,16 łączy ich z inną grupą Ludów Morza, Keretytami. Zob. komentarz do Pwt 2,23 na temat ich związków z Awwitami. Prorok sięga po motyw uniwersalizmu, by podkreślić troskę Boga o wszystkie narody. Filistyni i Aramejczycy, podobnie jak Izraelici, sprowadzeni zostali do Palestyny, jednak przymierzowy związek Izraela z Jahwe wymaga teraz, by właśnie Izrael został wybrany spośród nich na przedmiot kary.

9,7. Aramejczycy z Kir. Amos wskazuje tutaj na Kir jako ojczyznę plemion aramejskich, lecz w 2 Krl 16,9 czytamy, że Kir było miejscem, do którego Asyryjczycy zesłali Aramejczyków po straceniu ich króla Resina. Tekst Iz 22,6 wydaje się to potwierdzać, wspomina bowiem o Kir w związku z Elamem, rozciągającym się na południe i wschód od rzeki Tygrys. Dokumenty asyryjskie z okresu panowania Tiglat-Pilesera I (1115-1107 przed Chr.) wspominają o migracji owych plemion do Asyrii w XII wieku przed Chr. Być może tutaj i w Am 1,5 Amos wskazuje, że podobnie jak Aramejczycy zostali odesłani do miejsca swojego pochodzenia, Bóg z łatwością może odprawić Izraelitów z ziemi Kanaan.

8 Oto oczy moje, Pana Boga, zwrócone są na królestwo grzeszne, i zgładzę je z powierzchni ziemi. Nie zgładzę jednak zupełnie domu Jakuba – wyrocznia Pana. Am 3,12+; Iz 4,3+

9,8 Uratowanie „reszty” (por. Iz 4,3+) jest tu wyraźnie potwierdzone, po wcześniejszej zapowiedzi w 5,15.

9 Gdyż oto Ja rozkażę i przesieję pomiędzy wszystkimi narodami dom Izraela, jak się przetakiem przesiewa, a żadne ziarnko nie upada na ziemię. Łk 22,31

9,9 Wyrocznia z dwu pierwszych stychów sięga może pierwszej deportacji Izraelitów (734). Por. 2 Krl 15,29.

— ziarnko nie upada. Sito zatrzymuje ziarna, sprawiedliwych, gdy jednocześnie usuwana jest plewa. Chyba że chodzi tu o sito, które zatrzymuje drobne kamyki (grzeszników), a przepuszcza ziarno (sprawiedliwych).

9,9. Przesiewanie ziarna przetakiem. Przetwarzanie zebranego z pola zboża obejmowało miażdżenie kłosów saniami młockarskimi na klepisku, przewiewanie (zob. Jr 4,11) oraz, na koniec, przesiewanie za pomocą przetaka, by oddzielić ziarno od małych kamyków i innych zanieczyszczeń. Przetak, o którym tutaj wspomniano (kebarah), miał duże otwory i okazywał się najskuteczniejszy, gdy poruszano nim na boki ruchem kołowym. Ruchy takie spychały zwykle zanieczyszczenia na bok, zaś ziarno padało na ziemię, skąd było zbierane (zob. Syr 27,4). Dawniejszy przekład, w którym seror tłumaczono jako „ziarno", zastąpiono tłumaczeniem „kamyk", by oddać naturę procesu przesiewania.

10 Od miecza zginą wszyscy grzesznicy z mego ludu, ci, którzy mówią: Nie zbliży się ani nie dotknie nas niedola. Am 6,1-6; Iz 28,15; Jr 5,12

9,10 Amos twierdzi stanowczo, że grzesznicy zostaną ukarani, a sprawiedliwi uratowani. Wyobraża on sobie tę zapłatę jako katastrofę, która uderzyłaby tylko tych pierwszych, ale przyszłe wydarzenia temu zaprzeczą. Ta pewność i to zaprzeczenie zostaną wykorzystane przez Ducha, by w sześć wieków później wzbudzić wiarę w odpłatę po śmierci (por. Dn 12,2-3).

— Końcowy stych za grec. Tekst hebr.: „Nie sprawisz, że przybliży się nieszczęście, i nie sprawisz, że nas dosięgnie”.

PRZEPOWIEDNIE ODNOWY MESJAŃSKIEJ

11 W tym dniu podniosę szałas Dawidowy, który upada, zamuruję jego szczeliny, ruiny jego podźwignę i jak za dawnych dni go zbuduję, Dz 15,16-17

9,11-15 Obietnice na przyszłość zawierają: odnowę królestwa Dawidowego (w. 11-12), dobrobyt materialny (w. 13-14), stały pobyt w odzyskanej ojczyźnie (w. 15). O tej mesjańskiej szczęśliwości por. Oz 2,20+.

— Ten fragment wygląda na późniejszy (zob. Wstęp s. 1026).

9,11 jego szczeliny, / ruiny jego. Za grec. Tekst hebr.: „ich (r. ż.) wyłomy”, „jego (r. m.) ruiny”.

12 by posiedli resztę Edomu i wszystkie narody, nad którymi wzywano mojego imienia – wyrocznia Pana, który to uczyni. Lb 24,18; Ab 19; Wj 27,2+

9,12 Drugi stych tak dosł. (por. 2 Sm 12,28). BJ: „które zostały nazwane moim imieniem”. Chodzi bez wątpienia o narody poddane Dawidowi (2 Sm 8). W Sept zinterpretowano ten tekst w perspektywie bardziej uniwersalistycznej i tę późniejszą relekturę przyjęto w Dz 15,16-17.

9,12. Reszta Edomu. Amos posługuje się dwukrotnie określeniem „reszta" (w Am 1,8 na oznaczenie Filistynów oraz w 5,15 w odniesieniu do Józefa). W tym przypadku może chodzić raczej o część terytorium Edomu niż o jego całość. Król Ozjasz zdobył port Edomitów w Elat (2 Krl 14,22), który został jednak ponownie utracony za panowania Achaza (2 Krl 16,6) na rzecz Syryjczyków i Edomitów. W tym obrazie ostatecznego odnowienia Królestwa Dawida Amos może mieć na myśli owo ważne miasto portowe.

13 Oto nadejdą dni – wyrocznia Pana – gdy będzie postępował żniwiarz [zaraz] za oraczem, a depczący winogrona za siejącym ziarno; z gór moszcz spływać będzie kroplami, a wszystkie pagórki będą w niego opływać. Am 5,11; Ha 2,20; Jl 4,18

14 Uwolnię z niewoli lud mój izraelski – odbudują miasta zburzone i będą w nich mieszkać; zasadzą winnice i pić będą wino; założą ogrody i będą jedli z nich owoce. Oz 14,8; Jr 31,5; Iz 65,21-22; Am 5,11

9,14 Uwolnię. BJ: „odnowię”. Inne możliwe tłumaczenie: „Sprawię, że powrócą wygnańcy z mego ludu, Izraela”.

15 Zasadzę ich na ich ziemi, a nigdy nie będą wyrwani z ziemi, którą im dałem – mówi Pan, twój Bóg.