Biblia Jerozolimska z komentarzami Księga Amosa

KSIĘGA AMOSA

KSIĘGA AMOSA

Wstęp do Księgi Amosa.

Am 1.

Tytuł. Wstęp. ZAPOWIEDŹ SĄDU NAD SĄSIADAMI IZRAELA I NAD NIM

SAMYM.. Przeciwko Damaszkowi. Przeciwko Gazie i Filistynom.. Przeciwko Tyrowi i
Fenicji. Przeciwko Edomowi. Przeciwko Ammonitom..

Am 2.

Przeciwko Moabitom.. Przeciwko Judzie. Przeciwko Izraelowi.

Am 3.

PRZESTROGA DLA IZRAELA.. Kara za sprzeniewierzenie się. Prawdziwe źródło

prorockiego natchnienia. Groźby przeciw Samarii. Przeciwko Betel i pałacom..

Am 4.

Przeciwko mieszkańcom Samarii. Przeciwko świątyniom w Betel i Gilgal. Kary.

Am 5.

Opłakiwanie Izraela. Nawrócenie jest konieczne. Groźby. Nawoływanie Proroka.

Dzień Pański. Przeciwko zewnętrznemu ujmowaniu służby Bogu.

Am 6.

Biada beztroskim.. Ogrom kary.

Am 7.

WIZJE PROROKA.. Pierwsza wizja: szarańcza. Druga wizja: susza. Trzecia wizja:

pion ołowiany. W sporze z Amazjaszem..

Am 8.

Czwarta wizja: kosz owoców.. Przeciwko ciemiężycielom.. Zapowiedź

nadzwyczajnych kar. Głód słowa Bożego. Nowa zapowiedź kary.

Am 9.

Piąta wizja: upadek świątyni. Hymn. Izrael równy poganom.. PRZEPOWIEDNIE

ODNOWY MESJAŃSKIEJ.

Wstęp do Księgi Amosa

Amos pochodził z judzkiego miasta Tekoa, był pasterzem i hodowcą drzew

figowych (Am 1,1; Am 7,14). Swą działalność prorocką rozwijał jednak wyłącznie
na terenie państwa północnego, zwłaszcza w Betel, schizmatyckim sanktuarium
Izraela. Dokładniejsza data jego wystąpienia i głoszenia słowa prorockiego nie jest
znana, choć przypada na pewno na okres panowania Jeroboama II (782-753).
Wzmiankowane w Am 1,1 "trzęsienie ziemi" nie jest bliżej znane. Ze
współczesnych dokumentów asyryjskich wymieniających zaćmienie słońca i jakąś
wielką epidemię, zdarzenia, o których mówi także Amos (Am 8,9; Am 4,10),
wynika, że Prorok działał ok. r. 765-763. Na skutek denuncjacji kapłana z Betel,
Amazjasza, musiał prawdopodobnie opuścić miasto, a może nawet państwo
izraelskie. Starodawna tradycja umieszcza grób Amosa w Tekoa, co wskazywałoby
na powrót Proroka do ojczystej ziemi judzkiej po opuszczeniu Betel. W
odróżnieniu od "oficjalnych" proroków, zrzeszonych przy świątyni lub przy pałacu
królewskim, otrzymał Amos osobiste powołanie od Boga wraz z misją prorocką
(Am 7,14). Stąd też płynie jego głębokie przeświadczenie o nieodpartej
konieczności wypełniania posłannictwa Boga przez Jego herolda (Am 3,8).

Najogólniej można wyróżnić w Księdze Amosa trzy grupy mów prorockich:

przeciw narodom i Izraelowi (Am 1,1-2,16), groźby przeciw Izraelowi (Am 3,1-
6,14) i wizje prorockie (Am 7,1-9,15). Układ mów podobnie jak treść księgi
wskazuje niezbicie na działalność literacką samego Proroka lub jego bezpośrednich
uczniów. Nigdy też nie powątpiewano o literackiej autentyczności księgi, z bardzo
nieznacznymi wyjątkami. Działalność prorocka Amosa przekraczała zapewne
wielokrotnie objętość tekstu jego księgi. Spośród licznych gróźb i wizji,
wypowiedzianych przy różnych okazjach, kanoniczny zbiór podaje wybór ułożony
tematycznie i przedstawiony w formie poetyckiej. Być może pozostałością pracy
kompozycyjnej jest zmieniająca się często osoba mówiącego. Księga Amosa była
podobnie jak szereg innych ksiąg prorockich przedmiotem późniejszych refleksji i

KSIĘGA AMOSA

redakcji. Pierwszej redakcji dokonano w ostatnich latach monarchii judzkiej,
dodając aktualne proroctwo przeciw Judzie (Am 2,4-5); druga była dziełem
refleksji teologicznej po niewoli babilońskiej i dołączyła obietnice mesjańskie (Am
9,11-15), a może także tytuł księgi (Am 1,1).

Styl Amosa odznacza się przejrzystością, połączoną jednak z malowniczością

obrazów. Decydujące piętno wywarło na nim pasterskie pochodzenie autora; stad
wiele porównań z życia wiejskiego, częściowo dosadnych (Am 4,1; Am 6,12; itd.).
Prorok nawiązuje chętnie dialog ze słuchaczami (Am 5,25; Am 9,7-10), by w
odpowiedniej chwili przekazać im zapowiedź kary.

Pojęcie Boga u Amosa jest uniwersalistyczne: panuje On nad wszystkimi

narodami, czuwa nad praworządnością, a winnych pociąga do odpowiedzialności i
karze. Władzę wykonuje w swej siedzibie, w świątyni jerozolimskiej. Specjalną
przychylnością otacza Bóg swój lud wybrany (Am 3,2; Am 7,8.15; Am 8,2);
traktuje go jednak według zasad sprawiedliwości podobnie jak inne narody (Am
9,7). Domaga się od niego postępowania sprawiedliwego, oddającego każdemu to,
co słuszne i należne. Skoro po zażegnaniu niebezpieczeństwa syryjskiego
zapanował w państwie izraelskim dobrobyt, zamożne rodziny zaczęły prowadzić
beztroskie, hulaszcze życie, uciskając dzierżawców i ubogich, pozbawionych
wszelkich praw i opieki. Amos wielokrotnie potępia odpowiedzialnych za
nierówności społeczne i związane z tym nadużycia (Am 3,9n; Am 4,1; Am 5,7.10).
W życiu religijnym klas zamożnych szerzył się formalizm religijny; stąd ostra
krytyka kultu czysto zewnętrznego i zaniedbań w wypełnianiu podstawowych
przykazań religijno - moralnych. Naruszanie sprawiedliwości i wierności wobec
Pana, i w stosunkach międzyludzkich sprowadzi na Izraela karę, tym większą, im
większe były dobrodziejstwa Pańskie dla Izraela (Am 2,9-12). Ocaleje z
powszechnej zagłady jedynie niewielka "Reszta" (Am 3,12; Am 5,15; Am 9,1);
temat ten podejmą później niemal wszyscy prorocy. Niekiedy groźby Amosa
nabierają cech eschatologicznych, zwłaszcza w związku z zapowiedzią "dnia
Pańskiego". Dokona się w tym dniu zagłada narodów obcych (Am 1,3-2,3) oraz
ukaranie Izraela, poprzedzone szeregiem klęsk ostrzegawczych (Am 4,6-12; Am
7,1-6). Pozorny okres rozkwitu za Jeroboama II jest w rzeczywistości ostatnim
czasem, danym do opamiętania dzięki wstawiennictwu Proroka (Am 7,2-6), zanim
nadejdzie na lud Pana dzień ciemności i nieszczęścia (Am 5,18nn).

Słownictwo i styl prorocki Amosa wywarły wielki wpływ na proroków VII/VI

w., szczególnie na Jeremiasza (por. zwł. Am 5,2 z Jr 18,13) i Ezechiela, oraz na
piśmiennictwo biblijne (Tb 2,6; cytuje Am 8,10) i pozabiblijne (Dokument
Damasceński, pisma qumrańskie) okresu judaistycznego. W NT Dz 7,42 nawiązują
do Am 5,25-27 (por. Dz 15,16 z Am 9,11).

Am 1

Tytuł

Słowa Amosa, który był jednym spośród pasterzy z Tekoa: co widział w

sprawie Izraela, za dni Ozjasza, króla Judy, i za dni Jeroboama, syna Joasza, króla
Izraela, na dwa lata przed trzęsieniem ziemi.

Am 8,8;

Ap 10,3

Za 14,5

KSIĘGA AMOSA

1,1 spośród pasterzy. Dokładniej chodzi tu o hodowcę bydła (por. 2 Krl 3,4), a nie o

zwykłego strażnika stada.

— Tekoa to wioska w Judzie, dziewięć km na południowy wschód od Betlejem.
— Mowa o Jeroboamie II, królu Izraela. Trzęsienie ziemi potwierdzają przypuszczalnie

wykopaliska archeologiczne w Chasorze, w Górnej Galilei. To wydarzenie datuje się na
połowę VIII w. przed Chr. Według Za 14,5 (Sept) na skutek tego podziemnego wstrząsu
zamknęły się doliny. Nie chodzi tu o zwykły punkt odniesienia dla chronologii: wydawcy
księgi, odpowiedzialni za niniejszą notę, widzieli tu bez wątpienia objawienie Boże,
potwierdzające orędzie Amosa (por. 9,5; Ps 75,4; Mi 1,4; itd.).

1,1. Tekoa. Rolniczą wioskę Tekoa utożsamia się z Chirbet Teku leżącym ok. 11,5 km

na południe od Jerozolimy i 8 km na południe od Betlejem. Z powodu jej położenia na
skraju obszarów rolniczych mieszkańcy musieli przypuszczalnie ciężko pracować, by
utrzymać się z uprawy roli oraz pasterstwa (zob. 2 Krn 20,20). Na temat dodatkowych
informacji o tej małej wiosce położonej w górzystej krainie Judy zob. komentarz do 2 Sm
14,2.

1,1. Trzęsienia ziemi. Przejawy aktywności sejsmicznej na obszarze Syro-Palestyny

były zjawiskiem powszechnym. Region ten znajduje się w uskoku Jordanu (biegnącym od
Damaszku do zatoki Akaba), dlatego obserwuje się tam okresowe ruchy skorupy
ziemskiej. Archeolodzy odkryli w Chasor ślady silnego trzęsienia ziemi w 6 warstwie
datowanej ok. 760 przed Chr. Możliwe, że autor nawiązuje do tego właśnie wydarzenia,
potrzebne są jednak dodatkowe dowody zebrane z innych miejsc, szczególnie z Betel i
Samarii. Fakt, że informacji o tym trzęsieniu użyto do datowania prorockiej działalności
Amosa oraz panowania Ozjasza (zob. Za 14,4-5), wskazuje, że musiało być ono na tyle
silne, by zapaść w ludzkiej pamięci. Jeśli prorok Amos faktycznie przepowiedział
trzęsienie ziemi (co sugeruje Am 9,1), potwierdziłoby to jego rolę prorocką i
uwiarygodniło jako proroka Jahwe.

1,1. Chronologia. Imiona królów wymienione w formule chronologicznej Amosa

dostarczają informacji na temat czasu jego misji prorockiej. Król Judy, Ozjasz, i król
Izraela, Jeroboam II, panowali przez większą część 1 pol. VIII w. przed Chr. Trzęsienie
ziemi, o którym wspomina Amos, zdaniem niektórych potwierdzają wyniki prac
wykopaliskowych w Chasor (6 warstwa, datowana na ok. 760 przed Chr.). Ponieważ Amos
nie uważa się za zawodowego proroka, wielu komentatorów mniema, że wyrocznie
zapisane w tej księdze obejmują krótki okres, zamiast rozciągać się na wiele dekad.

Wstęp

Powiedział on: Pan z Syjonu zagrzmi, z Jeruzalem wyda swój głos, a

lamentować będą łąki pasterzy i szczyt Karmelu uschnie.

Jl 4,16;

Jr 25,30;

Am 1,1

33,9;

Na 1,4

1,2 Tekst, pochodzący od samego Amosa czy też będący późniejszą relekturą żydowską

(por. Oz 1,7+), ukazuje, że mimo schizmy Jerozolima, będąca siedzibą Jahwe, jest
ośrodkiem jednoczącym lud Boży.

1,2. Szczyt Karmelu. Wznosząca się na północnym wybrzeżu Izraela góra Karmel

górowała nad Morzem Śródziemnym. Morska bryza i spore opady czyniły Karmel
najbardziej kwitnącą częścią kraju. W starożytności jej porośnięte bujną roślinnością
zbocza pełne były drzew oliwnych, winnic i urodzajnych pastwisk (zob. Jr 46,18). Amos i
inni prorocy dla podkreślenia kontrastu zestawiali obraz tego zwykle żyznego obszaru z
obrazem skutków suszy będącej wynikiem gniewu Bożego. Prorok dostarcza również
wyobrażenia o geograficznych rozmiarach katastrofy: dotknęła ona obszar od Jerozolimy
na południu po górę Karmel na północy.

ZAPOWIEDŹ SĄDU NAD SĄSIADAMI IZRAELA I

NAD NIM SAMYM

KSIĘGA AMOSA

Przeciwko Damaszkowi

Iz 17,1-3; Jr 49,23-27

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Damaszku i z powodu czterech

nie odwrócę tego [wyroku], gdyż zmłócili saniami żelaznymi Gilead.

Za 14,5

14,8;

Ps 104,3

Ps 135,6

1,3—2,16 Ten fragment jest podsumowaniem wyroczni wygłoszonych w różnych

czasach przeciw siedmiu narodom (oraz niewątpliwie późniejszej wyroczni przeciw
Judzie). Wyrocznie mają identyczną strukturę i używa się w nich tych samych
stereotypowych sformułowań. Podkreśla się sprawiedliwość Jahwe, który u wszystkich
ludów karze wszelką niesprawiedliwość. Izrael pojawia się jako ostatni, by zaznaczyć, że
kara, z którą tak mało się liczy, spadnie nań jak na innych i będzie najwyższym przejawem
Bożej sprawiedliwości.

1,3 trzech... / i... czterech. Dwie kolejne liczby oznaczają ilość nieokreśloną, małą lub

dużą, zależnie od kontekstu (por. 4,8; Iz 17,6; Jr 36,23 i „przysłowia liczbowe”, Prz
30,15+).

— Sanie żelazne — narzędzie używane przy młóceniu zboża na klepisku. Obraz często

stosowany do opisania zagłady zwyciężonego: Iz 21,10; 41,15; Mi 4,12n; por. prorockie
orędzie Elizeusza (2 Krl 8,12).

1,3. Wyrocznie przeciwko cudzoziemskim narodom. Na temat tego tematu

powszechnie pojawiającego się w pismach proroków zob. komentarz do Jr 46,1.

1,3. Damaszek na początku VIII w. przed Chr. Początek VIII w. przed Chr. okazał

się katastrofalny dla królestwa Aramu i jego stolicy, Damaszku. Asyryjski król Adad-
Nirari III obległ i zdobył Damaszek w 796 przed Chr. Z asyryjskich roczników wynika, że
syryjski król Bir-Hadada (noszący też asyryjskie imię Mar'i) zmuszony został do poddania
się. W zamian za ocalenie miasta zażądano zapłacenia olbrzymiej daniny, m.in. 2300
talentów srebra oraz 5000 talentów żelaza. Pojawiają się nawet sugestie, że osłabiona
monarchia syryjska oraz jej ziemie w połowie VIII w. przed Chr. znalazły się pod
panowaniem izraelskiego króla Jeroboama III (zob. 2 Krl 14,28).

1,3. Zmłócili saniami żelaznymi Gilead. W asyryjskich rocznikach Tiglat-Pilesera III

opisano, w jaki sposób pokonuje się inny naród i zostawia go w takim stanie, jakby
„przejechały po nim sanie młockarskie". Wydarzenia, o których mowa w Księdze Amosa,
mogą mieć związek z inwazją na Gilead i Galileę dokonaną przez syryjskiego króla
Chazaela (zob. 2 Krl 8,12 oraz odkrytą niedawno w Tel Dan inskrypcję Chazaela). Na
temat innych przykładów użycia sań młockarskich zob. komentarz do Pwt 25,4; 2 Sm
24,22 i Iz 28,28.

Ześlę więc ogień na dom Chazaela, by strawił pałace Ben-Hadada.

1,4 Chazael i Ben-Hadad III, jego syn, królowie aram., zażarci wrogowie Izraela.
1,4. Dom Chazaela. Z powodu swoich osiągnięć w IX w. przed Chr. (zob. 2 Krl 10,32-

33) królewska dynastia Aramu/Syrii stała się znana jako „dom Chazaela". Określenie to
pojawia się w rocznikach Tiglat-Pilesera III (774-727 przed Chr.), który panował sto lat po
Chazaelu. Amos nie nawiązuje zatem do konkretnego władcy, lecz do dynastii, a zatem,
pośrednio, do całego państwa Aramu.

1,4. Twierdze Ben-Hadada [BT: „pałace Ben-Hadada"]. Zob. komentarz do Jr

49,27.

Rozbiję zawory Damaszku i wytępię mieszkańców doliny Awen i dzierżącego

berło w Bet-Eden, a naród Aramu uprowadzony zostanie do Kir – mówi Pan.

1,14-18;

1,5 Awen i Bet-Eden, miejsca trudne do zidentyfikowania; są to — być może — tylko

symboliczne nazwy nadane Damaszkowi („dolina nieprawości” i „dom rozkoszy”).

KSIĘGA AMOSA

— do Kir. Zgodnie z 9,7 — stamtąd pochodzi naród Aramu. Według 2 Krl 16,9

proroctwo to spełniło się w następstwie wyprawy wojennej Tiglat-Pilesera w latach 733-
732. Kir być może leży obok Elamu (por. Iz 22,6).

1,5. Dolina Awen. Ponieważ w języku hebrajskim awen znaczy „nieprawość" lub

„bałwochwalstwo", wydaje się prawdopodobne, że nie chodzi tutaj o miasto, lecz o cały
region, w którym oddawano cześć Baalowi (porównaj Bet-Awen = Betel w Oz 10,8).
Możliwe, że przedmiotem zjadliwej uwagi proroka jest urodzajna dolina Bekaa.

