Przepis art. 102 k.p.c. przewiduje wyjątek od zasady odpowiedzialności strony przegrywającej sprawę za koszty procesu (art. 98 § 1 k.p.c.). Przepis ten stanowi, że w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów procesu albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Ustalenie, czy w sprawie zachodzi "wypadek szczególnie uzasadniony", zależy od swobodnej oceny sądu. Ocena ta musi jednakże uwzględniać wszystkie okoliczności, które mogą mieć wpływ na jej podjęcie. Taki pogląd został wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 lutego 2010 r., I CZ 112/09, LEX Nr 564753.

Pogląd o przyznaniu sądowi dużej swobody w ocenie okoliczności sprawy nie pojawia się po raz pierwszy w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo, już w postanowieniu z dnia 14 stycznia 1974 r., LEX Nr 7379 Sąd Najwyższy podkreślił, że zastosowanie przez sąd art. 102 k.p.c powinno być oceniane w całokształcie okoliczności, które by uzasadniały odstępstwo od podstawowych zasad decydujących o rozstrzygnięciu w przedmiocie kosztów procesu. Do kręgu tych okoliczności należy zaliczyć zarówno fakty związane z samym przebiegiem procesu, jak i fakty leżące na zewnątrz procesu zwłaszcza dotyczące stanu majątkowego (sytuacji życiowej). Okoliczności te powinny być oceniane przede wszystkim z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego.

Podobne stanowisko Sądu Najwyższego można odnaleźć w postanowieniu z dnia 26 stycznia 2007 r., V CSK 292/06, LEX Nr 232807, w którym czytamy, że zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie dla strony adwokata lub radcy prawnego nie zwalnia samo przez się strony od obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi (dawny art. 121 k.p.c., obecnie art. 108 u.k.s.c.). Sąd może wprawdzie odstąpić od nałożenia na stronę obowiązku zwrotu kosztów procesu na podstawie art. 102 k.p.c., jednakże ustalenie, czy w danych okolicznościach zachodzą "wypadki szczególnie uzasadnione", ustawodawca pozostawia swobodnej ocenie sądu, która następuje niezależnie od przyznanego zwolnienia od kosztów sądowych.

Duża swoboda sądu w ocenie sytuacji nie oznacza jednak zupełnej dowolności, co również podkreśla sam Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach. Dowodem na to jest wspomniane już postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2010 r., I CZ 112/09, LEX Nr 564753. Sąd Najwyższy wyraźnie wskazuje, że sam przez się wiek strony będącej osobą fizyczną nie jest okolicznością stanowiącą "wypadek szczególnie uzasadniony" w rozumieniu art. 102 k.p.c. Tak samo zwolnienie od kosztów sądowych nie może automatycznie pociągać za sobą konsekwencji w postaci przyjęcia, że zachodzi "wypadek szczególnie uzasadniony", pozwalający na zastosowanie art. 102 k.p.c.