NAUKA O PAŃSTWIE 17.03.2010
KLASYFIKACJA USTROJÓW POLITYCZNYCH
Arystoteles wprowadził systematyzację ustrojów, w której różniąc się od Platona zastanawiał się w jaki sposób organizacja życia społecznego się od siebie różni:
Kto rządzi – albo jedna osoba, albo grupa osób, albo ogół.
Jak rządzi – rządzi dobrze w taki sposób , że realizuje dobro wspólne, albo rządzi źle. Ustroje dobre, rozsądne, rozumne, stawiające sobie dobro powszechne –monarchia, arystokracja, politea (do niej Arystoteles żywił największą sympatię; politea to forma która powstała z wymieszania demokracji, arystokracji i elementów monarchicznych).
Ustroje zdegenerowane dla Arystotelesa, czyli takie, gdzie odchodzi się od celu jakim jest powszechna pomyślność to tyrania , oligarchia, demokracja (rządy ogółu, które niekoniecznie realizują dobro powszechne, ale częściej egoistyczne cele ).
Arystoteles przeciwstawia monarchię tyrani – monarcha może odegrać istotną rolę w rozwoju państwa, państwa miasta.
Tyrania natomiast jest przeciwna naturze człowieka; Arystoteles uważa tyranię za najgorszy ustrój, gdyż władca może posiadać przejawy najbardziej sprzeczne z naturą człowieka.
Arystokracja – są to rządy grup i wybitnych obywateli wyróżniających się nie majątkiem czy urodzeniem, ale wykształceniem i gotowością poświęcenia się dla spraw publicznych. Jest to forma rządów, która odpowiada rozsądkowi i naturze człowieka.
Oligarchia – negatywne. Powstaje kiedy przewagę uzyskują najbogatsi. Starają się oni używać swojej władzy, żeby się bogacić, a przestają dbać o dobro wspólne. Takie rządy są brakiem rozsądku, są nietrwałe, bo same sobie kopią grób, gdyż wykorzystują lud, i tym samym doprowadzając ich do chęci powalenia ustroju i zastąpienia go ustrojem demokratycznym.
Demokracja – jest to ustrój gdzie władza rzeczywiście należy do ludu, ale nie zawsze prowadzi do rezultatów, które służą temu ludowi. Arystoteles sam wywodząc się z kręgów demokratycznych obawiał się tego ludu i przekazaniu władzy większości, bo obawiał się że taka większość ludu czuje swoją moc i przez to może łamać prawo. Uważał , że demokracja prowadzi do tyrani.
KLASYCZNA KLASYFIKACJA USTROJÓW
Monarchia jest najstarszą znaną formą .Mono – jedyny, archia - władza- jest to pewna forma ustroju i typ państwa, w którym suwerenna władza zwierzchnia sprawowana jest przez piastującą swą funkcję dożywotnio i dziedzicznie najczęściej głowę państwa noszącą tytuł króla, cesarza , księcia , bądź jakiś tytuł analogiczny.
Podstawowy czynnik który pozwala na klasyfikację monarchii to:
Monarchie dziedziczne - gdzie władza przekazywana jest w obrębie monarchii, dziedzicznie. Jest mniej zróżnicowana mamy co najwyżej różne odmiany reguł dziedziczenia. Szczególnie dotyczy to wypuszczenia, albo dopuszczenia członków płci żeńskiej. Czy decyduje płeć i starszeństwo czy decyduje, które z dzieci urodziło się pierwsze.
Monarchie elekcyjne – monarcha jest wybierany. Objęcie władzy gwarantuje wybór. Inaczej dochodziło do wyboru cesarza, a inaczej do np. króla polskiego, litewskiego i różny był tryb wybieralności. Często dochodziło do elekcji w obrębie dynastii, albo z kolei tylko z obcej dynastii wchodzili w grę – były różne założenia.
Kolejne rozróżnienie monarchii :
Monarchie czyste:
Formy historyczne monarchii :
Starożytne monarchie despotyczne, czyste jednowładztwo
Bliskiego wschodu
Orientalne imperia –np. japońskie
Późnorzymski dominat – zrównoważenie cesarza z bogiem – cesarstwo bizantyjskie.
Wczesnośredniowieczna monarchii patrymonialnej
Nowożytna monarchia absolutna – nieskrępowana całkowita; dochodziło do eliminacji ciał -pośredniczących sprawowaniu władzy. Ograniczono prawa naturalne. Monopol w tworzeniu prawa. Obecnie – emiraty arabskie, królestwa arabskie.
Monarchie mieszane (zmieszane) – mamy do czynienia ze współudziałem rządzenia nie tylko monarchy , ale także społeczeństwa. Mamy pierwiastki jednowładztwa elementami demokracji i arystokracji.
Złoty środek – powszechne przekonanie , że lepszą formą będzie model mieszany. Każda z tych form ustrojowych ma swoje do dobre i złe strony, dlatego jest przekonanie , żeby je łączyć i rozważać , które z nich można wykorzystać.