1,5. Bet-Eden. W pochodzących z IX w. przed Chr. asyryjskich rocznikach z czasów

panowania Asurnasirpala II i Salmanassara III pojawiają się wzmianki o Bet-Eden (Bit-
Adini) - buntowniczym aramejskim królestwie położonym w odległości ok. 320 km na
północny wschód od Palestyny pomiędzy rzekami Eufrat i Balik. Ponieważ państwo to
zostało podbite i otrzymało nową nazwę za panowania Salmanassara III, pojawienie się
Bet-Eden w proroctwach Amosa z VIII w. przed Chr. rodzi pytanie, czy chodzi o to samo
miejsce. Jednak w rocznikach Tiglat-Pilesera III w dalszym ciągu używa się nazwy Bet-
Eden na oznaczenie obszaru obejmującego miasta syryjskie, zaś Amos może stosować
tradycyjne określenie geograficzne. W okresie działalności proroka Amosa władcą tego
kraju był Szamszi-Izraelu.

1,5. Kir. Zob. komentarz do Iz 22,6 i Am 8,7, gdzie podano informacje na temat tej

ojczyzny Aramejczyków. O Kir wspomina się również w 2 Krl 16,9.

Przeciwko Gazie i Filistynom

Am 2,6-8

Jr 47;

So 2,4-7

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Gazy i z powodu czterech nie

odwrócę tego [wyroku], gdyż doszczętnie uprowadzili na wygnanie [ludność], by
wydać ją Edomowi.

Am 2,12+

1,6. Gaza na początku VIII w. przed Chr. Ponieważ Amos posługuje się nazwą

„Gaza" jako synonimem wszystkich filistyńskich państw-miast, była ona przypuszczalnie
czołowym ośrodkiem. Z powodu sojuszów zawartych z arabskimi plemionami
sprawującymi kontrolę nad szlakami handlowymi wiodącymi na południe do Arabii, Gaza
była głównym rywalem handlowym Judy w okresie panowania króla Jorama (zob. 2 Krn
21,16-17). Gdy Asyryjczycy poczęli rozszerzać zakres swoich wpływów na obszar Syro-
Palestyny, sytuacja polityczna uległa jeszcze większemu skomplikowaniu. Amazjasz i
Ozjasz zdołali pokonać Edomitów i odzyskać kontrolę nad ważnym portem położonym
nad zatoką Akaba (Elat) w pierwszych dekadach tego wieku (zob. 2 Krl 14,7.22). W tym
okresie Ozjasz odniósł również kilka zwycięstw nad filistyńskimi miastami i plemionami
Arabów (2 Krn 26,6-7). Możliwe, że Amos nawiązuje w tej wyroczni do wrogości
istniejącej pomiędzy Gazą i Judą. W każdym razie z asyryjskich roczników Tiglat-Pilesera
III (z czasu kampanii przeciwko Filistynom w 734 przed Chr.) wynika, że w późniejszych
latach tego wieku miasto Gaza musiało płacić dużą daninę i odgrywać rolę wasala Asyrii.

1,6. Sprzedawanie jeńców [BT: „uprowadzili doszczętnie ludność, by wydać ją

Edomowi"]. Jednym z najbardziej lukratywnych procederów podczas wojen i napaści na
obszary przygraniczne był handel niewolnikami. Schwytanych ludzi sprzedawano
handlarzom, którzy wywozili ich daleko od ojczyzny (zob. Ez 27,13; Jl 3,6-7).
Mezopotamskie teksty administracyjne z okresu poprzedzającego panowanie Sargona
(początek III tysiąclecia przed Chr.) zawierają listy żywnościowe, w których pewne osoby
określa się mianem „należących do" lub „przywiązanych do" określonych rodzin lub
placówek (warsztatów tkackich). Faktyczna liczba tych osób, które lepiej określać jako
robotnicy pańszczyźniani lub robotnicy przymusowi, nie była jednak duża. De facto była
nieporównywalna z ogromną liczbą niewolników mieszkających w greckich i rzymskich
miastach.

Ześlę więc ogień na mury Gazy, i strawi on jej pałace.

KSIĘGA AMOSA

Wytępię mieszkańców Aszdodu i dzierżącego berło w Aszkelonie. Zwrócę rękę

przeciw Ekronowi i zginie reszta Filistynów – rzekł Pan Bóg.

Am 2,13-15;

1,8 Nie wymieniono tu Gat, piątego miasta filistyńskiego. Zniszczone przez Chazaela (2

Krl 12,18) straciło ono na znaczeniu (por. 6,2).

— reszta. Słowo to, które następnie zyska bardzo głęboki sens teologiczny (por. Iz

4,3+), jest tu użyte w swoim pierwotnym znaczeniu: takim, że istnieje grupa
zdziesiątkowana jakąś katastrofą.

1,8. Aszdod na początku VIII w. przed Chr. Wielkość dolnego miasta i jego

fortyfikacji wzniesionych w X w. przed Chr. w stylu Salomona (przykłady tego stylu
odnaleziono w Gezer i Chasor) wskazuje, że w IX i VIII w. przed Chr. było to kwitnące
filistyńskie miasto-państwo. Prace wykopaliskowe prowadzone w warstwie 9 dowodzą, że
olbrzymia brama miejska Aszdodu została częściowo zniszczona ok. 760 przed Chr. Być
może można to połączyć z inwazją króla Judy Ozjasza podjętą przeciwko Filistynom (2
Krn 26,6-7). Zanim Asyria objęła kontrolę nad obszarem Syro-Palestyny, mniejsze
państwa Filistei: Juda, Izrael i Zajordanie walczyły ze sobą o panowanie nad szlakami
handlowymi przebiegającymi w tym rejonie i regularnie prowadziły kampanie wojenne, by
w ten sposób uzyskać polityczną dominację. Jednak po 750 przed Chr. Asyria i Egipt
wykorzystywały te małe państwa jak pionki we własnej grze politycznej.

1,8. Aszkelon na początku VIII w. przed Chr. Podobnie jak Aszdod, Aszkelon był

jednym z pięciu głównych filistyńskich państw-miast (zob. komentarz do Sdz 1,18 i
14,19). Większość informacji na temat Aszkelon u w VIII w. przed Chr. pochodzi z
asyryjskich roczników i list danin. Jednak do czasu kampanii Tiglat-Pilesera III z 734
przed Chr. niewiele jest o Aszkelonie wzmianek. Egzotyczny charakter daniny złożonej
asyryjskiemu władcy przez Aszkelon (w postaci zwojów papirusu oraz skór słoniowych)
wskazuje na kontakty handlowe tego miasta z Arabią i Egiptem.

1,8. Ekron na początku VIII w. przed Chr. Powierzchnia Ekronu stopniała w

pierwszych dwóch wiekach I tysiąclecia przed Chr. Mogło to mieć związek z dominacją
Izraela nad Filisteą, począwszy od czasów panowania Salomona. Nowe budowle
wzniesiono dopiero w VIII w. przed Chr., m.in. wieżę obronną, co wskazuje na ponowny
rozkwit w okresie panowania króla Judy, Ezechiasza (2 Krl 18,8). Prace archeologiczne
nie dowiodły szczególnej zamożności ani pomyślności mieszkańców Ekronu na początku
VIII w. przed Chr. Wymienienie Ekronu w wyroczni prorockiej Amosa może wynikać z
tradycyjnego opisu filistyńskich państw-miast (zob. Jr 25,20).

Przeciwko Tyrowi i Fenicji

Iz 23;

Ez 26-28

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Tyru i z powodu czterech nie

odwrócę tego [wyroku], gdyż wydali oni Edomowi uprowadzonych aż do
ostatniego i nie pamiętali o bratnim przymierzu.

Na 1,4

Oz 10,12

1,9 o bratnim przymierzu. Chodzi bez wątpienia o dobre relacje istniejące, poczynając

od Salomona, pomiędzy Tyrem i Izraelem (w 1 Krl 5,26 i 9,13 Hiram z Tyru nazywa
Salomona swoim „bratem”), umocnione wskutek małżeństwa Achaba z Izebel (1 Krl
16,31), córką Etbaala, króla Tyru i Sydonu.

1,9. Tyr na początku VIII w. przed Chr. W pierwszym ćwierćwieczu VIII w. przed

Chr. Tyrem władał król Pigmalion. Był to okres wielkiego rozkwitu potęgi Fenicjan,
którzy kontrolowali większość handlu śródziemnomorskiego. Wcześniej, w 815 przed
Chr., poszerzyli swoje kolonie o Kartaginę w Afryce Północnej. Co interesujące, asyryjska
lista danin z czasów Adad-Nirariego III (pochodząca ze wspomnianego okresu) zawiera
wzmiankę o królu Sydonu, lecz nie wspomina o królu Tyru. Najwyraźniej Tyr, podobnie
jak cieszący się pomyślnością Izrael (zob. Am 3,15; 6,4), zdołał w tym czasie uniknąć
uwikłania się w konflikt z Asyrią.

KSIĘGA AMOSA

Ześlę więc ogień na mury Tyru, i strawi jego pałace.

Przeciwko Edomowi

Jl 2,14;

Iz 34;

Jr 49,7-22;

Ez 25,12-14;

Ez 35

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Edomu i z powodu czterech nie

odwrócę tego [wyroku], gdyż prześladował mieczem brata swego, tłumiąc uczucie
miłosierdzia, trwał w swym gniewie nieustannie i gniew swój chował do końca.

2,17

Lb 20,14-21

1,11 brata swego. To Izrael, „brat” Edomu (Rdz 25,21-24.29-30).
— trwał w swym gniewie nieustannie. Według przekładu syr. i Wulgaty. Tekst hebr.:

„jego gniew dręczy zawsze”.

1,11. Edom na początku VIII w. przed Chr. Po włączeniu do królestwa Dawida (2

Sm 8,11-13) Edom zbuntował się i uniezależnił od Judy w czasach panowania Jorama (2
Krl 8,20-22). Amazjasz zdołał odzyskać przynajmniej część ziem Edomu (2 Krl 14,7) po
bitwie stoczonej pod Sela (= Es-Sela, położone na północnej granicy królestwa Edomu).
Za panowania izraelskiego króla Jeroboama II (789-749 przed Chr.) w dalszym ciągu
dochodziło do konfliktów granicznych i napięć pomiędzy Edomem i jego sąsiadami.

Ześlę więc ogień na Teman, i strawi pałace Bosry.

1,12 Teman to poetyckie określenie Edomu (por. Jr 49,7.20; Ab 9).
1,12. Teman, Bosra. Zob. komentarz do Jr 49,7 i 49,13 na temat wspomnianych miast

Edomitów.

Przeciwko Ammonitom

Jl 2,3-9;

Jr 49,1-6;

Ez 25,1-7;

So 2,8-11

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków synów Ammona i z powodu

czterech nie odwrócę tego[wyroku], gdyż rozpruwał łona ciężarnych kobiet
Gileadu, by rozszerzyć swoje granice.

Am 2,12+;

Ps 139,7-12;

Oz 14,1

1,13. Ammon na początku VIII w. przed Chr. Podobnie jak Edom, położone na

obszarze Zajordania państwo Ammonu buntowało się co jakiś czas przeciwko panowaniu
Izraela ( 2 Krn 20,1), zaś w VIII wieku przed Chr. było zmuszone do płacenia daniny
Judzie (za panowania Ozjasza, zob. 2 Krn 26,8). Zmiana sytuacji politycznej znajduje
odzwierciedlenie w jednym ze źródeł asyryjskich wspominających o przybyciu do Kala
(Nimrud) ambasadorów Ammonu w celu zapłacenia daniny. Jednak pierwszym królem
Ammonu pojawiającym się w tekstach asyryjskich jest Szobi, syn Hahasza (lista Tiglat-
Pilesera z 733 przed Chr.).

1,13. Sposób traktowania brzemiennych kobiet.Wzmianki o praktyce rozcinania

brzuchów brzemiennych kobiet pojawiają się bardzo wcześnie. Przypisywano ją
asyryjskiemu królowi Tiglat-Pileserowi (ok. 1100 przed Chr.) w hymnie sławiącym jego
podboje. Wzmianka o tym barbarzyństwie pojawia się też na marginesie neobabilońskiej
lamentacji.

Rozpalę więc ogień na murach Rabba, i strawi jego pałace podczas wrzawy w

dzień bitwy, podczas burzy w dzień wichru.

Iz 28,2

1,14 Rabba, główne miasto kraju, dziś Amman. Por. 2 Sm 11-12.
1,14. Rabba. Zob. komentarz do Jr 49,2 na temat tego miasta - stolicy Ammonu.

I pójdzie król ich w niewolę, on i książęta jego razem – rzekł Pan.

KSIĘGA AMOSA

Am 2

Przeciwko Moabitom

Lb 22,36+;

Iz 15-16;

Jr 48;

Ez 25,8-11;

So 2,8-11

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Moabu i z powodu czterech nie

odwrócę tego [wyroku], gdyż on spalił kości króla Edomu na wapno.

2,1 spalił. Spalenie, które miało czynić duszę nieszczęśliwą w przyszłym świecie, było

dla Semitów odrażającą zbrodnią.

2,1. Moab na początku VIII w. przed Chr. Pochodząca z połowy IX w. przed Chr.

inskrypcja króla Moabitów, Meszy, jest jedynym pozabiblijnym dokumentem (porównaj z
2 Krl 3,4-27) na temat tego narodu z obszaru Zajordania sprzed prowadzonej na tym
obszarze w 734 przed Chr. kampanii wojennej Tiglat-Pilesera. Można snuć spekulacje na
temat wrogości między Moabem a królestwami Judy i Izraela, nie ma jednak konkretnych
jej dowodów. Przestępstwo polegające na zbezczeszczeniu przez Moab kości królów
Edomu może być dowodem sojuszu pomiędzy Edomem i Judą. Jednak z powodu
nieznajomości kontekstu historycznego, w którym należałoby umieścić to wydarzenie,
pozostaje ono zagadką.

2,1. Spalenie kości. Odrażający i haniebny charakter tego czynu wynika nie tylko ze

sprofanowania grobów królów Edomu, lecz również ze spalenia ich kości w celu
otrzymania wapna (zob. Iz 33,12). W ten sposób ciała władców zostały całkowicie odarte
ze czci i szacunku, zaś Moabici mogli wskazywać na mury lub domy pokryte wapnem
wyprodukowanym z ich kości. Na temat ekshumacji ludzkich szczątków zob. komentarz
do 2 Krl 23,16.

Ześlę więc ogień na Moab, i strawi pałace Kerijjotu, zginie Moab podczas

wrzawy wojennej, podczas okrzyków, przy dźwięku rogu.

2,2. Keriot. Wzmianka o Keriot pojawia się również na inskrypcji Meszy jako o

mieście, w którym miał przybytek bóg Moabitów, Kemosz. To starożytne miasto
Moabitów utożsamia się z El Kereijjat (zob. Jr 48,41).

Usunę spośród niego władcę, a razem z nim wszystkich jego książąt wytracę –

rzekł Pan.

2,3 Jahwe czyni Moabowi wyrzuty za jego zachowanie w stosunku do poganina. Izrael

nie jest w żaden sposób zamieszany w tę zbrodnię. Można zatem wnioskować, że w innych
wyroczniach zbrodnicze zachowanie jest potępiane jako takie, a nie dlatego, że ofiarą padł
tu Izrael. U Amosa wszystkich ludzi obowiązuje to samo prawo moralne.

Przeciwko Judzie

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Judy i z powodu czterech nie

odwrócę tego [wyroku], gdyż odrzucili Prawo Pana i przykazań Jego nie strzegli.
Zwiodły ich kłamliwe ich bożki, za którymi poszli ich przodkowie.

Iz 5,24;

Jr 7,28;

Ez 25,8-11;

2,4-5 Ta wyrocznia w stylu deuteronomicznym to prawdopodobnie późniejsza relektura

judzka (por. Oz 1,7+). Wielu uważa, że jest nią także wyrocznia przeciw Tyrowi i
Sydonowi.

2,4 kłamliwe ich bożki. BJ: „Kłamstwa”, tzn. idole.

Ześlę więc ogień na Judę, i strawi pałace Jeruzalem.

Oz 8,14

KSIĘGA AMOSA

Przeciwko Izraelowi

Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Izraela i z powodu czterech nie

odwrócę tego [wyroku], gdyż sprzedają za srebro sprawiedliwego, a ubogiego za
parę sandałów;

Am 8,6

2,6 sprzedają. Prorocy często występują przeciw przekupstwu w dziedzinie

sprawiedliwości (por. 5,7; 6,12; Iz 1,23; Mi 3,1-3.9-11; 7,1-3; itd.).

2,6-16 Wyrocznie przeciw narodom są zwykłym elementem przepowiadania proroków

(Iz 13-23; Jr 46-51; Ez 25-32). Włączając tu Izraela, Amos musiał jednak sprowokować
zdumienie i gniew u swych słuchaczy, oburzonych z powodu równania ich z poganami.

w proch ziemi wdeptują głowy biedaków, i ubogich kierują na bezdroża; ojciec

i syn chodzą do tej samej dziewczyny, aby znieważać święte imię moje.

Iz 3,15

20,14-21

Jr 23,23-24

2,7 Tekst trudny.
— w proch ziemi. Pominięte w grec, niekiedy jest uważane za dodatek.
— wdeptują: jeśli weźmiemy rdzeń sza’af jako formę (zresztą dobrze poświadczoną)

rdzenia szuf, a nie częstszego rdzenia sza’af, „dążyć do”, „być chciwym czegoś”.

— Przed słowem „głowy” pominięto przyimek „dla” lub „z”.
— Chciwość wielkich to inny temat profetyczny (8,5-6; Iz 1,17.23; 3,14; Mi 2,1-2.8-11;

3,9-11; 6,9-12; So 1,9; Jr 2,34; Ez 22,29).

— do tej samej dziewczyny. Bez wątpienia nie chodzi tu o prostytutkę sakralną, ale

raczej o niewolnicę w domu, traktowaną jako obiekt przyjemności ojca i syna. Potępione
jest raczej poniżające traktowanie istoty ludzkiej niż pozór kazirodztwa, to bowiem, co
narusza godność człowieka, dotyka Boga.

Na płaszczach zastawnych wylegują się przy każdym ołtarzu i wino

wymuszone grzywną piją w domu swego Boga.

Jr 25,30;

2,8 piją. Czynią to podczas świętych uczt następujących po złożeniu ofiar.
— swego Boga. Chodzi tu o Jahwe, ale jest On zredukowany do poziomu idola, gdy

czci się Go ucztami z dóbr zabranych biedakom pod pozorem legalności, czyli ukarania
lub konfiskaty dóbr niewypłacalnego dłużnika (por. Syr 34,20).

