PERCEPCJA WZROKOWA

Percepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych a także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń. Percepcja wzrokowa nie jest wyłącznie zdolnością do dokładnego spostrzegania. Interpretacja bodźców wzrokowych dokonuje się nie na siatkówce, lecz w mózgu. Wrażenie wzrokowe powstaje na siatkówce, ale rozpoznanie tego, co się spostrzega, dokonuje się w mózgu. Percepcja wzrokowa uczestniczy prawie we wszystkich działaniach człowieka. Odpowiedni poziom rozwoju percepcji wzrokowej umożliwia dziecku naukę czytania, pisania, wykonywanie zadań arytmetycznych oraz rozwinięcie innych umiejętności wymaganych od niego w trakcie nauki szkolnej [1].

ZABURZENIA PERCEPCJI WZROKOWEJ

Najintensywniejszy rozwój percepcji wzrokowej przypada na okres od 3;6 do 7,6 roku życia. Jednakże, w każdej klasie szkolnej znajduje się pewna liczba dzieci opóźnionych pod tym względem. Są to dzieci, które w wieku pięciu lub sześciu lat, a czasem nawet później nie osiągnęły tego rozwoju percepcji wzrokowej, który jest niezbędny do radzenia sobie w przedszkolu, w klasie "zerowej" lub w szkole. U większości z tych dzieci trudno jest znaleźć jakieś specyficzne czynniki, które spowodowałyby to opóźnienie, a także niewłaściwe byłoby doszukiwanie się czynników o charakterze patologicznym. Ujawnia się tutaj jedna z prawidłowości rozwoju: różne dzieci dojrzewają w różnym tempie. Niemniej u niektórych dzieci można stwierdzić różne zaburzenia rozwoju. Mogą to być zaburzenia emocjonalne lub zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego. Inne dzieci z kolei, z racji zaniedbań środowiskowych a także różnych form kalectwa (np. głuchoty) nie miały dostatecznej ilości doświadczeń wzrokowych i językowych wpływających w zasadniczy sposób na rozwój percepcji wzrokowej [2]. Dzieci opóźnione w rozwoju percepcji wzrokowej mają trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i ich wzajemnego położenia w przestrzeni, wskutek czego spostrzegają świat w sposób zniekształcony. To z kolei wywołuje u nich poczucie nieprzewidywalności i niestabilności zdarzeń. Zachowują się one zazwyczaj niezgrabnie i nie radzą sobie w grach sportowych i zabawach ruchowych. Ponadto trudności w rozpoznawaniu symboli wzrokowych powodują - bez względu na poziom ich inteligencji - że opanowanie umiejętności czytania i pisania jest dla tych dzieci bardzo trudne - a czasem nawet niemożliwe.
U dzieci opóźnionych w rozwoju percepcji wzrokowej często pojawiają się problemy natury emocjonalnej. Dziecko, które w wieku przedszkolnym nie potrafi wycinać ani kolorować obrazków lub nie jest w stanie w odpowiednim czasie nauczyć się czytać i pisać, może przejawiać lęk i niepokój związane z brakiem powodzenia. Zdając sobie sprawę z niemożności dorównania swoim kolegom i świadome rozczarowania, jakie przynosi rodzicom i nauczycielom, dziecko takie niemal nieuchronnie staje się zagubione, nerwowe, nieuważne i nieśmiałe. Jeżeli nie podejmie się środków zaradczych, mogą się również u niego pojawiać zaburzenia charakteru i zachowania [3].