Przykłady:
Królestwa greckie
pierwsza faza imperium rzymskiego
monarchia stanowa (ograniczona przez stany duchowne, mieszczańskie)
monarchia republikańska w Polsce od XVI do XVIII w.
monarchia konstytucyjna – np. monarchia lipcowa, habsburska itd. Tutaj władca dzielił się z przedstawicielami np. prowincji
monarchia parlamentarna
Arystoteles podkreślał znaczenia prawa , gdzie królestwo jest oparte na prawie.
Znaczenie monarchii w sensie praktycznym w dzisiejszej Europie jest już niewielki, ale nadal dostarcza pewnej wiedzy, pewnego pierwiastka, gdzie przenika do konstytucji w państwach republikańskich. Prezydent – jego pozycja konstytucyjna, jest nawiązaniem do pozycji konstytucyjnej monarchii w Wielkiej Brytanii. Powołuje rząd, uosabia autorytet. Prezydent jest uosobieniem monarchy w monarchii parlamentarnej.
Demokracja również odegrała ważną rolę , występowała w Grecji starożytnej , potem jej długo nie było i pojawiła się dopiero około XIX wieku. Taka forma, która Arystoteles określił jako rządu ogółu. Samo pojęcie zostało wprowadzone przez sofistów. Demokracją jest każdy ustrój polityczny opartym na założeniu iż źródłem i podmiotem władzy zwierzchniej jest lud. W konsekwencji takiego założenia istnieją kraje , gdzie faktycznie szerokie rzesze społeczne uczestniczą w sprawowaniu władzy i te rządy będziemy nazywali demokracjami. W zależności od konkretnych historycznych okoliczności pojęcie ‘rządzący lud’ odnosiło się do różnej odsetkowo ilości ludności; nie zawsze było to samo, bo lud składał się różnych części ogółu ludności. Były takie czasy , że mianem ludu określano klasy niższe (zwłaszcza podczas rewolucji Francuskiej, bolszewickiej tak określano lud). Wyższe klasy nie mogą zaliczać się do ludu, bo są wrogie. Obecnie zlikwidowano większość cenzusów (ograniczeń). Od demokracji należy odróżnić demokratyzm – ideologia społeczna , która postuluje i uzasadnia demokratyczny typ ustroju; pojmowanie demokracji liberalnej, jedynego ustroju , który jest uprawniony, reszta ustrojów nie jest uprawniona, jest zdegradowana. W dzisiejszych czasach dochodzą elementy, które nie mając czysto demokratycznego zabarwienia, bo demokracje łączy się często z prawami człowieka. Dlatego do demokracji dodaje się pewne postulaty liberalizmu np. państwo prawa, ochrona mniejszości. Demo latria – kult demokratyczny.
Demokracja w dwóch pojęciach:
Pojęcia proceduralne – nazywane też formalnym, które uznaje , że wybory są jedyną uprawnioną metodą wyboru przywódców politycznych.
Pojęcie aksjologiczne, albo materialne – dany kraj nie będzie uznany za demokratyczny, jeżeli obok zorganizowania wolnych wyborów nie będą tam spełnione np., warunki związane z prawami człowieka, czy z państwem prawa, czy z trójpodziałem władzy. Platon uważał , że w demokracji nie ma miejsca na poszukiwaniu prawdy.
Poglądy Arystotelesa podzielili np. Cyceron.
Odmienne poglądy na demokracje, czyli powrót do niej zawdzięcza się Marsyliuszowi z Padwy (XIV w.)– był zwolennikiem koncepcji suwerenności ludu.
W nowożytności natomiast nastąpiło powstawanie monarchii absolutnej.
Rewolucja angielska w XVII – rozwój trendów demokratycznych.
Wówczas to pojęcie suwerenności zostało odniesione do całości ludu.
Liberalizm –John Lock – który był doktryną postulującą ochronę jednostki przez rządami absolutystycznymi. Liberałowie nie lubi demokratów, bo była daleka posunięta nieufność. Zwolennicy liberalizmu i zwolennicy demokracji aż do XIX wieku pozostawali w sporze politycznym – odrzucali parlamentaryzm i podział władzy. Z drugiej strony demokratami byli wszyscy liberałowie w tamtym czasie.
W połowie XIX w. doszło do połączenia doktryn liberalnej i demokratycznej ; do ich zbliżenia. John Stewart Mil , który jest twórcą demokratycznego liberalizmu; liberalnej demokracji. Mówił o demokracji przedstawicielskiej w, której jednostka będzie mogła się czuć wolno, w oparciu tej demokracji na prawie. Czyli dąży do tego żeby połączy cc zasadę suwerenności ludu i dążenia do równości z systemem przedstawicielskim i żadami większości przy ochronie mniejszości.
Ta synteza ideowa stała się wzorem dla wielu konkretnych ustrojów państwowych. Największy rozwój wpływów nastąpił po II WŚ – np. rozwój społeczeństwa obywatelskiego, powstanie Rzeczpospolitej polskiej.