2,8. Natura ironii. Ironia zawarta w oskarżeniach podnoszonych przez Amosa

przeciwko możnym wynikała z tego, że chełpili się bogactwem okazywanym na świętych
ołtarzach i w przybytku poświęconym Bogu. Być może w świetle ówczesnych przepisów
ludzie ci mieli prawo zatrzymać szatę w zamian za dług lub kupować wino za środki, które
czerpali z opłat nakładanych na ubogich za pewne przestępstwa. Jahwe mówi jednak (Wj
22,25-26), że rozpaczliwe wołanie ubogich zostanie usłyszane, „bo jest litościwy".
Podobnie jak w przypadku robotnika z inskrypcji Jawne-Jam, wierzyciel musi nie tylko
przestrzegać prawa, lecz uwzględniać fakt, że przejęcie składników majątku dłużnika może
uniemożliwić temu ostatniemu zarabianie na życie (zob. Kodeks Hammurabiego, który
zabrania zabierania wołu dłużnika).

Ja to przed nimi zgładziłem Amorytów, którzy byli wysocy jak cedry, a mocni

jak dęby. I zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie.

Mt 23,5p

Tb 2,6;

Iz 1,11+

Hi 18,16

2,9 Obraz ukazujący całkowite zniszczenie.
2,9. Zgładziłem Amorytów. Prorok przypomina Izraelitom o uczynkach Boskiego

wojownika. Przed rozpoczęciem podboju Jahwe udzielił Izraelitom zwycięstwa na królami

KSIĘGA AMOSA

Amorytów, Sichonem i Ogiem (zob. komentarz do Lb 21,21; 21,24-30). W okresie
późniejszym określenie „Amoryci" stało się synonimem mieszkańców Kanaanu (zob. Sdz
1,34-36 i 7,14).

2,9. Zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie. Amos posługuje się środkiem

literackim zwanym meryzmem - zestawieniem skrajnych przeciwieństw - w celu opisania
całkowitego zniszczenia Amorytów. Była to praktyka powszechnie stosowana w mowach
prorockich (zob. Iz 37,31; Oz 9,6). Znaleźć ją można również w fenickiej formule
przeklinającej (pochodząca z V w. przed Chr. inskrypcja Eszmun 'asor); „Niech nie mają
pnia u dołu, ani konarów u góry".

I Ja to wyprowadziłem was z Egiptu, wiodłem przez pustynię przez lat

czterdzieści, byście posiedli ziemię Amorytów.

Jr 20,7-9

Wzbudzałem wśród waszych synów proroków, a wśród waszych młodzieńców

– nazirejczyków. Czyż nie było tak, synowie Izraela? – wyrocznia Pana.

Jl 2,1-2;

6,1+

2,11. Nazirejczycy. Zob. komentarz do Lb 6,1-21 na temat tej szczególnej grupy

Izraelitów, którzy dobrowolnie składali śluby czystości.

A wy dawaliście pić wino nazirejczykom i prorokom rozkazywaliście: Nie

prorokujcie!

Am 7,12-13;

Iz 30,10;

Jr 11,21;

Mt 11,20-24p

Jr 14,19;

2,12 W całej tej wyroczni dotyczącej Izraela wina ludu nie jest przedstawiona tylko jako

łamanie praw, ale także — i przede wszystkim — jako odmowa, która się sprzeciwia
wezwaniu i trosce Bożej.

Oto Ja zmiażdżę was tak, jak miażdży wóz napełniony snopami.

Am 1,3+

Szybkobiegacz nie będzie miał gdzie uciec, mocarz nie okaże swej siły, a

bohater nie ocali życia;

Ab 19;

łucznik się nie ostoi, szybkonogi nie umknie i jeździec na koniu nie ocali

życia;

Jr 46,5

Mk 14,52;

Mk 5,18+

nawet najmężniejszy z bohaterów będzie w tym dniu nagi uciekał – wyrocznia

Pana.

Am 3

PRZESTROGA DLA IZRAELA

Kara za sprzeniewierzenie się

Słuchajcie tego słowa, które mówi Pan do was, synowie Izraela, do całego

pokolenia, które Ja wyprowadziłem z ziemi egipskiej:

3,1 W ostatniej części wiersza prorok zwraca się — jak się wydaje — do dwunastu

pokoleń. Możliwe, że jest to późniejsza relektura judzka mająca na celu odniesienie słów
Amosa do Królestwa Judy (por. 2,4n+) po zniknięciu Królestwa Północnego.

Jedynie was znałem ze wszystkich narodów na ziemi, dlatego was nawiedzę

karą za wszystkie wasze winy.

So 2,4-7

Mt 11,20-24p

KSIĘGA AMOSA

3,2 was znałem. W sensie biblijnym, tzn. wybrania, wyróżnienia, umiłowania (Rdz

18,19; Pwt 9,24; Mdr 10,5; Jr 1,5; Oz 13,4). W oczach Amosa wybranie Izraela nie jest
przywilejem (9,7), ale postawieniem ludowi wymagania wierności i sprawiedliwości,
odpowiedzialnością.

3,2. Wybór rodziny. Czasownikiem użytym w tekście hebrajskim jest „poznać". Ten

sam idiom mówiący o poznaniu rodziny przez boga używany jest w tekstach akadyjskich
na opisanie opieki, którą bóstwa rodzinne otaczają swoich czcicieli.

Prawdziwe źródło prorockiego natchnienia

Czyż wędruje dwu razem, jeśli się wzajem nie znają?

3,3-8 Cały fragment usprawiedliwia interwencję proroka. Nie ma skutku bez przyczyny

(w. 3-5b) ani przyczyny bez skutku (w. 5c-6.8a). Jeśli prorok prorokuje, tzn. że mówił
Jahwe, a jeśli Bóg mówi, prorok nie może nie prorokować (w. 7-8b). Dobór porównań
pozwala przeczuwać zapowiedź nieszczęścia.

3,3 Drugi stych według grec. W BJ: „bez zgody”. Inne możliwe tłumaczenie: „bez

spotkania się”.

Czyż ryczy lew w lesie, nie mając zdobyczy? Czyż lwiątko wydaje głos ze

swego legowiska, jeśli niczego nie schwytało?

3,4. Zachowanie lwa. Podczas polowania lew wydaje ryk, by przerazić zdobycz, zanim

się na nią rzuci. Po udanym polowaniu lew ciągnie czasami część zdobyczy do legowiska,
by zjeść ją później. Może też wydawać pomruki, radując się z udanych łowów lub
ostrzegając inne drapieżniki, by się nie zbliżały. Zob. podobne przykłady zachowania lwa
opisane w Iz 5,29 i Ez 22,25.

Czyż spada ptak na ziemię, jeśli nie było [zastawionego] sidła? Czyż się unosi

pułapka nad ziemią, zanim coś schwytała?

3,5 sidła? Inne możliwe tłumaczenia: „przynęty” albo „broni miotającej”.
3,5. Polowanie na ptactwo. Zob. komentarz do Oz 7,12 na temat starożytnych metod

polowań na ptaki z użyciem pułapek i sieci. S. Paul wykazał, że hebrajskie słowo
tłumaczone jako „sidła" oznacza raczej „przynętę" - co potwierdza potoczną wiedzę, że
ptak musi być czymś zwabiony do pułapki.

Czyż dmie się w trąbę w mieście, a lud nie zadrży? Czyż zdarza się w mieście

nieszczęście, by Pan tego nie sprawił?

Jl 2,1+

Iz 45,7

Bo Pan Bóg nie uczyni niczego, nie objawiwszy swej tajemnicy sługom swym,

prorokom.

Wj 22,12;

Jr 7,25

3,7 Ten wiersz może być glosą.

Gdy lew zaryczy, któż się nie ulęknie? Gdy Pan Bóg przemówi, któż nie będzie

prorokować?

Ap 10,3

Am 7,14-15;

Jr 20,7-9

Groźby przeciw Samarii

Głoście w pałacach w Aszdodzie i na zamkach w ziemi egipskiej! Mówcie:

Zbierzcie się na górach Samarii, zobaczcie wielkie w niej zamieszanie i gwałty
pośród niej!

So 3,8

Am 2,6-8

KSIĘGA AMOSA

3,9 w Aszdodzie. Według tekstu hebr. W BJ: „w Aszszurze”, według grec.
— Dwaj wielcy sąsiedzi i nieprzyjaciele Izraela zostają wezwani, by świadczyć o jego

rozwiązłościach, jak w Iz 1,2 niebiosa i ziemia (por. Pwt 30,19).

3,9. Na górach Samarii. Chociaż miasto Samaria było położone na jednym wzgórzu,

otoczone było wieloma wyższymi od tego, na którym zbudowano stolicę (zob. komentarz
do 1 Krl 16,24). Jeśli prorok mówi o punkcie, z którego można było oglądać ostateczne
zniszczenie Samarii, jedno z owych wzgórz byłoby do tego właściwe.

Nie umieją postępować uczciwie – wyrocznia Pana – gromadzą nieprawość i

ucisk w swych pałacach.

Dlatego tak mówi Pan Bóg: Nieprzyjaciel otoczy kraj; zniszczona będzie moc

twoja i ograbione twoje pałace.

Wj 12,12;

3,11 Nieprzyjaciel. Asyryjczyk, który nigdzie nie jest wymieniony, ale który jako

groźba zawisł nad całym proroctwem Amosa.

— otoczy. Lekcja jesôbeb na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: usebîb, „wokół”.
3,11. Czas pomiędzy proroctwem a wypełnieniem. Prorok Amos, działający w latach

sześćdziesiątych VIII w. przed Chr., mógł przypuszczać, że Asyryjczycy posłużą kiedyś
jako Boże narzędzie do ukarania Izraela, nie powiedział tego jednak wprost. W każdym
razie Samaria i państwo Izraela uległo asyryjskim wojskom Sargona II w 722 przed Chr.
Wówczas też deportowano znaczną część ludności w różne rejony imperium asyryjskiego.

Tak mówi Pan: Jak pasterz z lwiej paszczy ratuje tylko dwie nogi albo koniec

ucha, tak nieliczni uratowani będą synowie Izraela, siedzący w Samarii w rogu łoża
i na dywanie z Damaszku.

Wj 22,12;

Am 3,12+;

3,12 nieliczni uratowani będą. Nie chodzi tu o małą resztę uratowanych, ale przeciwnie

— Amos ironicznie obwieszcza, że w fakcie zbawienia wszystko, co pozostanie z trzody,
to będą „strzępy”, które poświadczą niewinność pasterza, tzn. Jahwe i Jego proroka (por.
Wj 22,12).

— na dywanie. BJ: „na sofie”. Dosł.: „na (a)Damasz-ku sofy”. Słowo „Damaszek” już

tu przywołuje może nazwę luksusowego materiału, jak współcześnie w różnych językach.

3,12. Obowiązki pasterza. Kodeksy prawne starożytnej Mezopotamii (m.in.

sumeryjski kodeks prawny, Kodeks Hammurabiego oraz prawa Chetytów) zawierały
klauzulę zdejmującą z pasterzy odpowiedzialność za zwierzęta, które zostały zabite przez
lwy i inne drapieżniki. Pasterz musiał złożyć świadectwo i przysięgę w obliczu bogów.
Musiały też zostać przedłożone zachowane dowody rzeczowe, np. „kawałek ucha
[zabitego zwierzęcia]". W ten sposób pasterz uwalniał się od zarzutu kradzieży - szczątki
wskazywały na zagładę zwierzęcia.

3,12. Łoża/sofy i dywany. Fala zniszczenia nadciągająca na domostwa kupców i

arystokracji Samarii miała doprowadzić do ich splądrowania. Uciekinierzy zdołają zabrać
ze sobą jedynie cząstkę swojego bogactwa. Amos w satyryczny sposób przedstawia ich
dolę za pomocą obrazu gromadzenia dobytku na skraju łoża (w głowie lub nogach). Ironię
tego obrazu dostrzec można, porównując ten tekst z fragmentem Am 6,4, w którym prorok
potępia bogatych za wylegiwanie się w zbytku na łożu i sofie ozdobionej kością słoniową.

Przeciwko Betel i pałacom

Słuchajcie i oświadczcie w domu Jakubowym – wyrocznia Pana Boga, Boga

Zastępów:

W dzień, kiedy będę karał występki Izraela, ukarzę [również] ołtarze Betel.

Odrąbane zostaną rogi ołtarza i upadną na ziemię.

Oz 14,1

Jr 13,16;

Jr 14,1-6

Wj 27,2+

3,14 O Betel por. 4,4+.

KSIĘGA AMOSA

3,14. Ołtarze w Betel. Zob. komentarz do 1 Krl 12,29-30, gdzie opisano wzniesienie

przez Jeroboama królewskich przybytków w Dan i Betel w okresie podzielonego
królestwa. Mimo związków Betel z ołtarzami zbudowanymi przez patriarchów Abrahama i
Jakuba (Rdz 12,8; 35,7) rywalizowało ono z Jerozolimą w czasach Amosa, dlatego ołtarze,
które tam się znajdowały, zostały potępione jako wyraz odstępstwa Izraela.

3,14. Odrąbanie rogów ołtarza. Rogi ołtarza symbolizowały miejsce schronienia (Wj

21,13-14), łączono je też z przebłaganiem (Kpł 16,18). Odrąbanie rogów pozbawiało ołtarz
istotnych cech, stanowiło jego profanację i czyniło go zwykłym uszkodzonym kamieniem.

Zburzę zarówno dom zimowy, jak i letni; zniszczeją domy z kości słoniowej i

rozwalone zostaną domy z hebanu – wyrocznia Pana.

Mk 14,52;

3,15 domy z kości słoniowej. Chodzi o domy z meblami lub ścianami pokrytymi kością

słoniową. Ozdoby tego rodzaju odnaleziono podczas wykopalisk w Samarii.

3,15. Dom zimowy i letni. Jedną z oznak zamożności i zbytku u bogatych

mieszkańców Samarii było posiadanie dwóch domów. Letnie rezydencje Samarii
wznoszono w centralnej, górzystej krainie Izraela, gdzie panował chłodniejszy klimat, zaś
domy zimowe, być może, w cieplejszej dolinie Jizreel. Posiadanie dwóch domów
pozwalało schronić się przed skrajnymi temperaturami i kaprysami pogody. Znamy
przykłady kilku królów, którzy przenosili oficjalną rezydencję z jednego miejsca w drugie,
by uciec przed zmianami pogody, m.in. panującego w VIII w. przed Chr. aramejskiego
króla Sam'ala, Barrakuba i Cyrusa, króla Persji.

3,15. Ozdoby z kości słoniowej. Prace wykopaliskowe prowadzone w miejscu

starożytnej Samarii doprowadziły do odkrycia dużej liczby przedmiotów z kości słoniowej,
które pełniły rolę dekoracji mebli i murów pałacu Omriego (zob. komentarz do 1 Krl
22,39). Dopatrzyć się w nich można wpływu stylów dekoracyjnych egipskich i fenicko-
syryjskich, m.in. motywu boga Horusa, kwitnącego kwiatu i „kobiety wyglądającej przez
okno". Przedmioty z kości słoniowej pochodzące z okresu żelaza różnią się od datowanych
na okres późnego brązu (najlepsze z zachowanych pochodzą z Megiddo) dodatkiem
szklanych elementów i inkrustacją półszlachetnymi kamieniami. Możliwe, że niektóre z
tych przedmiotów z kości słoniowej zostały wyrzeźbione i ozdobione przez izraelskich
rzemieślników, bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że należały do luksusowych
towarów sprowadzanych z zagranicy.

Am 4

Przeciwko mieszkańcom Samarii

Iz 3,16-24;

Iz 32,9-14

Słuchajcie słowa tego, krowy Baszanu, które mieszkacie na górach Samarii:

uciskacie biednych, gnębicie ubogich, mówicie do mężów swoich: Przynieś, a
będziemy pili!

Iz 5,11-12+

4,1 Baszan, w Zajordaniu, słynął ze swych pastwisk i stad. W Ps 22,13 byki Baszanu są

symbolem gwałtownej siły, tu zaś krowy to symbol lubieżnego ducha kobiet Samarii.

4,1. Krowy Baszanu. Ponownie potwierdzając swoje pasterskie pochodzenie, Amos

sięga po specjalnie hodowane bydło Baszanu jako metaforę. Te wysoko cenione zwierzęta
pasły się na urodzajnych pastwiskach znajdujących się w tej części Zajordania, po obydwu
stronach rzeki Jarmuk (zob. Pwt 32,14). Amos porównuje okazałe krowy do pobłażających
sobie kobiet wywodzących się z kręgów arystokracji i bogatego kupiectwa Samarii. Ani
krowy, ani wspomniane niewiasty nie potrafiły dostrzec niczego poza własnymi
potrzebami i pragnieniami (porównaj Iz 3,16). Kobiety, jak całkowicie zaabsorbowane
przeżuwaniem krowy, nie mogły sobie nawet wyobrazić, że ktoś głoduje, gdy one prosiły o
kolejny kielich wina lub kolejną wymyślną potrawę. Trudno stwierdzić, czy chodzi o

KSIĘGA AMOSA

udomowione, starannie pielęgnowane bydło, czy o zwierzęta żyjące na wolności. Obydwa
rodzaje można było znaleźć w Baszanie, każdy też nadaje się do wspomnianej analogii.

4,1. Kobiety z klas wyższych. Pomyślność będąca w pierwszej połowie VIII w. przed

Chr. udziałem arystokracji i warstwy kupieckiej Izraela była bezpośrednim wynikiem
poszerzania się hegemonii Asyrii. W 802 przed Chr. asyryjski król Adad-Nirari III zdobył
Damaszek i skutecznie usunął Syrię z jej pozycji głównego politycznego i gospodarczego
rywala Izraela. Z tego powodu, przez krótki czas, miasto Samaria i cała reszta Izraela
cieszyły się pokojem i pomyślnością. Pozwoliło to bogatym na pławienie się w luksusie i
wznoszenie nowych budowli. Amos zwraca się przeciwko żonom ludzi zamożnych, by na
ich przykładzie sformułować oskarżenie o uciskanie ubogich. Przymierze nakładało na
Izraelitów obowiązek troszczenia się o ludzi doświadczających mniejszej pomyślności,
Amos dostrzega jednak osoby, które utrzymują wysoki standard życia, nie bacząc na
ludzkie koszty tego stanu rzeczy.