III OBJAWY PERCEPCJI WZROKOWEJ I WZROKOWO-PRZESTRZENNEJ

Nieprawidłowa budowa gałki ocznej (narządu zmysłu) powoduje wady wzroku, które zaburzają ostrość widzenia i są przyczyną szybszego męczenia się, odczuwania bólu głowy i oczu u dzieci. Zniechęca to do czynności angażujących zmysł wzroku takich jak czytanie, rysowanie. Ruchy obu gałek ocznych powinny być ze sobą skoordynowane, dlatego nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora kinestetyczno-ruchowego może być także przyczyną trudności w czytaniu, głównie pod postacią słabej techniki, wolnego tempa czytania [4].
W przypadku uszkodzenia receptora w analizatorze wzrokowym (siatkówki) oraz dróg dośrodkowo-wzrokowych występują ubytki w polu widzenia, a nawet ślepota. Poważne zaburzenia są skutkiem uszkodzenia ośrodka wzrokowego w korze mózgowej. Uszkodzenie pola projekcyjnego powoduje ubytki w polu widzenia, a całkowite zniszczenie ślepotę centralną. Uszkodzenie pól drugorzędowych powoduje różne postacie zaburzeń postrzegania i rozpoznawania konkretnych lub narysowanych przedmiotów. Osoba spostrzega elementy, lecz nie potrafi ich scalić i rozpoznać jako całości, nie potrafi więc określić, jaki widzi przedmiot i nie umie odróżnić, czy widzi na obrazku np. okulary czy rower (agnozja wzrokowa). Natomiast uszkodzenie pół trzeciorzędowych powoduje zaburzenie spostrzegania i działania w przestrzeni, np. człowiek spostrzega przedmioty, lecz nie potrafi ocenić ich ułożenia, nie potrafi odczytać godziny na zegarze, określić prawej lub strony swojego ciała, orientować się na mapie. Wynikiem uszkodzenia pół drugo- i trzeciorzędowych, tj. uszkodzenia ośrodka wzrokowego jest całkowita niemożność czytania wskutek niezdolności rozpoznawania liter i jednoczesnego spostrzegania całego wyrazu (aleksja). Najczęściej obserwowalnymi zaburzeniami u dzieci są mikrozaburzenia spostrzegania, które łączy się przede wszystkim z dysfunkcją korowego ośrodka wzrokowego, jego pól drugo- i trzeciorzędowych. Pomimo dobrej ostrości wzroku występują wówczas zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej [5]. Ponadto zaburzona percepcja wzrokowa może spowodować u dzieci poważne kłopoty w rozróżnianiu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu figur geometrycznych i liter, może powodować kłopoty z pamięcią wzrokową (słaba pamięć wzrokowa), często także związana jest z zaburzeniem procesu lateralizacji, a także może objawiać się także trudnościami w czytaniu. Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą być także przyczyną trudności w takich przedmiotach jak: zajęcia plastyczne (dzieci mozolnie wykonują rysunki, które są ubogie w szczegóły, mają zakłócone proporcje i stosunki przestrzenne, w geografii (utrudniona orientacja na mapie), w geometrii (brak wyobraźni przestrzennej powoduje kłopoty w utrwaleniu wzrokowych obrazów figur, kątów i innych abstrakcyjnych elementów). Mogą mieć trudności w nauce języka rosyjskiego, takie jak różnicowanie i utrwalenie kształtów liter oraz przyporządkowywanie im określonych dźwięków [6].

Trudności mogą dotyczyć (Sobolewska 1989):

• różnicowania znaków graficznych i prawidłowego ich utrwalania,

• wzrokowego zapamiętywania obrazów graficznych wyrazów,

• orientacji w kierunkowym aspekcie pisma i jego prawidłowym rozmieszczaniu

Tak więc u dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową zauważa się następujące symptomy:

• mylenie liter o podobnych optycznie kształtach (np. a-o, m-n, l-t, e-c, h-k, C-G),

• mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi poziomej i pionowej (np. n-u, p-g, b-d, w-m),

• mieszanie struktur graficznych, gdy różnice między nimi są małe (np. dom - dam),

• przestawianie liter, sylab, wyrazów,

• opuszczanie drobnych znaków graficznych i interpunkcyjnych,

• zapominanie niektórych dużych liter (szczególnie L, Ł, W, F),

• niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w stosunku do stronicy zeszytu, - nieodpowiedni wybór linijek,

• mylenie kierunku zapisu (pismo zwierciadlane, pisanie od strony prawej ku lewej,)

• błędy ortograficzne (gorsza pamięć wzrokowa wpływa na trudności w zapamiętywaniu obrazu graficznego), wolne tempo czytania

• spowodowane zbyt długim koncentrowaniem się na rozpoznawaniu kształtów liter lub wyrazów podobnych