Demokracje zaczyna się rozumieć jako sposób sprawowania władzy – rozumiemy to jako reżim polityczny. Demokracja będzie się sprzeciwiała autorytaryzmowi i totalitaryzmowi. Niedemokratyczne republiki – Białoruś, Chiny. Były rządy większości, ale nie były spełnione te wymogi jak podział władzy.
Demoliberalizm – do dzisiaj dominujący, był prze wiele lat krytykowany przez marksistów, przez zwolenników demokracji rewolucyjnej. Marks i Engels – uważali, że demokracja nie jest prawdziwą demokracją ponieważ służy panowaniu klasy kapitalistów. Socjaliści uważali, że prawdziwa demokracja to socjalizm.
Dla nazistów prawdziwa demokracja to demokracja narodowa.
Po okresie wiosny ludów w połowie XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój konstytucjonalizmu – powstanie konstytucji pisanych. Towarzyszyło temu reformowanie wyborów. Coraz mniej trzeba mieć, żeby można było uczestniczyć. Dochodzi do egalitaryzmu – włączenia kobiet. W konstytucjach zapisany został postulat ochrony obywatela przed ingerencją państwa. W konstytucjach po wojnie pojawiło się pojęcie - Demokratyczne państwo prawne. Demokracja miała ograniczony wpływ - skutki istnienia 2 bloków politycznych – Związku Radzieckiego i państw zachodnich – żelazna kurtyna.
Od czasów zakończenia zimnej wojny kwestia demokracji znalazła zainteresowanie dla m.in. organizacji narodowych.
Dzisiejsze rozumienie demokracji :
Rząd powinien spełnić - wolność słowa, sumienia i wyznania towarzyszy
Wolność komunikowania się za pośrednictwem dowolnych mediów
Rządy prawa , ochrona praw obywateli ich interesów i bezpieczeństwa osobistego , bezstronność wymiaru sprawiedliwości, niezależność sądownictwa.
Powszechne i równe prawo wyborcze, uczciwe procedury wyborcze, cykliczne i wolne wybory
Prawo do politycznej partycypacji, a więc równość biernego prawa wyborczego (możliwość bycia wybieranym)
Przejrzyste i przewidywalne instytucje rządowe
Prawa obywateli do wybierania systemu rządów środkami konstytucyjnymi
Prawo równego dostępu obywateli do usług publicznych we własnym państwie.
Większość postulatów to postulaty liberalne poza 4,5,8.
Fale demokratyzacji – upowszechnienie się równych praw wyborczych w znaczeniu również geograficznym :
Pierwsza Fala - Reforma wprowadzona przez prezydenta USA Andrew Jackson obejmowała lata 1828 – 1926. Andrew wprowadził zasadę suwerenności ludu, która promieniowała na państwa europejskie.
Druga Fala – 1943 – 1962 - upadek III Rzeszy; zmiany demokratyczne w Europie po II WŚ; dekolonizacja.
Trzecia fala – lata 70 zapoczątkowana przemianami w Hiszpanii i Portugalii – zakończenie rządów Salazara . 1989 – zmiany w Europie wschodniej w RPA, Rosji, Jugosławii, obecnie mamy Ukrainę i Gruzję.
Arystokracja – historycznie nie odegrała największej roli . rządy najlepszych , aristos – najlepszy. To pojęcie występuje w 2 znaczeniach. 1 znaczenia – najwyższa warstwa społeczeństwa w społeczeństwie hierarchicznym, najczęściej z urodzeniem. 2 znaczenie – nazwa z trzech typów ustroju opartego na wyłączności w reprezentacji i egzystencjalnej, lub przynajmniej dominacji niewielkiej i homogenicznej grupy rządzącej –czyli rządy niewielu. Czysta arystokracja bez domieszki innych ustrojów występowała rzadko. Najczęściej występowała w VI i VII p.n.e. w Grecji starożytnej, w późno renesansowej republice włoskiej – najjaśniejsza Rzeczpospolita Wenecka.
Bywały takie ustroje, gdzie pierwiastek arystokratyczny był dominujący, albo obok niego pojawiały się pierwiastki : demokratyczny i monarchiczny.
Ustrój mieszany Republiki rzymskiej –senat górował nad konsulami, którzy stanowili element monarchiczny i Zgromadzeniami Narodowymi. Była republiką arystokratyczną.
Jeśli chodzi o średniowieczną Europę – nowożytna monarchia absolutna - co zrobi monarcha , żeby osłabić tą monarchię arystokratyczną. Przechodzi się od feudalizmu do nowożytności - władca przestaje być suzerenem , a staje się suwerenem, władcą panującym na danym terytorium.
Ustrój arystokratyczny nie cieszył się powodzeniem ,jako projekt polityczny, ale zyskał uznanie u filozofów. Sofokracja – specyficzna forma arystokracji ; rządy mędrców.
Św. Tomasz z Akwinu– tomizm – oficjalna doktryna kościoła katolickiego. Uważał , że arystokracja to ważny czynnik do zachowania pokoju.
XX wiek – coraz większe triumfy demokracji; arystokracja traci na znaczeniu.