Poprzysiągł Pan Bóg na świętość swoją: Oto dni na was nadchodzą, że

pochwycą was, a tych, co pozostaną, [złowią] jak ryby na kółka, wędkami,

25,12-14;

Ps 89,36

4,2. Haki, rybackie wędki. Znaczenie hebrajskiego tekstu jest niepewne. Intrygującą

sugestią jest, że w omawianym wersecie nie chodzi o narzędzia służące do łapania ryb,
lecz o naczynia do ich transportowania (kosze i misy). Metafora ta pojawia się również w
profetycznej literaturze z Mari, gdzie nieprzyjaciół króla opisano jako ryby rzucające się w
koszu. Ryby w mezopotamskich strumieniach i rzekach łowiono plecionymi z wikliny
koszami (czasami były one wykonane z ciernistych krzewów). Nie ma też dowodów, że
haków na ryby używano w Mezopotamii po 3000 przed Chr. Zastosowaną przez Amosa
metaforę pojmania Izraelitów po zdobyciu Samarii lepiej oddać za pomocą obrazu „kosza
na ryby". Jeśli w tekście chodzi o haki, Amos może nawiązywać do haków oblężniczych
używanych podczas szturmu na miasto, które przydawały się do nabijania na pał i
wleczenia więźniów.

i przez wyłomy w murze wyjdzie każda przed siebie, i powloką was do

Hermonu wyrocznia Pana.

4,3 powloką was. BJ: „będziecie wypędzone”, za grec. Tekst hebr.: „wypędzicie”.
4,3. Hermon. Ponieważ to hebrajskie słowo występuje jedynie w omawianym wersecie,

istnieje kilka sugestii dotyczących jego znaczenia. Niektórzy badacze sądzą, że jest to
nazwa miejsca, do którego zesłano wygnańców. Wymienia się górę Minni w Asyrii (zob.
Jr 51,27) oraz Hermal w pobliżu Kadesz, nad rzeką Orontes. Zdaniem komentatorów,
którzy poprawiają w tym miejscu tekst oryginalny, najbardziej prawdopodobne wydaje się
słowo

had-mon, „sterta śmieci" (można je otrzymać poprzez zastąpienie jednej litery inną

o podobnym wyglądzie), byłoby to bowiem odpowiednie miejsce do złożenia ciał jeńców.

Przeciwko świątyniom w Betel i Gilgal

Idźcie do Betel i grzeszcie, do Gilgal i grzeszcie więcej; przynoście co ranka

ofiary wasze i co trzeci dzień dziesięciny!

Za 12,10

4,4 Grzech tu nie polega na uczęszczaniu do tych świątyń, w których kult jest skażony

praktykami idolatrycznymi, lecz na łączeniu odrzucenia posłuszeństwa woli Boga z
dbałością o oddawanie Mu czci poprzez kult (5,21+). O Betel por. Rdz 12,8; 1 Krl 12,28
— 13,10; o Gilgal por. Joz 4,19+.

— W dwu końcowych stychach prorok — jak się wydaje — ironizuje z powodu

nadmiaru aktów kultu. Inne możliwe tłumaczenie: „trzeciego dnia” (bez wątpienia po

KSIĘGA AMOSA

przybyciu). Ofiara dziesięciny (Pwt 14,22+) jest bardzo dawnym obyczajem religijnym,
którego pochodzenie w Betel wiązano z Jakubem (Rdz 28,22).

4,4. Miejsca kultu w Betel i Gilgal. Betel od dawna było miejscem kultowym,

począwszy od wzniesienia tam ołtarza przez Abrahama (Rdz 12,8) oraz snu Jakuba (Rdz
28,10-22). W oczach Amosa Betel nabrało złowieszczej wymowy, wskazał je bowiem jako
jedno z dwóch głównych ośrodków kultowych za czasów Jeroboama (1 Krl 12,29-30).
Pierwsza wzmianka o obrzędach kultowych w Gilgal pojawia się w narracji o podboju,
kiedy Izraelici przekraczają Jordan, zaś Jozue wznosi pomnik dla uczczenia tego
wydarzenia (Joz 4,19-20). Być może po podziale królestwa Izraela Gilgal było postrzegane
jako ośrodek kultu państwa północnego z powodu jego związków z Saulem (zob. 1 Sm
11,5 i 15,21). Również prorok Ozeasz potępia to miejsce jako zepsute (Oz 4,15 i 9,15).

4,4. Dziesięciny co trzy lata [BT: „co trzeci dzień dziesięciny"]. Hebrajski tekst

należy tłumaczyć „trzeciego dnia" lub „co trzy dni" (zamiast „co trzy lata"). Możliwe, że
Amos przedstawia tutaj satyryczny obraz praktyk kultowych stosowanych w Północnym
Królestwie. Być może dobrowolne ofiary i dziesięciny (Rdz 14,20) były składane w
przybytku zaraz po przybyciu lub miały związek z jakimś nadchodzącym wydarzeniem
albo ślubem. Zdaniem Amosa taka częstość ofiar nie powinna zastąpić prawdziwej
pobożności ani posłuszeństwa przymierzu.

Nawet chleb kwaszony spalajcie na ofiarę pochwalną i nawołujcie głośno do

ofiar dobrowolnych, bo to lubicie, synowie Izraela – wyrocznia Pana Boga.

Iz 28,1

Mt 6,2;

Mt 23,5p

4,5 Uporczywe powtarzanie przez proroka: „wasze” ofiary, „wasze” dziesięciny,

„wasze” dary, „bo to lubicie” (tak BJ), ma podkreślać, że pielgrzymujący do świątyni
realizują własne pragnienia, a nie wolę Jahwe.

Kary

To Ja sprowadziłem na was klęskę głodu we wszystkich waszych miastach i

brak chleba we wszystkich waszych wioskach, ale do Mnie nie powróciliście –
wyrocznia Pana.

Ez 26-28

Iz 28,2

Iz 28,15;

4,6 Fragment następujący teraz (w. 6-12) jest niewielkim poematem z refrenem,

podkreślającym Bożą pedagogię: jak ojciec karze swe dziecko (Pwt 8,5+), tak Bóg poprzez
szereg siedmiu plag przedstawionych według coraz większej surowości (4,6-11; Kpł
26,14-39; Pwt 28,15-68) zamierzył zgromadzić swój lud przy sobie, lecz na próżno (Iz
9,12; 42,25; Jr 2,30; 5,3; Oz 7,10; So 3,2.7; Ag 2,17; por. Ap 9,20.21; 16,9.11; Wj 7-11).
Izrael jest zatwardziały w swym grzechu, a Bóg go ukarze.

— sprowadziłem na was klęskę głodu. BJ: „sprawiłem, że wasze zęby są czyste”.

Powodem tego jest głód.

To Ja wstrzymałem dla was deszcz na trzy miesiące przed żniwami; spuściłem

deszcz na jedno miasto, a w drugim mieście nie padało; jedno pole zostało
zroszone, a drugie pole, na które nie padał deszcz, stało się suche.

Jr 14,1-6

I wlekli się mieszkańcy dwóch, trzech miast do jednego miasta, by napić się

wody, lecz nie zaspokoili pragnienia; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia
Pana.

Karałem was zwarzeniem i śniecią zbóż; liczne ogrody wasze i winnice,

figowce i oliwki zjadła szarańcza; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia Pana.

Ne 12,36

Lb 22,36+;

4,9 Drugi stych w BJ: „wysuszyłem wasze ogrody i wasze winnice”, „wysuszyłem”,

heherabeti, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: harebôt, „pomnożyć”.

KSIĘGA AMOSA

4,9. Rdza zbożowa i pleśń [BT: „zwarzenie i śnieć zbóż"]. Rolnicy aż nadto dobrze

wiedzieli, co przyroda może uczynić z ich zbiorami. Bóg stara się tutaj zwrócić uwagę
Izraela, niszcząc jego zbiory. Najpierw sirocco usuwał wszelką wilgoć z powietrza i roślin.
Później nadchodziły duże opady, powodujące, że uprawy nabierały żółto-brązowej barwy i
więdły na polach. Zob. komentarz na temat przekleństw z Pwt 28,22.

4,9. Szarańcza. Owady te mogły siać spustoszenie wśród zbóż oraz liści drzew

oliwnych i figowych. Na temat innego przykładu chmary szarańczy i jej związku z
gniewem Bożym zob. komentarz do Jl 1,4-7. W tekstach z Mari czytamy, że szarańcza
spadła na miasto, w innych pojawia się wyjaśnienie, iż żniwa nie mogły zostać
dokończone z powodu plagi szarańczy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących
zniszczeń powodowanych przez te owady zob. komentarz do Wj 10,1-20.

Zesłałem na was zarazę jak na Egipt; wybiłem mieczem waszych

młodzieńców, a konie wasze uprowadzono; i sprawiłem, że zaduch waszych
obozów podrażnił wam nozdrza; ale do Mnie nie powróciliście – wyrocznia
Pana.

Iz 17,1-3;

Oz 2,13;

Iz 34,2-3

Spustoszyłem was, jak podczas Bożego spustoszenia Sodomy i Gomory;

staliście się jak głownia wyciągnięta z ognia; ale do Mnie nie powróciliście –
wyrocznia Pana.

Wj 27,2+

Za 3,2

4,11 podczas Bożego spustoszenia. Prawdopodobnie aluzja do trzęsienia ziemi (por.

1,1).

Dlatego tak uczynię tobie, Izraelu, a ponieważ tak ci uczynię, przygotuj się, by

stawić się przed Bogiem twym, Izraelu!

Ml 3,1-2

4,12 ponieważ tak ci uczynię. Być może glosa.
— by stawić się przed Bogiem. Tajemnicza zapowiedź kary ostatecznej.

On to jest, który tworzy góry i stwarza wichry, objawia człowiekowi swoje

zamiary, wywołuje jutrzenkę i ciemność, stąpa po wyżynach ziemi. Pan, Bóg
Zastępów, jest imię Jego.

Am 3,7

Am 5,8; Am 5,27;

Ap 18,14

Oz 12,6;

Jr 32,18

4,13 Ta doksologia (por. 5,8-9; 9,5-6) mogła być dodana dla użytku liturgicznego. W

obecnym kontekście zwiększa ona moc groźby.

— Inne możliwe tłumaczenie: „który ujawnia myśli człowieka” (por. 2 Krl 5,25-26; Jr

11,20; Ps 94,11; itd.).

— Trzeci stych w BJ: „przemienia jutrzenkę w ciemności”. Aluzja do zaćmień lub do

porannych burz, chyba że należałoby czytać za grec: „co uczynił jutrzenkę i ciemności”.

— stąpa po wyżynach. Aluzja do burzy (Ps 18,8-16) lub lepiej — symboliczne

wyrażenie wszechmocy Jahwe (Pwt 32,13; Hi 9,8; Ps 18,34; Iz 58,14; Mi 1,3-6).

4,13. Związek pomiędzy wiatrem i myślami. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako

„wiatr" w wielu fragmentach oznacza także „ducha". Jest to spowodowane nie tyle
wieloznacznością hebrajskiego terminu, ile tym, że mieszkańcy starożytnego świata mieli
problem z odróżnieniem wiatru od ducha. W myśli mezopotamskiej bogowie objawiali
swe zamysły ludziom za pośrednictwem snów. Posłańcem przynoszącym sny był Zakiku.
W znaczeniu pospolitym słowo zaqiqu oznacza ducha lub zjawę. Pochodzi ono od
czasownika zaqu używanego na oznaczenie powiewu wiatru lub tchnienia boga.

KSIĘGA AMOSA

Am 5

Opłakiwanie Izraela

Słuchajcie tej mowy, którą jako pieśń żałobną o was zaśpiewam, domu

Izraela!

Upadła, nie będzie mogła powstać Dziewica Izraela; leży na ziemi, nikt

jej nie podźwignie.

5,2 Dziewica Izraela. Naród jest porównany do dziewicy porwanej przez śmierć w pełni

młodości, bez możliwości zrealizowania swego powołania kobiety: małżeństwa i
macierzyństwa (por. Sdz 11,39).

Gdyż tak mówi Pan Bóg: Miastu, które wysłało tysiąc [wojska], pozostanie stu;

które wysłało stu, pozostanie dziesięciu dla domu Izraela.

5,3 Klęska będzie wielka. Jeśli pozostaje Reszta, to ukazuje raczej rozległość katastrofy

(por. 1,8+; 3,12+) niż nadzieję ratunku (por. Iz 4,3+), który nie jest tu rozważany (por.
5,2).

Nawrócenie jest konieczne

Tak mówi Pan do domu Izraela: Szukajcie Mnie, a żyć będziecie.

Oz 5,6+;

10,12

5,4 Uczęszczanie do świątyń może być określone jako „szukanie Boga” (por. 5,5; Pwt

12,5; 2 Krn 1,5), lecz Amos obwieszcza, że jedynym autentycznym działaniem w tym
kierunku jest poszukiwanie dobra, a unikanie zła (5,14). To prowadzi do życia (5,4.6). —
W innych tekstach ST „szuka się” Boga, „zasięga się Jego rady” (czasownik darasz)
pytając (por. 1 Sm 14,41+) poprzez człowieka Bożego (Rdz 25,22; Wj 18,15; 1 Sm 9,9; 1
Krl 22,8) lub jeszcze „szukając słowa” (1 Krl 22,5; por. 1 Krl 14,5), czy to w księdze (Iz
34,16), czy za pośrednictwem proroka (1 Krl 22,7). Inne wyrażenie (zwykle czasownik
biqqesz) wskazuje raczej, że szuka się „oblicza”, tzn. obecności Jahwe (Oz 5,15; 2 Sm
21,1; 1 Krn 16,11 (= Ps 105,4); Ps 24,6; 27,8 i prawdopodobnie w tym samym sensie So
1,6; Oz 3,5; 5,6; Wj 33,7+; itd.). Oba wyrażenia jednak są bliskie: jeśli szuka się „oblicza”
Jahwe, to aby poznać Jego wolę, Jego obecność zaś objawia się często poprzez Jego
wyrocznie. „Szukanie Jahwe” to zasadnicza praktyka religijna w ST. W NT
odpowiednikiem jest „szukanie królestwa” (Mt 6,33).

Nie szukajcie zaś Betel i do Gilgal nie chodźcie! I Beer-Szeby nie

odwiedzajcie! Albowiem Gilgal pójdzie do niewoli, a Betel zniknie.

Am 4,4+;

8,14;

Oz 4,15

5,5 Beer-Szeba, znana jako miejsce kultu sprawowanego przez patriarchów (Rdz 21,31-

33; 26,23-25).

— Istnieje pewna aliteracja pomiędzy nazwą „Gilgal” a określeniem losu, który je

czeka („pójdzie na wygnanie”, galoh jigeleh), oraz gra słów związana z nazwą „Betel”:
„dom Boga” staje się „domem nicości” (’awen, por. Oz 4,15).

5,5. Betel, Gilgal. Zob. komentarz do Am 4,4.
5,5. Przybytek w Beer-Szebie. Odkrycie dużego ołtarza z rogami w trakcie prac

wykopaliskowych prowadzonych w Tell es-Seba (datowanego na okres żelaza II)
dostarcza potwierdzenia sprawowania obrzędów kultowych w tym miejscu, położonym na
południu kraju. Wzmianki o Beer-Szebie pojawiają się w narracjach o patriarchach (Rdz
21,33), tam też funkcję sędziów pełnili synowie Samuela (1 Sm 8,1-2). Zniszczenie przez

KSIĘGA AMOSA

króla Ezechiasza przybytków znajdujących się poza Jerozolimą (w Arad i Beer-Szebie; 2
Krl 18,4) może być odzwierciedleniem potępienia owych miejsc przez Amosa.

Szukajcie Pana, a żyć będziecie! Inaczej bowiem niby ogień nawiedzi On dom

Józefa i strawi go. Nikt nie będzie mógł zagasić ognia w Betel.

Prawość obracają

w piołun, a sprawiedliwość depczą po ziemi.

5,7 obracają. Może należy poprawić ten tekst i zamiast „obracają” czytać: „Biada tym,

którzy obracają” (por. 5,18 i 6,1). W każdym razie doksologia z w. 8-9 (dołączona później,
być może do celów liturgicznych, a jest to fragment hymnu jak 4,13 i 9,5-6) rozdziela
niefortunnie w. 7 i 10, które początkowo następowały po sobie.

Twórca Plejad i Oriona, który przemienia ciemności w poranek, a dzień w noc

zaciemnia, zwołuje wody morskie, żeby rozlać je na powierzchni ziemi – nazywa
się Pan.

Am 4,13+

Hi 18,16

Hi 38,31

Dz 15,16-17

5,8 żeby rozlać je. Sens jest dwojaki: albo żeby ziemię zatopić (Hi 12,15) i przywrócić

ją do stanu pierwotnego (Ps 104,5-9), albo zesłać na nią dający żyzność deszcz (Hi 36,27-
28).

5,8. Plejady i Orion, gwiazdozbiory w starożytności. Starożytne teksty z Babilonii,

m.in. „tabliczka Wenus" z Ammisaduka (ok. 1650 przed Chr.), dowodzą, że badania
astronomiczne były przeprowadzane w sposób dokładny i umiejętny. Chociaż później
astronomia rozwijała się w Egipcie i Mezopotamii głównie w okresie perskim, wydaje się,
że działalność wróżbitów i wyjaśnianie omenów (zob. Iz 47,13) stanowiły jedynie
przedłużenie autentycznych badań naukowych. Do naszych czasów zachowały się
wzmianki o ruchach planet, lokalizacji głównych gwiazd stałych/gwiazdozbiorów, opisy
faz księżyca oraz zaćmień słońca i księżyca. Zważywszy na powszechną znajomość
gwiazd i planet w kulturze mezopotamskiej i egipskiej, pisarze i prorocy biblijnymi
musieli przypisać stworzenie tych ciał niebieskich Jahwe. Mezopotamskie konstelacje
gwiazd zawierały: postacie zwierzęce, np. kozła (Lira) i węża (Hydra); przedmioty, np. łuk
(Syriusz) i wóz (Wielki Wóz). Do najbardziej popularnych gwiazdozbiorów należały
Plejady, często przedstawiane na pieczęciach pochodzących nawet z obszaru Palestyny i
Syrii. Zachowały się neoasyryjskie rysunki konstelacji gwiazd. Modlitwa do bogów nocy,
pochodząca z ok. 1700 przed Chr., zawiera wezwanie do gwiazdozbiorów, by udzieliły
odpowiedzi wróżbicie wypatrującemu omenu.

On na mocnego zsyła zniszczenie i sprowadza zniszczenie na twierdzę.

5,9 Tekst wiersza jest niepewny, ale rozpoznaje się tu temat poniżenia możnych (por. 1

Sm 2,4.7; Łk 1,51-52).

Groźby

W bramie nienawidzą dowodzącego słuszności, nie cierpią tego, który mówi

prawdę.

Am 6,12

Ponieważ deptaliście biednego i daniny w zbożu braliście od niego, możecie

zbudować sobie domy z kamienia ciosanego, lecz nie będziecie w nich mieszkali;
możecie piękne winnice zasadzić, lecz nie będziecie pili z nich wina.

Łk 22,31

5,3-4

Mi 6,15;

So 1,13

5,11. Domy z kamienia ciosanego. Chodzi o domy wykonane z kamienia ciosanego

(zwanego „kostką budowlaną"), chociaż wiele domów w Izraelu zbudowanych było z
nieociosanych polnych kamieni. Często fundamenty domu wykonane były z kamienia, zaś
reszta budowli z suszonej na słońcu cegły. Jedynie najbogatsi członkowie wyższej warstwy

KSIĘGA AMOSA

społecznej mogli sobie pozwolić na zbudowanie domu ze starannie ociosanego kamienia.
Wapień służący jako materiał budowlany był sprowadzany z pobliskiej Samarii. Zawarte
tutaj przekleństwo jest nazywane „przekleństwem daremności", bowiem praca i trud miały
się okazać daremne. Przekleństwo to można porównać z inskrypcją na babilońskim
kamieniu granicznym wzywającą bogów, by odebrali dom temu, kto zbudował go na
kradzionej ziemi.

ZMIANY EKONOMICZNE ORAZ KLASY SPOŁECZNE W IZRAELU W VIII

W. PRZED CHR.

Zmiany polityczne, które zaszły na początku VIII w. przed Chr. (ekspansja Asyrii i

zdobycie Damaszku), spowodowały, że Izrael mógł poszerzyć swoją działalność
gospodarcza oraz odzyskać dominację nad większą częścią Zajordania. Oprócz tego Izrael
i Juda w pierwszej połowie owego wieku znajdowały się pod panowaniem silnych królów
(odpowiednio, Jeroboama II i Ozjasza), którzy długo zasiadali na tronie. Umożliwiało to
prowadzenie całościowej polityki gospodarczej, skoncentrowanej na masowej produkcji
towarów eksportowych, takich jak zboże, oliwa z oliwek i wino. Duże obszary Szefeli i
nisko położonych dolin były już przeznaczone pod uprawę pszenicy (2 Krn 26,10). Teraz,
w VIII w. przed Chr., elity mogły narzucić tę politykę gospodarczą małym gospodarstwom
rolniczym i wioskom w górzystej części kraju. W rezultacie zmieniona została dawna
polityka stosowana w rolnictwie, rozdzielająca potencjalne ryzyko między uprawę roli i
pasterstwo, wprowadzono też specjalizację w konkretnych rodzajach upraw. Mniejsze
gospodarstwa wieśniaków zostały pod ciężarem długów zmuszone do przyłączenia się do
większych posiadłości. Nacisk na wykorzystanie ziemi doprowadził jednak do
wyeliminowania upraw mieszanych, które były wcześniej kultywowane w kulturze
wiejskiej, i wywoływał szybsze jałowienie gleby. Poddano ścisłej kontroli pozostawianie
ziemi odłogiem lub całkowicie zrezygnowano z niego i z wypasania zwierząt na
ścierniskach. Nowa polityka zmierzająca do zwiększenia eksportu wywołała rzeczywisty
problem głodu w warstwie chłopskiej, podczas gdy możni i kupcy pławili się w luksusie i
kosztownych dobrach, dostarczanych im przez fenickich partnerów handlowych. Sytuacja
ta w połączeniu ze wzrostem cen dóbr podstawowych, takich jak pszenica i jęczmień,
przyczyniła się do zubożenia wieśniaków, którzy z powodu długów zmuszeni byli do
niewolniczej służby lub pańszczyźnianej pracy. Nic dziwnego, że wykorzystywanie
wieśniaków przez pracodawców i chciwych kupców, sprzedających fałszywe lub kiepskie
ziarno, skłoniło proroka Amosa do ganienia bogatych za brak troski o
ubogich. W atmosferze społecznej niesprawiedliwości, specjalizacji produkcji w rolnictwie
oraz spekulacji w gospodarce, prorok przypomina Izraelitom o ich przymierzowych

obowiązkach. Podobnie jak egipski „wymowny wieśniak" z XX w. przed Chr., Amos
ostrzega, że skorumpowani sędziowie i nieuczciwi przedsiębiorcy nie mogą oczekiwać
miłosierdzia od rozgniewanego Boga.

Albowiem poznałem mnogie wasze złości i grzechy wasze liczne, o wy,

ciemięzcy sprawiedliwego, biorący okup i uciskający w bramie ubogich!

5,12. Łapownictwo i ucisk wywierany przez sędziów. Jednym z głównych tematów

Księga Amosa jest krytyka niesprawiedliwości społecznej (zob. Wj 23,6-8; Pwt 16,19 i
przepisy Kodeksu Hammurabiego zabraniające łapownictwa). Istnieje długa tradycja
literatury wieśniaczej i literatury mądrościowej, w której wzywa się królów i królewskich
urzędników do wymierzania sprawiedliwości zgodnie z duchem prawa. Na przykład w
babilońskim zbiorze wypowiedzi mądrościowych „bezlitosny sędzia" przyjmuje prezenty i
„pozwala, by zło uchodziło bezkarnie". Podobnie „wymowny wieśniak", postać z literatury
egipskiej z XX w. przed Chr., oskarża „prawodawców o zezwalanie na rabunek", zaś
nadzorców „o osłanianie korupcji". W pochodzącej z X w. przed Chr.
babilońskiej Teodycei potępia się tych, którzy „napełniają złotem spichlerze oprawców", a
jednocześnie „opróżniają spiżarnię żebraka".

Dlatego w tym czasie milczy człowiek roztropny, bo jest to czas niedoli.

Mi 2,3

KSIĘGA AMOSA

5,13 W pierwszym stychu chodzi o uniknięcie prześladowań ze strony rządzących bez

skrupułów. Wiersz jest — być może — glosą.

Nawoływanie Proroka

Szukajcie dobra, a nie zła, abyście żyli. Wtedy Pan, Bóg Zastępów, będzie z

wami, tak jak to mówicie.

Am 5,4+;

Ps 34,13-15;

Ps 37,27

5,14 Bóg Zastępów, będzie z wami. Izrael wierzy, że jego wybranie zapewnia mu

bezwarunkową opiekę Jahwe (5,18; 9,10; Mi 3,11).

Miejcie w nienawiści zło, a miłujcie dobro! Wymierzajcie w bramie

sprawiedliwość! Może ulituje się Pan, Bóg Zastępów, nad Resztą pokolenia Józefa.

Jl 2,14;

Am 2,6

Iz 4,3+

5,15 nad Resztą pokolenia Józefa. Tzn. nad Królestwem Północnym, pomniejszonym

wskutek wszystkich kar, które Jahwe już zesłał (4,6-11) i które jeszcze ześle (5,3).
Pierwsze posłużenie się przez proroków doktryną o uratowanej Reszcie (por. Iz 4,3+),
jednak gdy u Izajasza to zbawienie jest pewne, to tu pozostaje bardzo hipotetyczne i Amos
mówi o nim ze sceptycyzmem. Bardziej pozytywnie prorok wypowie się w 9,8-9.

Dzień Pański

Dlatego tak mówi Pan, Bóg Zastępów, Panujący: Na wszystkich placach

będzie lament, na wszystkich ulicach krzyczeć będą: Biada, biada! Wzywać będą
rolnika do żałoby, do lamentowania – znających zawodzenie.

5,16 W końcowym stychu przywrócono porządek słów, naruszony w tekście hebr.

We wszystkich winnicach będzie narzekanie, bo przejdę pośród ciebie – rzekł

Pan.

Am 4,12;

Wj 12,12;

Ml 3,1-2

Biada oczekującym dnia Pańskiego. Cóż wam po dniu Pańskim? On jest

ciemnością, a nie światłem.

Jl 2,1-2;

So 1,14-18;

Jr 13,16;

Jr 14,19;

Am 2,6-8;

5,18 oczekującym dnia Pańskiego. Izrael, ufając swemu przywilejowi bycia narodem

wybranym (Pwt 7,6+), oczekuje interwencji Boga, która może być tylko sprzyjająca.
Prorok przeciwstawia takim oczekiwaniom związanym z dniem Jahwe prorocką koncepcję
Dnia Jahwe jako dnia gniewu (So 1,15; Ez 22,24; Lm 2,22) przeciw Izraelowi
zatwardziałemu w grzechu, a więc: ciemności, płacz, masakry, przerażenie (5,18-20; 2,16;
8,9-10.13; Iz 2,6-21; Jr 30,5-7; So 1,14-18; por. Jl 1,15-20; 2,1-11). Wszystkie te teksty
pozwalają przewidywać groźbę niszczącego najazdu (Asyryjczyków, Chaldejczyków).
Podczas wygnania dzień Jahwe stanie się przedmiotem nadziei. Gniew Boży zwraca się
przeciw wszystkim ciemięzcom Izraela (Ab 15): Babilonii (Iz 13,6.9; Jr 50,27; 51,2; Lm
1,21), Egiptowi (Iz 19,16; Jr 46,10.21; Ez 30,2), Filistei (Jr 47,4), Edomowi (Iz 34,8; 63,4);
ten dzień oznacza zatem odnowę Izraela (już Am 9,11, także Iz 11,11; 12,1; 30,26; por. Jl
3,4; 4,1). Po wygnaniu Dzień Jahwe ma tendencję do stania się „sądem” zapewniającym
triumf sprawiedliwych, a klęskę grzeszników (Ml 3,19-23; Hi 21,30; Prz 11,4) w
perspektywie wyraźnie uniwersalistycznej (Iz 26,20 — 27,1; 33,10-16). Zob. wreszcie Mt
24,1+.

— O kosmicznych znakach towarzyszących Dniowi Jahwe por. 8,9+.

KSIĘGA AMOSA

Jakby uciekał człowiek przed lwem, a trafił na niedźwiedzia; jakby skrył się w

domu i oparł się ręką o ścianę, a ukąsił go wąż.

Czyż dzień Pański nie jest

ciemnością, a nie światłem jasności?

5,20. Dzień Pański. Zob. wstawkę umieszczoną obok komentarza do Jl 2.

Przeciwko zewnętrznemu ujmowaniu służby Bogu

Nienawidzę waszych świąt i brzydzę się nimi. Nie będę miał upodobania w

waszych uroczystych zebraniach.

Am 4,4-5

5,21-27 Prorocy często występują przeciw obłudzie religijnej: gdy ktoś uważa się za

będącego „w porządku” wobec Boga, ponieważ wypełnił pewne ryty kultu (ofiary, posty),
gardząc bardziej zasadniczymi przykazaniami sprawiedliwości społecznej i miłości
bliźniego (1 Sm 15,22; Iz 1,10-16; 29,13-14; 58,1-8; Oz 6,6; Mi 6,6-8; Jr 6,20; Jl 2,13; Za
7,4-6; por. Ps 40,7-9; 50,5-15; 51,18-19). Psalmiści, kładąc akcent na wewnętrzne uczucia,
które winny być natchnieniem do składania ofiary, na posłuszeństwo, wdzięczność i
skruchę, a Kronikarz nalegając na rolę śpiewu liturgicznego, wyrażającego stan ducha w
kulcie ofiarniczym, będą reagować także przeciw formalizmowi kultu. NT przyniesie
ostateczne sformułowania (Łk 11,41-42; Mt 7,21; J 4,21-24).

5,21. Religijne święta i zgromadzenia. Amos atakuje wewnętrznie puste, odprawiane

w sposób mechaniczny hagim (termin techniczny oznaczający trzy główne święta
pielgrzymie Izraelitów: Święto Przaśników, Święto Żniw i Święto Zbiorów - zob.
komentarz do Wj 23,15-16). Święta religijne dostarczały częstej okazji do uroczystych
obchodów, uczt wspólnotowych oraz publicznych zgromadzeń. To jednak, co miało
przynosić cześć i chwałę Bogu, nie sprawiało Mu żadnej przyjemności.

Bo kiedy składacie Mi całopalenia i wasze ofiary, nie znoszę tego, a na ofiary

biesiadne z tucznych wołów nie chcę patrzeć.

Ps 50,9-13;

Ps 51,18;

Oz 8,13;

Iz 1,11+

23;

5,22 W BJ pierwszy stych kończy się słowem „całopalenia” i wykropkowaniem, co

znaczy, że albo brakuje stychu albo początek tego wiersza jest niezakończoną glosą.

Idź precz ode Mnie ze zgiełkiem pieśni twoich, i dźwięku twoich harf nie chcę

słyszeć.

5,23 Uroczystościom religijnym towarzyszą śpiewy i muzyka (1 Sm 10,5; 2 Sm 6,5.15).
5,23. Rola muzyki podczas sprawowania kultu. Muzyka ludowa i religijna miała

długą historię w Mezopotamii i Egipcie, musiała być też znana izraelitom. Zawodowi
muzycy, tacy jak kalu działający w babilońskim Mari i sumeryjskim Uruk, mogli być
wzorem dla lewickich muzyków, usługujących w świątyni w Jerozolimie oraz w
położonych na północy przybytkach w Dan i Betel. Rodzaje instrumentów muzycznych,
pieśni liturgicznych, modlitw błagalnych i lamentacji oraz pieśni wielbiących,
stworzonych przez te starożytne cywilizacje, wyznaczały styl obowiązujący na Bliskim
Wschodzie. Starożytne egipskie malowidła grobowe przedstawiają tancerzy oraz
różnorodne instrumenty muzyczne. Jednym z przykładów biegłości Izraelitów w muzyce,
znajdującym odzwierciedlenie w muzyce sakralnej, są psalmy związane z recytowaniem
opowieści o stworzeniu (Ps 8, 19, 104 i 139). Zawierają one elementy literackie i
muzyczne (komentarze dotyczące muzycznego wykonania, uwagi dla chóru oraz asonanse
w warstwie tekstowej), niezbędne do właściwego wykonywania muzyki podczas obrzędów
kultowych i odgrywania świętego misterium.

KSIĘGA AMOSA

Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów i prawość niech się wyleje

jak nie wysychający potok!

Czy składaliście Mi żertwy i ofiary pokarmowe na pustyni przez czterdzieści

lat, domu Izraela,

Dz 7,42-43

5,25 Amos, podobnie jak Ozeasz (2,16-17; 9,10) i Jeremiasz (2,2-3), widzi w okresie

pustyni idealną epokę relacji Jahwe i Jego ludu (por. Oz 2,16+). Warunki życia nomadów i
elementarne prawodawstwo sprawiały, że kult wówczas nie miał wielkiej wagi (por. Jr
7,22). Można było zatem podobać się Jahwe sprawując kult ubogi, ale szczery.

i obnosiliście Sikkuta, waszego króla, i Kijjuna, wasze bożki, gwiazdę

waszego boga, które sobie uczyniliście?

5,26 BJ: „Obnosiliście Sakkuta, waszego króla, / i gwiazdę waszego boga, Kewana, / te

obrazy, któreście sobie uczynili”. „Sakkut” i „Kewan” na zasadzie domysłu. Tekst hebr.:
„Sikkut” i „Kijjun”, także wyrażenie „gwiazda waszego boga” umieszczone po „te
obrazy”. Może to być źle wprowadzona glosa.

— Mieszkańcy Królestwa Izraela zabierają na wygnanie obrazy fałszywych bogów,

które czcili jak poganie (por. Iz 46,1; Jr 48,7; 49,3). Sikkut i Kijjun są — jak się wydaje —
bóstwami babilońskimi. Z uwagi na brak potwierdzenia ich kultu w Izraelu w VIII w. —
Amos zaś nigdy nie oskarża swych słuchaczy o idolatrię — tekst ten może być dodatkiem,
w sarkastyczny sposób utożsamiającym kult współczesnych Amosowi Izraelitów z kultem
ludów pogańskich osiadłych na ich miejscu w Samarii po 721 r. (por. 2 Krl 17,29-31).

5,26. Kaplica króla [BT: „obnosiliście Sikkuta, waszego króla"]. Z powodu

błędnego wniosku, że kult boga Sikkuta pojawił się dopiero po asyryjskim podboju (zob. 2
Krl 17,30), próbowano poprawiać tekst hebrajski, tak by można go było przełożyć jako
„kaplica" lub „siedziba" króla. Słowa Amosa wskazują przypuszczalnie na wpływ
kulturowy wywierany przez aramejskich kupców i innych wędrowców na Izraelitów. W
źródłach ugaryckich Sikkut lub dSAG.KUD związany jest z Ninurtą, a konkretnie - z
planetą Saturn.

5,26. Piedestał bożków [BT: „Kijjun"]. Taki przekład jest jeszcze jedną próbą

usunięcia z tekstu imienia astralnego bóstwa poprzez poprawienie
słowa kijjun. Mezopotamskie bóstwo astralne, Saturn, w tekstach akadyjskich pojawia się
jako kąjamanu, „stały" (co jest właściwym określeniem dla wolnego przesuwania się
Saturna po orbicie). W dni świąteczne posągi tych bóstw astralnych były niesione w
procesjach.

5,26. Gwiazda waszego boga. Ponieważ wszystkie bóstwa wymienione w tym

wersecie są związane z Saturnem, zwrot „gwiazda waszego boga" to aluzja do
praktykowanego przez lud kultu bóstw astralnych. Ulicami starożytnych miast paradowały
procesje z posągami i symbolami owych bogów, zmierzając do ich świątyń, gdzie składano
ofiary, wykonywano święty taniec i inne czynności kultowe. Amos przedstawia te praktyki
w sposób satyryczny. Zamiast zwyczajnie opisać poszczególne wydarzenia, przepowiada
„ostateczną" procesję, w której bożki te pójdą wraz ze swymi czcicielami na wygnanie
(porównaj noszenie przez lud uciążliwych bożków w Iz 46,1).

Dlatego was uprowadzę na wygnanie poza Damaszek, mówi Pan; Bóg

Zastępów – to imię Jego.

Am 4,13+

5,27 poza Damaszek. Tzn. do Asyrii.
5,27. Przesiedlę was poza Damaszek. Ponieważ Amos nigdy nie wspomina wprost o

Asyryjczykach, nie jest jasne, co ma na myśli, mówiąc o nadchodzącym wygnaniu ludu
Izraela. Użycie mało precyzyjnego określenia „poza Damaszek" przypomina o
Jeremiaszowym zagrożeniu „z północy" (Jr 1,14). Obydwa teksty mogą zwyczajnie
wskazywać na kierunek Mezopotamii jako źródło nadciągającego zniszczenia.

KSIĘGA AMOSA

Am 6

Biada beztroskim

Biada beztroskim na Syjonie i dufnym na górze Samarii, książętom pierwszego

z narodów, których słucha dom Izraela.

Łk 6,24;

Jr 5,12-13

6,1 beztroskim na Syjonie. Jest to — być może — późniejsza lekcja żydowska (por.

3,1+; Oz 1,7+).

— których słucha. BJ: „do których idzie”. Idzie, by złożyć im hołd, szukać u nich rady i

domagać się sprawiedliwości.

6,1. Góra Samarii. Aby zastosowany przez Amosa paralelizm okazał się najbardziej

wymowny, na górze Samarii musiałby się znajdować ośrodek kultu podobny do tego, który
był na górze Syjon w Jerozolimie. Przypuszczalnie jest to nawiązanie do miejskiego
„akropolu", gdzie znajdowała się świątynia i pałac. W kontekście potępienia Samarii i jej
bożków przez Micheasza (Mi 1,6-7) oraz wzmianki Izajasza o „Samarii i jej bożkach" (Iz
10,11) wydaje się prawdopodobne, że za panowania Jeroboama II w stolicy Izraela
znajdował się ważny przybytek.

Idźcie do Kalne i zobaczcie, potem idźcie stamtąd do Chamat-Rabba i zajdźcie

do Gat filistyńskiego. Czyż od tych królestw jesteście silniejsi albo posiadłości
wasze większe niż u nich?

6,2 Dwa końcowe stychy w BJ: „czyż są one lepsze nad te królestwa? / ich terytorium

jest większe niż wasze?”. Ten wiersz jest rozumiany jako apostrofa możnych Samarii do
tych, którzy przychodzą do nich po radę: jesteście potężniejsi niż te królestwa, nie macie
się czego obawiać. Ale tekst jest niepewny i poprawiając zacytowną cząstkę można
rozumieć jak w BT. Upadek tych miast byłby wtedy znakiem dla Izraela, ale Kalno (por. Iz
10,9), na północ od Aleppo, zostanie zdobyte przez Asyryjczyków dopiero w 738 r.,
Chamat nad Orontesem w 720, a Gat w Filistei w 711 r.

6,2. Kalne i Chamat. Chociaż dokładne położenie Kalne pozostaje w dalszym ciągu

nieznane, ta stolica starożytnego państwa Unki znajdowała się przypuszczalnie na
równinie Antiochii, w pobliżu Aleppo. Chamat (dzisiejsze Hama leżące prawie 160 km na
południe od Aleppo i ok. 210 km na północ od Damaszku) położone jest nad rzeką Orontes
(na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Iz 10,9). Chociaż obydwa miasta
zostały zniszczone przez Asyryjczyków w 738 przed Chr., w owym czasie również Izrael
płacił daninę, wzmianka w Księga Amosa nie może być więc aż tak późna. Wiemy zbyt
mało o historii północnej Syrii w dziesięcioleciach poprzedzających Amosa, abyśmy mogli
sprecyzować, co może mieć on na myśli.

6,2. Gat. Uczeni utożsamiają Gat z Tell es-Safi oddalonym o 8 km na południe od Tell

Mikne/Ekronu. Z pięciu głównych miast filistyńskich to było najbliższe ziem pokolenia
Judy. Chociaż w Gat prowadzono ograniczone prace wykopaliskowe, udało się
potwierdzić obecność śladów z okresu żelaza. Miasto położone było w pobliżu doliny Ela -
jednego z głównych przejść wiodących z równiny nadmorskiej do krainy górzystej
otaczającej Jerozolimę. W czasach Amosa Gat stało się celem ataku króla Judy Ozjasza
(zob. 2 Krn 26,6).

[W mniemaniu swoim] oddalacie dzień niedoli, a [rzeczywiście] przybliżacie

panowanie gwałtu.

6,3 Mowa o wrogiej okupacji.

KSIĘGA AMOSA

Leżą na łożach z kości słoniowej i wylegują się na dywanach; jedzą oni

jagnięta z trzody i cielęta ze środka obory.

Am 3,15

6,4. Łoża z kości słoniowej. Łoże wykonane z jakiegoś egzotycznego lub luksusowego

materiału przywodzi na myśl żelazne łoże króla Oga z Pwt 3,11 (zob. też wykonany z
kości słoniowej tron króla Salomona; 2 Krn 9,17-19). W asyryjskich rocznikach
Sennacheryba znajduje się wzmianka o tym, że wśród przedmiotów złożonych w daninie
przez króla Judy, Ezechiasza, znajdowała się sofa inkrustowana kością słoniową. W
opisywanym okresie dekoracje z kości słoniowej były bardzo rozpowszechnione;
wykorzystywano ją np. do inkrustowania mebli i wykonywania ściennych paneli. Jednym
z głównych źródeł kości słoniowej były ciosy tego zwierzęcia, które sprowadzano z Aramu
(nie wyginął jeszcze wówczas żyjący tam gatunek słonia syryjskiego). Składano również
daniny w postaci skór i kłów słoni oraz żywych zwierząt. Podczas prac archeologicznych
prowadzonych w pałacu Asurnasirpala w Kala odnaleziono piękne rzeźby z kości
słoniowej zdobiące mury. Ponad pięćset fragmentów dekoracji z kości słoniowej,
datowanych na IX i VIII w. przed Chr., odkryto również w Samarii. Na wielu pojawiają się
egipskie i fenickie motywy.

6,4. Jagnięta z trzody i cielęta ze środka obory. Ludzie zamożni mogli sobie

pozwolić na mięso najlepszej jakości, pochodzące ze specjalnie hodowanych owiec oraz
bydła trzymanego w oborach (zob. Ml 4,2) i tuczonego jęczmieniem przed zarżnięciem. Za
te zwierzęta karmione specjalną paszą można było uzyskać wyższą cenę, były też one
dobrze znane (zob. Jeremiaszową metaforę tucznych jałowic w Jr 46,21). Dowody
podobnej hodowli owiec (w języku akadyjskim kirru) znaleźć można w handlowych
tekstach z Ur III datowanych na XX w. przed Chr.

Improwizują na strunach harfy i jak Dawid wynajdują instrumenty muzyczne.

Oz 12,6;

Ne 12,36

6,5 Improwizują. BJ: „wydzierają się”. Sens niepewny.

Piją czaszami wino i najlepszym olejkiem się namaszczają, a nic się nie

martwią upadkiem domu Józefa.

6,6 upadkiem domu Józefa. Nieuchronny koniec Królestwa Izraela.
6,6. Picie wina czaszami. Termin, którego użyto tutaj na oznaczenie czaszy, ma

związek z czynnościami kultowymi (zob. Wj 24,6-8; Lb 7,13). Może to sugerować, że
Amos oskarża nie tylko o przesadę w piciu, lecz również o profanowanie przedmiotów
kultowych. Archeolodzy odkryli kilka złotych czasz do picia wina w grobowcach w
Nimrud datowanych na późny okres asyryjski. Na niektórych wyryte są imiona asyryjskich
królowych.

6,6. Najlepsze olejki. Goście uczestniczący w starożytnych ucztach byli często hojnie

obdarzani przez gospodarza drogocennym olejkiem, którym nacierali sobie czoła.
Nadawało to nie tylko blasku ich obliczu, lecz również wypełniało pomieszczenie pięknym
zapachem. Na przykład w asyryjskim tekście z okresu panowania Assarhaddona czytamy,
że władca „namaścił czoło" uczestników królewskiej uczty „wybornym olejkiem".
Ponieważ Amos może potępiać w tym wersecie za niewłaściwe wykorzystywanie naczyń
kultowych, być może chodzi mu też o używanie olejków, które stosowane były podczas
obrzędów kultowych (zob. Wj 30,31-32).

Dlatego teraz ich poprowadzę na czele wygnańców, i zniknie krzykliwe grono

hulaków.

Ap 18,14

KSIĘGA AMOSA

6,7. Ucztowanie [BT: „krzykliwe grono hulaków"]. Słowo hebrajskie

przetłumaczone tutaj jako „ucztowanie" jest terminem oznaczającym posiłek pogrzebowy
(przypominający stypę poświęconą pamięci zmarłego; stąd użycie naczyń i olejków
związanych z obrzędami kultowymi). Wyraz ten pojawia się jedynie tutaj i w Jr 16,5,
chociaż jest dobrze znany w różnych tradycjach semickich. Pozabiblijne wzmianki na
temat posiłku pogrzebowego znaleźć można w tekstach ugaryckich, w dokumentach
aramejskich z Elefantyny (Egipt) oraz w inskrypcjach sporządzonych w języku punickim,
nabatejskim i palmireńskim. Wszystkie elementy wymienione w tych wersetach są
związane z owymi ucztami: mięso i wino, muzyka, namaszczenie olejkiem i spoczywanie
na sofach.

Ogrom kary

Poprzysiągł Pan Bóg na swoje życie – wyrocznia Pana, Boga Zastępów:

Brzydzę się pychą Jakuba i nienawidzę jego pałaców, wydam więc [wrogom]
miasto i to, co się w nim znajduje.

Am 4,2

Iz 28,1

6,8 miasto. Chodzi o Samarię lub o któreś z miast Królestwa Północnego.

I gdyby pozostało dziesięciu mężów w jednym domu – i ci umrą;

Am 2,14-15

a krewny, który z domu wyniesie ich zwłoki, zapyta tego, który pozostał w

domu: Czy jest jeszcze ktoś z tobą? Odpowie: Nie ma, i doda: Milcz! Nie ma
nikogo, aby wzywać imienia Pana.

So 1,7;

Ha 2,20;

Za 2,17

6,10 a krewny, który z domu wyniesie ich zwłoki. BJ: „nie pozostanie jak tylko mała

liczba ocalałych”. Według grec. Tekst hebr. niezrozumiały.

— Nie ma nikogo, aby wzywać. BJ: „nie należy wymawiać”. Z powodu szacunku

religijnego lub — być może — z powodu lęku wobec nieszczęścia spowodowanego przez
Jahwe. Fragment jest niejasny, ale sens ogólny wyraźny: to opis katastrofy spadającej na
miasto i umarłych wypełniających domy, jak też przerażenia panującego w małej grupie
ocalałych, którzy muszą się zajmować zwłokami.

6,10. Spalanie ciał. Spalanie ciał zmarłych nie było powszechną praktyką (zob. jednak

komentarz do 1 Sm 31,12 i 2 Krn 16,14), nietypowa jest też pisownia hebrajskiego
czasownika. Skłoniło to wielu komentatorów do innego odczytania tekstu, które nie
sugeruje palenia zwłok, lecz namaszczanie ich wonnościami przed pogrzebem.

6,10. Nie będzie można wspominać imienia Pana. Boży gniew był tak wielki, że

ludność miasta zmniejszyła się dziesięciokrotnie. Ci, którzy przetrwali, byli tak przerażeni
tym, co Jahwe uczynił, że obawiali się wymienienia Jego imienia, by rozgniewane Bóstwo
nie zwróciło na nich uwagi. W tym sensie polecenie: „Milcz!" można odczytywać jako
swego rodzaju zaklęcie obronne (podobne do polskiego „Boże broń/uchowaj"), mające
przestrzec nierozważnych przed wzywaniem imienia Bożego (porównaj Wj 23,13 i Joz
23,7). Pewnych informacji dostarczają nam także asyryjskie dokumenty królewskie z
okresu panowania Enlil-Nirariego (1326-1317 przed Chr.). W jednym z tekstów król woła:
„Niech bóg żadną miarą nie przemówi!", gdy na dworze ogłasza się śmierć jednego z
członków rodziny królewskiej. Być może chodzi o to, by bóstwo nie podjęło działania
(przemówiło) przeciwko nikomu innemu.

Oto Pan rozkazał, i obrócony będzie wielki dom w ruinę, a mały dom w

rozsypkę.

Czy konie pędzą po skałach albo czy tam się orze wołami, że

zamieniacie sprawiedliwość na truciznę, a owoc prawości – na cykutę?

6,12 Drugi stych za tekstem masoreckim (1. mn. zamiast 1. poj. w sensie

kolektywnym). BJ: „czy się uprawia morze wołami”. Tekst nieznacznie poprawiony
(odmiennie rozdzielone słowa, zmiana samogłosek).

KSIĘGA AMOSA

Cieszycie się z Lo-Debar i mówicie: Czyż nie naszą siłą zdobyliśmy sobie

Karnaim?

Am 5,7

So 2,8-11

6,13 Gra słów związana z Lo-Debar, co znaczy: „nic”. Lo-Debar (2 Sm 9,4) i Karnaim

(1 Mch 5,26) w Zajordaniu bez wątpienia stanowiły część miast odzyskanych przez
Jeroboama II i jego ojca Joasza (por. 2 Krl 13,25 i 14,25).

6,13. Lo-Debar. Miejsce to, zdobyte przez Jeroboama II podczas jego kampanii na

obszarze Zajordania (2 Krl 14,25), jest najczęściej identyfikowane z Tell el-Hamma,
położonym na północ od rzeki Jabbok, na terytorium należącym do Ammonitów. Amos
parodiuje to zwycięstwo, zmieniając brzmienie miejscowości na Lo-dabar, tzn. „nic".
Szydzi z fałszywej dumy po odniesieniu ulotnych sukcesów, będących niczym w
porównaniu ze zwycięstwami Bożymi.

6,13. Karnaim. Było to ważne miejsce znajdujące się w Baszanie, na Tell es-Saad, nad

północnym dopływem rzeki Jarmuk (zob. Rdz 14,5 i Mch 5,26). Tiglat-Pileser III uczynił
Karnaim stolicą asyryjskiej prowincji Karnina, gdy podbił ten region podczas kampanii
prowadzonej w łatach 738-737 przed Chr

Lecz oto Ja wzbudzę przeciwko wam, domu Izraela, – wyrocznia Pana, Boga

Zastępów – naród, który was uciemięży od Wejścia do Chamat aż do potoku
Araby.

6,14 naród. Chodzi o Asyrię.
— Potok Araby z końca wiersza nie jest Potokiem Egipskim, który wraz z Wejściem do

Chamat wyznaczał granicę południową i północną Ziemi Obiecanej (1 Krl 8,65). Chodzi o
jeden z „wadi”, które wpadają do dolnej części doliny Jordanu („Araba”) w pobliżu Morza
Martwego. Tak wyznaczone terytorium po podbojach Jeroboama II należy do Królestwa
Północnego (por. 2 Krl 14,25).

6,14. Od Wejścia do Chamat aż do potoku Araby. Zob. komentarz do 2 Krl 14,25 na

temat dążenia króla Jeroboama II do przywrócenia dawnych granic Izraela.

Am 7

WIZJE PROROKA

Pierwsza wizja: szarańcza

To mi ukazał Pan Bóg: oto tworzy szarańczę na początku odrastania potrawu, a

był to potraw po sianokosach królewskich;

Jl 1,4-7;

Jl 2,3-9;

Mi 2,3

7,1 oto tworzy. Według tekstu hebr. W BJ: „to był wylęg”, za grec.
— był to potraw. Według tekstu hebr. W BJ: „szarańczę dorosłą”, za grec.
— Król niewątpliwie zabierał dla swojej konnicy część pierwszego pokosu.
7,1. Szarańcza. Zob. komentarz do Am 4,9.
7,1. Część króla [BT: „sianokosy królewskie"]. Chociaż Biblia nie wspomina o tym

nigdzie indziej, z wersetu wynika, że król upoważniony był do zabierania części
skoszonego siana (forma podatku). Być może przepis ten wprowadzono, by zapewnić
paszę dla koni zaprzęganych do królewskich rydwanów oraz dla rumaków jazdy.
Przykładem odwrotnym jest nadanie ziemi przez asyryjskiego króla Asurbanipala jednemu
z jego urzędników. Dekret królewski zwalniał owe ziemie od obowiązku dostarczania
siana, zboża i części bydła.

KSIĘGA AMOSA

i gdy ona [już miała] zjeść doszczętnie trawę na ziemi, prosiłem: Panie Boże,

przebacz, jakże się ostoi Jakub? Przecież jest taki mały.

7,2 Wstawiennictwo jest jedną z właściwych funkcji posługi prorockiej (Rdz 20,7). Por.

też 2 Mch 15,14; Jr 15,1.11; 18,20; Ez 9,8; Dn 9,15-19; o wstawiennictwie Mojżesza por.
Wj 32,11+. Gdy jednak lud uporczywie trwa w grzechu, Bóg nie przyjmuje już
wstawiennictwa proroka (por. Jr 14,7-11). Tu Amos interweniuje tylko w dwu pierwszych
wizjach, w ostatnich trzech milczy.

Zmiłował się Pan nad nim: To się nie stanie – rzekł Pan.

7,3 Zmiłował się Pan. BJ: „pożałował tego”. Tzn. że Bóg odstąpił od wypełnienia

swego planu.

Druga wizja: susza

To mi ukazał Pan Bóg: Pan Bóg powołał jako narzędzie sądu ogień i strawił on

Wielką Otchłań, i strawił część pola.

7,4 powołał jako narzędzie sądu ogień. BJ: „wzywał ogień, by karać”, na zasadzie

domysłu. Tekst hebr.: „wzywał (lub: „przybywał”), by karać ogniem”. — „Ogień” to
pożerająca wszystko (por. Jl 1,19-20; 2,3) susza (1,2; 4,6-8). Inni tłumaczą: „Obwieszczał
sąd przez ogień”, tzn. przez ogień z nieba, który zniszczył Sodomę i Gomorę (Rdz 19,24-
25.28).

— Wielką Otchłań. Chodzi o podziemny ocean, z którego pochodzą wody

I prosiłem: Panie Boże, przestań, jakże się ostoi Jakub? Przecież jest taki

mały.

Zmiłował się Pan nad nim: Również i to się nie stanie rzekł – Pan Bóg.

Trzecia wizja: pion ołowiany

To mi ukazał: oto Pan stoi na murze i w ręku Jego pion ołowiany.

7,7 na murze. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „na murze pionu ołowianego”.
— pion ołowiany. Słowo ’anak tłumaczone w ten sposób występuje w Biblii tylko tu i

jego sens jest niepewny; słowa z tym samym rdzeniem w językach akkadyjskim, syr. i
arabskim oznaczają cynę lub ołów. Pion pozwala właściwie ustawić obiekt pionowy lub
(za pomocą ekierki) — poziomy. Wydaje się, że jest tu rozważana ta ostatnia czynność.
Jahwe zniszczy wszystko aż do gołej ziemi (por. 2 Krl 21,13; Iz 34,11; Lm 2,8). Znaczenie
wizji pozostaje jednak niepewne.

7,7. Pion. To tradycyjne tłumaczenie tekstu hebrajskiego nie jest już dłużej do

przyjęcia, wiemy bowiem, że hebrajskie 'anak jest spokrewnione z
akadyjskim annaku oznaczającym „cynę". Na końcu pionu znajdował się ołowiany lub
żelazny ciężarek pozwalający ustalić w trakcie budowy, czy ściana jest idealnie
pionowa. S. Paul sugeruje, że chodzi raczej o mur z cyny - symbol słabości lub kruchości
budowli obronnych Izraela (por. mury z żelaza w Jr 1,18; Ez 4,3). W chwili obecnej
dokładne znaczenie tej frazy nie jest znane.

I zapytał mnie Pan: Co widzisz, Amosie? Odpowiedziałem: Pion ołowiany. I

rzekł Pan: Oto opuszczę pion pośrodku ludu mego, Izraela. Już mu więcej nie
przepuszczę.

KSIĘGA AMOSA

7,8 nie przepuszczę. Dosł.: „już nie przejdę” (domyślne: nad jego winą (por. Mi 7,18).

— To nowy refren (por. 8,2) zastępujący ten z dwu pierwszych wizji (7,3.6). Zakłada on
zatwardziałość w grzechu, która nie jest wyraźnie wskazana.

Spustoszone będą wyżyny Izaaka i świątynie Izraela – zniszczone. Wystąpię z

mieczem przeciwko domowi Jeroboama.

Jl 2,1+

So 1,13

W sporze z Amazjaszem

Posłał Amazjasz, kapłan z Betel, do Jeroboama, króla izraelskiego, aby mu

powiedzieć: Spiskuje przeciw tobie Amos pośród domu Izraela. Nie może ziemia
znieść wszystkich słów jego,

7,10-17 Ta opowieść prozą, pochodząca od grupy uczniów Amosa, została włączona

pomiędzy wizję trzecią a czwartą. Następuje ona bezpośrednio po proroctwie przeciw
domowi królewskiemu (7,9) i opisuje reakcje wywołane tą zapowiedzią.

7,10. Prorockie przesłanie jako akt zdrady. Mieszkańcy starożytnego świata wierzyli,

że prorocy nie tylko zwiastują przesłanie bogów, lecz czyniąc to, inicjują ich działanie.
Assarhaddon nakazuje swoim wasalom, by donosili mu o każdej niestosownej lub
negatywnej wypowiedzi z ust nieprzyjaciela lub sprzymierzeńca, krewnych, proroków,
ekstatyków lub wyjaśniaczy snów. Wydaje się też zrozumiałe, dlaczego król pragnął
uwięzienia proroka, którego słowa mogły doprowadzić do wybuchu powstania lub do
zagłady królewskiego domu.

gdyż tak rzekł Amos: Od miecza umrze Jeroboam i Izrael będzie uprowadzony

ze swojej ziemi.

Am 7,9;

Am 5,27;

Am 6,7;

Am 1,3+

I rzekł Amazjasz do Amosa: Widzący, idź sobie, uciekaj do ziemi Judy! I tam

jedz chleb, i tam prorokuj!

Am 2,12+;

Jr 11,21;

7,12 „Widzący”. Słowo to może mieć odcień pogardliwy („wizjoner”).

A w Betel więcej nie prorokuj, bo jest ono królewską świątynią i królewską

budowlą.

Am 3,3-8+;

Am 2,14-15

Ps 78,70-71

7,13 Amazjasz porównuje Amosa do proroków-karierowiczów, żyjących z uprawiania

tej profesji (por. 1 Sm 9,7+), ale nie oskarża go o bycie fałszywym prorokiem; przeciwnie
— jego interwencja i oskarżenie o spisek (w. 10) pokazują, że boi się on skutków
przepowiadania proroka: słowo Amosa, skuteczne, jest traktowane jako bezpośrednia
przyczyna nieszczęść, które zapowiada.

7,13. Królewska świątynia. W Betel znajdowała się jedna z dwóch królewskich

świątyń zbudowanych przez Jeroboama jako miejsca kultu dla mieszkańców Północnego
Królestwa (1 Krl 12,26-30). Urząd sprawowany przez Amazjasza miał charakter
polityczny, bowiem kapłanów w Betel mianował król i o objęciu urzędu nie decydowała
przynależność plemienna do pokolenia lewitów (1 Krl 12,32). Naturalnie kapłani z Betel
czuli się zobowiązani do wierności królowi, władca bywał osobiście dotknięty nie tylko
wszelką krytyką pod własnym adresem, ale też i pod adresem świątyni w Betel. W
świątyni państwowej król osobiście uczestniczył w obrzędach kultowych.

I odpowiedział Amos Amazjaszowi: Nie jestem ja prorokiem ani nie jestem

synem proroków, gdyż jestem pasterzem i tym, który nacina sykomory.

Am 2,12+

7,14 synem proroków. Tak dosł. To semityzm wskazujący na przynależność do grupy

(por. 2 Krl 2,3+).

KSIĘGA AMOSA

— pasterzem. BJ: „poganiaczem wołów”, dosł.: „tym, kto się zajmuje bydłem”, ze

słowem oznaczającym zwykle duże zwierzęta. Por. 1,1+ (gdzie inny termin).

— nacina. BJ: „nakłuwa”. Nakłuwając szypułkę owoców sykomory, służących jako

pasza, przyspiesza się ich dojrzewanie.

7,14. Pasterz. Żadna z wiosek położonych w centralnej części górzystej krainy Judy nie

mogła sobie pozwolić na specjalizację w jednym rodzaju działalności gospodarczej. Każda
rodzina miała własne poletka, na których uprawiała pszenicę i jęczmień, małą winnicę i
kilka drzew figowych i oliwnych. Stwarzało to szansę, że przynajmniej niektóre zajęcia
rolnicze przyniosą zysk. Na podobnej zasadzie, na wszelki wypadek, trzymano kilka
owiec, kóz lub sztuk bydła. Stadko mogło paść się na zboczach wzgórz pod opieką chłopca
(zob. zajęcie Dawida w 1 Sm 16,11). Mezopotamską paralelę do tej praktyki odnaleźć
można w akkadyjskim słowie naqidu ~ terminie używanym na oznaczenie hodowli bydła,
owiec i kóz.

7,14. Pielęgnowanie drzew sykomory. Figowiec sykomory (Ficus sycomorus

L.) pochodził ze wschodniej części Afryki Środkowej i rozprzestrzenił się w Egipcie i na
Bliskim Wschodzie w okresie żelaza. Drzewa te wydawały owoce nawet sześć razy w
ciągu roku. Ponieważ owoce sykomory ustępowały jakością owocom pospolitego
figowca(Ficus carica L.), jedli je głównie ubodzy. Sady z drzewami figowymi osiągały
pełną dojrzałość dopiero po dwudziestu latach. Sykomory wymagały dużej dbałości,
musiały być bowiem zapylane ręcznie. Trzeba też było nacinać lub nakłuwać owoce, by
zwiększyć ilość etylenu przyspieszającego proces dojrzewania. Noże używane do
nacinania owoców przedstawiono na egipskich malowidłach grobowych z Teb.

Od trzody bowiem wziął mnie Pan i rzekł do mnie Pan: Idź, prorokuj do

narodu mego, izraelskiego!

A teraz słuchaj słowa Pańskiego! Tyś mówił: Nie

prorokuj przeciwko Izraelowi ani nie przepowiadaj przeciwko domowi Izaaka!

Dlatego tak rzekł Pan: Żona twoja w mieście będzie nierządnicą. Synowie zaś i

córki twoje od miecza poginą. Ziemię twoją sznurem podzielą. Ty umrzesz na
ziemi nieczystej, a Izrael zostanie ze swej ziemi uprowadzony.

So 1,7;

Lb 24,18;

15-16;

7,17 na ziemi nieczystej. Wszelka ziemia obca, zbezczeszczona obecnością idoli, jest

nieczysta (Oz 9,3-4), natomiast ziemia Izraela, zamieszkała przez Jahwe (Oz 8,1; Za 9,8; Jr
12,7) jest czysta (2 Krl 5,17) i „święta” (Wj 19,12+; Za 2,16; 2 Mch 1,7).

Am 8

Czwarta wizja: kosz owoców

To mi ukazał Pan Bóg: oto kosz dojrzałych owoców.

Am 7,7-9

8,1-3 Mimo epizodu z Betel (7,10-17) czwarta wizja łączy się z trzecią (7,7-9), do której

jest podobna pod względem struktury i myśli.

I zapytał: Co ty widzisz, Amosie? Odpowiedziałem: Kosz dojrzałych owoców.

Rzekł Pan do mnie: Dojrzał do kary lud mój izraelski. Już mu nie przepuszczę.

14,15-18

8,2 do kary. BJ: „do swego końca”. Dosł.: „Nadszedł koniec na mój lud, Izrael”. W

przekładzie starano się oddać grę słów pomiędzy „koniec” (qec) a „dojrzałe owoce” (dosł.:
„owoce lata”, qajic).

KSIĘGA AMOSA

Tego dnia pieśni dworskie zamienią się w lamenty – wyrocznia Pana Boga –

mnóstwo trupów, na każdym miejscu je rozrzucę. Cisza!

Am 6,10+

Am 2,6-8;

Am 4,1

8,3 Tekst na końcu wiersza jest niepewny.

Przeciwko ciemiężycielom

Słuchajcie tego wy, którzy gnębicie ubogiego, a bezrolnego pozostawiacie bez

pracy,

8,4-8 Następujące teraz wyrocznie włączają się pomiędzy wizje czwartą a piątą. Zostały

tu umieszczone, ponieważ precyzują, uzasadniają i rozwijają zapowiedź końca, zawartą w
wizji czwartej.

którzy mówicie: Kiedyż minie nów księżyca, byśmy mogli sprzedawać zboże, i

kiedy szabat, byśmy mogli otworzyć spichlerz? A będziemy zmniejszać efę,
powiększać sykl i wagę podstępnie fałszować.

Jr 26;

Oz 12,8;

Mi 6,10-11

8,5 Nów księżyca (Kpł 23,24+), tak jak szabat (Wj 20,8+), powodował przerwanie

transakcji handlowych.

8,5. Konflikt pomiędzy religią a gospodarką. Kilka wieków później, w Jerozolimie z

okresu perskiego, Nehemiasz przekonał się, że pragnienie kupców, by bez przeszkód
prowadzić interesy, utrudniało im przestrzeganie prawa religijnego i przepisów
dotyczących szabatu - narzekali na nie, a niekiedy nawet obchodzili (zob. komentarz do Ne
10,31). W krajach sąsiadujących z Izraelem również obchodzono święta religijne (zob.
komentarz do Wj 20,8-11), lecz tylko w Izraelu istniało przykazanie przestrzegania szabatu
i powstrzymywania się na jego czas od wykonywania wszelkiej pracy (zob. komentarz do
31,12-17). Te religijne ograniczenia nałożone na handel powodowały tarcia i najwyraźniej
przyczyniły się do nieuczciwych praktyk, by „wyrównać" sobie poniesione w szabat straty.

8,5. Oszustwa popełniane na rynku. Z pewnością narzekania Amosa na kupców

izraelskich nie były niczym wyjątkowym. Na przykład w egipskim utworze Pouczenia
Amenemope pojawia się oskarżenie kupców o posługiwanie się fałszywymi wagami;
podobny ustęp znaleźć można również w babilońskiej literaturze mądrościowej. W
Kodeksie Hammurabiego widnieje stwierdzenie o bankierach, którzy „posługują się
lekkimi odważnikami, mierząc pożyczane ziarno lub srebro, zaś ciężkimi, gdy
odbierają dług".

Będziemy kupować biednego za srebro, a ubogiego za parę sandałów, i plewy

pszeniczne będziemy sprzedawać.

Am 2,6

8,6. Plewy pszeniczne. Pragnąc wycisnąć jak najwięcej zysku, kupcy handlujący

ziarnem oszukiwali ubogich, sprzedając im w tym charakterze „plewy pszeniczne".
Podobne oskarżenie pada w egipskim utworze Opowieść o wymownym wieśniaku, gdzie
jest skierowane pod adresem tych, którzy „zastępują lepsze towary gorszymi". Hebrajskie
słowo przetłumaczone jako „plewy pszeniczne" pojawia się tylko tutaj, jest jednak
pokrewne słowu „upadać", wskazuje więc na kiepską jakość lub resztki.

Poprzysiągł Pan na dumę Jakuba: Nie zapomnę nigdy wszystkich ich

uczynków.

8,7 „Duma Jakuba” może oznaczać jakiś atrybut Jahwe (1 Sm 15,29) albo (jak w 6,8)

pychę Izraela, tak niewzruszoną, że może ona uzasadniać przysięgę, albo też ziemię Jahwe,
Palestynę (Ps 47,5).

KSIĘGA AMOSA

Czyż z tego powodu ziemia nie zadrży i czyż nie będą lamentować wszyscy jej

mieszkańcy? Wzbierze ona cała jak Nil, wzburzy się i opadnie jak Nil egipski.

1,1

Ap 14,15-18

8,8 Prorok porównuje trzęsienie ziemi (por. 1,1+) do wznoszenia się i opadania

poziomu wód Nilu. W porównaniu tym, jak i w tym opisie, jest więcej wyobraźni
poetyckiej niż obserwacji.

— jak Nil. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „jak światło”.
— opadnie. Według qere. Ketib: „będzie wypita” (por. 9,5).
8,8. Nie wzbierze wszystko jak Nil. W dorocznym cyklu Nilu istniał trwający trzy

miesiące okres przypływu (od sierpnia do października). Zwiększenie ilości wody było
wynikiem monsunowych deszczy padających w Etiopii, które zasilały Nil i jego dopływy.
Chociaż wielkość przypływu była nieregularna, Egipcjanie bardzo wcześnie nauczyli się
skutecznie go wykorzystywać za pomocą sieci kanałów irygacyjnych i innych metod,
niezależnie od ilości wody niesionej przez falę przypływu na Nilu.

Zapowiedź nadzwyczajnych kar

Owego dnia – wyrocznia Pana Boga – zajdzie słońce w południe i w jasny

dzień zaciemnię ziemię.

8,9 Chodzi o Dzień Jahwe (5,18+), który nadejdzie wraz ze znakami kosmicznymi:

trzęsieniami ziemi (8,8; Iz 2,10; Jr 4,24) i zaćmieniami słońca (8,9; Jr 4,23). Późniejsi
prorocy wzmacniają opis, posługując się stereotypowymi obrazami, których nie należy
rozumieć dosł. (So 1,15; Iz 13,10.13; 34,4; Ez 32,7.8; Ha 3,6; Jl 2,10.11; 3,3.4; 4,15.16;
por. Mt 24,29; Ap 6,12-14 i zob. Mt 24,1+).

8,9. Zajdzie słońce w południe. Ponieważ mieszkańcy Bliskiego Wschodu uważali

zaćmienie słońca lub księżyca za znak wieszczący zło lub gniew bogów, w literaturze
antycznej znaleźć można na ten temat wiele cytatów. Jest wśród nich przepowiednia
proroka Balaama uwieczniona na inskrypcji z Deir Alla, powiadająca, że zgromadzenie
bogów postanowiło „okryć ziemię ciemnością zamiast światłem". Babilońscy kapłani boga
księżyca, Sina, nosili podczas zaćmienia rozdarte szaty i śpiewali pieśni żałobne.
Zachowały się też liczne listy i teksty omenowe z Babilonii i Asyrii mówiące o
zaćmieniach. Wiele z nich napisano do królów, by ostrzec ich przed nadciągającym
zaćmieniem lub zapewnić, że zostaną powiadomieni o jego prawdopodobnym nadejściu.
Na temat przykładów biblijnych zob. Jl 3,15 i Za 14,6.

Zamienię święta wasze w żałobę, a wszystkie wasze pieśni w lamentacje;

nałożę na wszystkie biodra wory, a wszystkie głowy ogolę i uczynię żałobę jak po
jedynaku, a dni ostatnie jakby dniem goryczy.

Tb 2,6;

Oz 2,13;

Oz 12,8;

Iz 3,24

Jr 26;

Za 12,10

8,10 głowy ogolę. To znak udręki i żałoby u ludów sąsiednich (Iz 15,2), jak też w

Izraelu (Jr 7,29; Mi 1,16).

8,10. Zwyczaje żałobne. Zob. komentarz do Rdz 37,34-35; Kpł 19,28 i Pwt 14,1-2.

Głód słowa Bożego

Oto nadejdą dni – wyrocznia Pana Boga – gdy ześlę głód na ziemię, nie głód

chleba ani pragnienie wody, lecz głód słuchania słów Pańskich.

Am 4,2

Mt 5,6;

2,8-11

8,11 słów. Według tekstu hebr. W BJ: „słowa”, 1. poj. za grec.

KSIĘGA AMOSA

— Prorok nie zwiastuje nawrócenia, charakteryzującego się pragnieniem słuchania

słowa Bożego, by być mu posłusznym, ale karę. Zmęczony mówieniem, którego nie
słuchają, Bóg milczy. Nie wzbudza również proroków.

Wtedy błąkać się będą od morza do morza, z północy na wschód będą krążyli,

by znaleźć słowo Pańskie, lecz go nie znajdą.

Oz 5,6+

8,12. Od morza do morza. Podczas rozpaczliwego poszukiwania wody w okresie

suszy ludzie będą się błąkać z jednego krańca królestwa na drugi. Zwrot „od morza do
morza" jest stosunkowo często używany przez pisarzy biblijnych w celu odróżnienia
wschodu od zachodu (od Morza Martwego na zachodzie po Morze Martwe lub rzekę
Jordan na wschodzie) (zob. Ps 72,8; Za 9,10). Podobne wyrażenie pojawia się w inskrypcji
aramejskiego króla Azitawada z Karatepe: „od wschodu do zachodu słońca" (zob. Iz 45,6),
na oznaczenie obszaru ciągnącego się od wschodu do zachodu lub oddania powszechnego
charakteru jakichś zjawisk. Ponieważ w omawianym fragmencie zwrot ten łączy się ze
słowami „z północy na wschód", możliwe, że chodzi o określenie południowej
geograficznej granicy Północnego Królestwa.

8,12. Z północy na wschód. Południowa granica została określona w poprzednim

wersecie, zaś granica zachodnia była oczywista. Z Betel można było się zapuścić na
północ w rejon Galilei, zmierzając do takich miejsc jak Samaria lub Dan, albo na wschód,
do Bet-Szean albo Gileadu na obszarze Zajordania.

Nowa zapowiedź kary

W dzień ten pomdleją z pragnienia piękne dziewice i młodzieńcy.

Ci, którzy

przysięgają na Winę Samarii i mówią: Na życie twego boga, Danie! na życie boga,
Beer-Szebo! – upadną i już nie powstaną.

Jl 1,4-7;

8,14 na Winę. BJ: „na grzech”. Chodzi albo o Aszimę (por. 2 Krl 17,30), boginię, której

prorok celowo zmienia imię na aszemah, „grzech”, albo raczej o pogardliwe określenie
sanktuarium w Samarii. Por. Pwt 9,21, gdzie Aaron nazywa złotego cielca „waszym
grzechem”.

— W Dan znajdował się jeden z dwu złotych cielców Jeroboama (1 Krl 12,30).
— na życie boga. Według grec. W BJ: „Niech żyje droga”. Tekst hebr.: „na drogę”.

Mowa o pielgrzymce.

8,14. Wstyd/Aszima [BT: „wina Samarii"]. Chociaż niepewne znaczenie

hebrajskiego słowa powoduje, że jest ono tłumaczone jako „wstyd/hańba" [BT: „wina"],
jest to przypuszczalnie aluzja do syryjskiego boga Aszima. Tytuł tego bóstwa może
pochodzić od aramejskiego słowa oznaczającego „imię", był więc skrótem określającym
wielu północno-zachodnich bogów i wiele bogiń semickich (Baala, Anat, Asztarte).
Chociaż oficjalny kult Aszima został wprowadzony dopiero po 722 przed Chr., nie
wyklucza się, że owo bóstwo było wcześniej czczone na obszarze Samarii. Późniejsze
dowody kultu Aszima pochodzą z listów z Elefantyny.

8,14. Bóg Dan [BT: „Na życie twego boga, Danie"]. Ponieważ król Jeroboam

zapoczątkował kult Jahwe w Dan, wznosząc tam świątynię królewską (1 Krl 12,28-30),
Amos może tutaj mówić o bogu Dan. Prorok ma przypuszczalnie na myśli złotego cielca
umieszczonego tam przez Jeroboama jako symbol Jahwe i substytut Arki Przymierza. Dan
było przez wiele wieków ważnym ośrodkiem kultu religijnego. Dowodem tego może być
dwujęzyczna inskrypcja (sporządzona w języku greckim i aramejskim) pochodząca ze
schyłku III w. przed Chr. zawierająca frazę: „bogowi, który jest w Dan").

8,14. Bóg Beer-Szeby. Amos dopełnia swojego potępienia fałszywych praktyk

kultowych stosowanych przez Izraelitów, wspominając o „drogach boga" Beer-Szeby [BT:
„na życie boga, Beer-Szebo"]. Określenie „od Dan do Beer-Szeby" jest zwrotem
używanym często w odniesieniu do całego kraju (Sdz 20,1; 1 Sm 3,20), zaś Amos

KSIĘGA AMOSA

posługuje się nim dla zaakcentowania powszechnego charakteru odstępstwa Izraela (zob.
Am 5,5).

Am 9

Piąta wizja: upadek świątyni

Widziałem Pana stojącego nad ołtarzem, i On rzekł: Uderz w głowicę i niech

zadrżą wiązania dachu, i niech spadną na głowy wszystkich! Pozabijam mieczem
pozostałych, nie umknie z nich żaden, który ucieka, ani nie ocaleje z nich żaden, co
się ratuje.

Am 2,13-15;

Am 6,9-10

9,1-4 Chodzi bez wątpienia o sanktuarium w Betel, ale brak dokładnej lokalizacji

wskazuje, że Amos myśli o wszystkich sanktuariach królestwa.

9,1 nad ołtarzem. BJ: „przy ołtarzu”. Inne możliwe tłumaczenie: „na ołtarzu”.
— W trzecim i w czwartym stychu rozkaz skierowany może do anioła.
9,1. Uderz w głowicę. W celu opisania rozmiarów zniszczenia Amos ponownie sięga

po meryzm. Tym razem obejmuje on swoim zasięgiem całą świątynię w Betel, od szczytu
po fundamenty - od głowic wieńczących kolumny po węgary drzwi (zob. So 2,14). Owo
drżenie ziemi można porównać do narracji o powołaniu Izajasza (Iz 6,4), tam jednak
zjawisko to jest odzwierciedleniem władczej obecności Bożej. W podobnych opisach
zniszczenia wspomina się o zburzeniu lub rozebraniu murów, bram, drzwi lub węgarów
(m.in. w Eposie o Gilgameszu oraz inskrypcji Tukulti-Ninurty I).

Gdyby się włamali do Szeolu, stamtąd ręka moja ich zabierze; gdyby wstąpili

do nieba, stamtąd ich ściągnę;

Ps 139,7-12;

Jr 23,23-24

9,2. Kontrast pomiędzy grobem i niebem. Amos używa kolejnego meryzmu,

zestawiając kosmiczną odległość oddzielającą niebo od otchłani Szeolu (zob. Ps 139,8). W
przechwałkach Mota zawartych w ugaryckim Hymnie do Baala i Anat można odnaleźć
podobne przeciwieństwo pomiędzy władzami podziemnego świata/śmierci a władzami
nieba/życia. W starożytnym świecie niebo i podziemny świat nie były uważane za sfery
„duchowe", znajdujące się poza granicami kosmosu, lecz za przeciwne krańce
wszechświata.

gdyby schowali się na szczycie Karmelu, i tam ich znajdę i pochwycę. Gdyby

się skryli przed mymi oczami w głębokościach morza, i tam nakażę wężowi, aby
ich ukąsił.

Ps 135,6

Hi 3,8+;

Hi 7,12+

9,3 i tam. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „stamtąd”.
9,3. Wierzchołek góry Karmel [BT: „schowali się w górze na Karmelu"]. W jednym

z fragmentów serii ostrzeżeń zapowiadających Izraelitom, że nie zdołają się ukryć przed
Bożym gniewem, Amos posługuje się obrazem najwyższego wzniesienia w kraju. Góra
Karmel ma wysokość 540 m n.p.m., jest też wyniosła, ze zboczami porosłymi gęstymi
lasami oraz dużą liczbą jaskiń, które ktoś mógłby uznać za znakomitą kryjówkę (zob.
komentarz do Am 1,2).

9,3. Wąż na dnie morza. Nie można się było nigdzie ukryć - od wierzchołków gór po

głębię oceanu. Nawet w morskiej otchłani Bóg mógł odnaleźć zbiega, nakazując
morskiemu wężowi wykonywać Boże rozkazy (porównaj Jon 1,17). Izraelici dobrze znali
tradycję o Jahwe poddającym sobie wielkie morskie stworzenia (zob. komentarz do Ps
74,14 i 104,26). Podobne zmagania o wykazanie wyższości własnej potęgi znaleźć można
w babilońskim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz, oraz w egipskim hymnie do boga słońca,

KSIĘGA AMOSA

Ra, który musi nieprzerwanie odpierać ataki smoka Apofisa, by dokończyć swojego biegu
po niebie. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Rdz 1,20; Wj 7,1 i Iz 27,1.

Gdyby poszli w niewolę przed swymi wrogami, i tam nakażę mieczowi, by ich

pozabijał. Skieruję oczy moje na nich, ale dla niedoli, a nie dla ich dobra.

Hymn

Am 4,13;

Am 5,8

Pan, Bóg Zastępów, dotyka ziemi, a ona drży, tak że lamentują wszyscy jej

mieszkańcy; wzbiera ona jak Nil i opada jak Nil egipski.

Am 8,8

9,5-6 Fragment hymnu włączonego później, niewątpliwie w celu liturgicznym (por.

4,13+). Początek wiersza jest bez wątpienia glosą wyjaśniającą podmiot zdania.

[Pan] zbudował na niebiosach pałac wysoki, a sklepienie jego oparł o ziemię;

zwołuje wody morskie i rozlewa je na powierzchni ziemi, Pan – oto imię Jego.

104,3

Am 5,8

Am 4,13+

9,6 pałac wysoki. BJ: „izby wysokie”, alîjataw, na zasadzie domysłu. Ketib: malôtô,

„jego schody” (1. poj.). Qere: maalôtâw, „jego schody”, (1. mn.).

9,6. Kosmiczna świątynia. Amos rozpoczyna swoją próbę opisania Bożego panowania

nad całym stworzeniem od posiadającego wiele kondygnacji lub wiele pomieszczeń
sanktuarium/pałacu w niebie (porównaj Ps 78,69; Iz 66,1). Ów „wyniosły pałac" dotyka
nieba, a jednocześnie spoczywa na wodach (zob. Ps 104,3). Obraz takiej wzniosłej budowli
pojawia się wcześniej w Enuma Elisz. Opisano tam postawienie przez Esagila świątyni
Marduka w Babilonie, kiedy to bogowie „wznieśli wieżę sięgającą Apsu (wód ponad
niebiosami)". W obrazie świata z kręgu Biblii i Bliskiego Wschodu kosmos był świątynią,
zaś świątynia mikrokosmosem.

Izrael równy poganom

Czyż nie jesteście dla Mnie jak Kuszyci, wy, synowie Izraela? – wyrocznia

Pana. Czyż Izraela nie wyprowadziłem z ziemi egipskiej jak Filistynów z Kaftor, a
Aramejczyków z Kir?

Ez 25,1-7;

9,7 Kuszyci, tzn. lud zagubiony na krańcach świata (dzisiejszy Sudan). Izrael zatem

niesłusznie uważa się za „pierwszy z ludów” (6,1).

— Izraelici nie powinni się pysznić swym wybraniem (por. Pwt 7,6+). Nie jest ono

przywilejem, ale wymogiem (3,2+) i Bóg troszczy się jednocześnie o inne ludy (por. Iz
19,22-25).

9,7. Kuszyci. Zob. komentarz do Lb 12,1 na temat opisu owego ludu zamieszkującego

starożytną Nubię położoną w Sudanie, na południe od Egiptu.

9,7. Filistyni z Kaftor. Na temat związków Filistynów z Kaftor (Kretą) zob. komentarz

do Jr 47,4. Tekst Ez 25,16 łączy ich z inną grupą Ludów Morza, Keretytami. Zob.
komentarz do Pwt 2,23 na temat ich związków z Awwitami. Prorok sięga po motyw
uniwersalizmu, by podkreślić troskę Boga o wszystkie narody. Filistyni i Aramejczycy,
podobnie jak Izraelici, sprowadzeni zostali do Palestyny, jednak przymierzowy związek
Izraela z Jahwe wymaga teraz, by właśnie Izrael został wybrany spośród nich na przedmiot
kary.

9,7. Aramejczycy z Kir. Amos wskazuje tutaj na Kir jako ojczyznę plemion

aramejskich, lecz w 2 Krl 16,9 czytamy, że Kir było miejscem, do którego Asyryjczycy
zesłali Aramejczyków po straceniu ich króla Resina. Tekst Iz 22,6 wydaje się to
potwierdzać, wspomina bowiem o Kir w związku z Elamem, rozciągającym się na
południe i wschód od rzeki Tygrys. Dokumenty asyryjskie z okresu panowania Tiglat-

KSIĘGA AMOSA

Pilesera I (1115-1107 przed Chr.) wspominają o migracji owych plemion do Asyrii w XII
wieku przed Chr. Być może tutaj i w Am 1,5 Amos wskazuje, że podobnie jak
Aramejczycy zostali odesłani do miejsca swojego pochodzenia, Bóg z łatwością może
odprawić Izraelitów z ziemi Kanaan.

Oto oczy moje, Pana Boga, zwrócone są na królestwo grzeszne, i zgładzę je z

powierzchni ziemi. Nie zgładzę jednak zupełnie domu Jakuba – wyrocznia Pana.

Am 3,12+;

Iz 4,3+

9,8 Uratowanie „reszty” (por. Iz 4,3+) jest tu wyraźnie potwierdzone, po wcześniejszej

zapowiedzi w 5,15

Gdyż oto Ja rozkażę i przesieję pomiędzy wszystkimi narodami dom Izraela,

jak się przetakiem przesiewa, a żadne ziarnko nie upada na ziemię.

Łk 22,31

9,9 Wyrocznia z dwu pierwszych stychów sięga może pierwszej deportacji Izraelitów

(734). Por. 2 Krl 15,29.

— ziarnko nie upada. Sito zatrzymuje ziarna, sprawiedliwych, gdy jednocześnie

usuwana jest plewa. Chyba że chodzi tu o sito, które zatrzymuje drobne kamyki
(grzeszników), a przepuszcza ziarno (sprawiedliwych).

9,9. Przesiewanie ziarna przetakiem. Przetwarzanie zebranego z pola zboża

obejmowało miażdżenie kłosów saniami młockarskimi na klepisku, przewiewanie (zob. Jr
4,11) oraz, na koniec, przesiewanie za pomocą przetaka, by oddzielić ziarno od małych
kamyków i innych zanieczyszczeń. Przetak, o którym tutaj wspomniano (kebarah), miał
duże otwory i okazywał się najskuteczniejszy, gdy poruszano nim na boki ruchem
kołowym. Ruchy takie spychały zwykle zanieczyszczenia na bok, zaś ziarno padało na
ziemię, skąd było zbierane (zob. Syr 27,4). Dawniejszy przekład, w
którym seror tłumaczono jako „ziarno", zastąpiono tłumaczeniem „kamyk", by oddać
naturę procesu przesiewania.

Od miecza zginą wszyscy grzesznicy z mego ludu, ci, którzy mówią: Nie

zbliży się ani nie dotknie nas niedola.

Am 6,1-6;

Iz 28,15;

Jr 5,12

9,10 Amos twierdzi stanowczo, że grzesznicy zostaną ukarani, a sprawiedliwi

uratowani. Wyobraża on sobie tę zapłatę jako katastrofę, która uderzyłaby tylko tych
pierwszych, ale przyszłe wydarzenia temu zaprzeczą. Ta pewność i to zaprzeczenie
zostaną wykorzystane przez Ducha, by w sześć wieków później wzbudzić wiarę w odpłatę
po śmierci (por. Dn 12,2-3).

— Końcowy stych za grec. Tekst hebr.: „Nie sprawisz, że przybliży się nieszczęście, i

nie sprawisz, że nas dosięgnie”.

PRZEPOWIEDNIE ODNOWY MESJAŃSKIEJ

W tym dniu podniosę szałas Dawidowy, który upada, zamuruję jego szczeliny,

ruiny jego podźwignę i jak za dawnych dni go zbuduję,

Dz 15,16-17

9,11-15 Obietnice na przyszłość zawierają: odnowę królestwa Dawidowego (w. 11-12),

dobrobyt materialny (w. 13-14), stały pobyt w odzyskanej ojczyźnie (w. 15). O tej
mesjańskiej szczęśliwości por. Oz 2,20+.

— Ten fragment wygląda na późniejszy (zob. Wstęp s. 1026).
9,11 jego szczeliny, / ruiny jego. Za grec. Tekst hebr.: „ich (r. ż.) wyłomy”, „jego (r. m.)

ruiny”.

KSIĘGA AMOSA

by posiedli resztę Edomu i wszystkie narody, nad którymi wzywano mojego

imienia – wyrocznia Pana, który to uczyni.

Lb 24,18;

Ab 19;

Wj 27,2+

9,12 Drugi stych tak dosł. (por. 2 Sm 12,28). BJ: „które zostały nazwane moim

imieniem”. Chodzi bez wątpienia o narody poddane Dawidowi (2 Sm 8). W Sept
zinterpretowano ten tekst w perspektywie bardziej uniwersalistycznej i tę późniejszą
relekturę przyjęto w Dz 15,16-17.

9,12. Reszta Edomu. Amos posługuje się dwukrotnie określeniem „reszta" (w Am 1,8

na oznaczenie Filistynów oraz w 5,15 w odniesieniu do Józefa). W tym przypadku może
chodzić raczej o część terytorium Edomu niż o jego całość. Król Ozjasz zdobył port
Edomitów w Elat (2 Krl 14,22), który został jednak ponownie utracony za panowania
Achaza (2 Krl 16,6) na rzecz Syryjczyków i Edomitów. W tym obrazie ostatecznego
odnowienia Królestwa Dawida Amos może mieć na myśli owo ważne miasto portowe.

Oto nadejdą dni – wyrocznia Pana – gdy będzie postępował żniwiarz [zaraz]

za oraczem, a depczący winogrona za siejącym ziarno; z gór moszcz spływać
będzie kroplami, a wszystkie pagórki będą w niego opływać.

Am 5,11;

Ha 2,20;

4,18

Uwolnię z niewoli lud mój izraelski – odbudują miasta zburzone i będą w nich

mieszkać; zasadzą winnice i pić będą wino; założą ogrody i będą jedli z nich
owoce.

Oz 14,8;

Jr 31,5;

Iz 65,21-22;

Am 5,11

9,14 Uwolnię. BJ: „odnowię”. Inne możliwe tłumaczenie: „Sprawię, że powrócą

wygnańcy z mego ludu, Izraela”.

Zasadzę ich na ich ziemi, a nigdy nie będą wyrwani z ziemi, którą im dałem –

mówi Pan, twój Bóg.