3)    Kierunki, cele i zadania programu
Kierunki pracy z grupą będą następujące:
•    Aktywizowanie procesów myślowych;
•    Usprawnianie funkcji percepcyjnych;
•    Stymulowanie koncentracji uwagi;
•    Kształcenie umiejętności poznawania liter i symboli matematycznych.
Cele programu:
•    Rozwijanie percepcji wzrokowej i koordynacji wzrokowo – ruchowej;
•    Rozwijanie koordynacji ręka – oko;
•    Rozwijanie spostrzegawczości, analizy wzrokowej opartej na konkrecie;
•    Wyodrębnianie i rozpoznawanie wybranych kształtów oraz tworzenie z nich prostych układów;
•    Dostrzeganie związków logicznych;
•    Rozwijanie umiejętności spostrzegania, porównywania i dostrzegania typowych różnic;
•    Doskonalenie umiejętności wyodrębniania przedmiotów do liczenia oraz liczenia na konkretach.
    Przy prowadzeniu zajęć stymulacyjno - korekcyjnych, które mają na celu ćwiczenie i usprawnienie funkcji, należy kierować się pewnymi zasadami:
-    zajęcia rozpoczynamy od ćwiczeń łatwiejszych, ostrożnie stopniując trudności. Nie wolno przechodzić do zadań trudniejszych ,jeżeli dziecko nie opanowało ćwiczeń na niższym poziomie.
-    w czasie zajęć usprawniamy przede wszystkim funkcje najbardziej zaburzone, uważając by nie dopuścić do zniechęcenia dziecka do wykonywania ćwiczeń,
-    zajęcia powinny odbywać się systematycznie, 2-3 razy w tygodniu celem utrwalania zdobytych umiejętności,
-    aby uzyskać dobre rezultaty terapii, należy uwzględnić indywidualne cechy dziecka -np. dostosowanie tempa zajęć do tempa pracy dziecka,
-    zajęcia muszą być na tyle ciekawe, aby dziecko chętnie wykonywało ćwiczenia i wyrabiało wiarę we własne siły,
-    podczas prowadzenia zajęć nauczyciel powinien kierować się konsekwencją w postępowaniu, ale również nie może zapomnieć o wyrozumiałości i życzliwości aby zapobiec sytuacjom stresującym dziecko.  

4)    Metody oraz warunki pracy z dziećmi
W pracy stymulacyjnej zastosowane zostaną następujące metody pracy:
•    metody i techniki aktywizujące, które pozwalają dzieciom samodzielnie dochodzić do wiedzy;
•    metody i techniki waloryzacyjne (eksponujące wartości) impresyjne i ekspresyjne;
•    metody praktyczne realizacji zadań wytwórczych  
•    metody asymilacji wiedzy.
•    metody wielostronnej stymulacji, usprawniania i korekcji – elementy pedagogiki Marii Montessorii, metodę Dobrego Startu Marty Bogdanowicz, metody pedagogiki zabawy;
•    ćwiczenia rozwijające sprawność manualną, spostrzeganie wzrokowe, percepcję słuchową zawarte w pozycji „Wczesna interwencja terapeutyczna” Jagody Cieszyńskiej i Marty Korendo;
•    karty pracy Joanny Białobrzeskiej.
Praca z dziećmi odbywać się będzie w godzinach porannych i popołudniowych dwa razy w tygodniu.

5)    Zestawy ćwiczeń;
1. Układanie figur wg wzoru z pamięci i bez wzoru.
2. Składanie pociętych obrazków wg wzoru.
3. Składanie pociętych obrazków bez wzoru.
4. Uzupełnianie braków na obrazkach.
5. Dopasowywanie części obrazków do całości.
6. Wyodrębnianie różnic miedzy obrazkami.
7. Składanie pociętych figur z papieru ( kwadrat, koło, trójkąt, romb).
8. Układanie figur z patyczków i klocków.
9. Rysowanie prostych i krzywych linii pomiędzy coraz bardziej zwężającymi się granicami.
10. Różnicowanie położenia figur w przestrzeni.
11. Percepcja stosunków przestrzennych.
12. Wzrokowe rozpoznawanie kierunku ułożenia strzałek, kształtowanie pojęć kierunku w górę, w dół, w prawo, w lewo, skośnie w lewy górny róg, skośnie w prawy dolny róg, itd..
13. Rozpoznawanie przedmiotów na obrazkach pokazywanych bardzo krótko. Układanie klocków typu „mozaika” wg wzoru. Odtwarzanie z pamięci uprzednio zaobserwowanych elementów oraz stosunków przestrzennych, jakie między nimi zachodziły.
14. Układanie obrazków po lewej i po prawej stronie.
15. Układanki z pocztówek.
16. Ćwiczenia z pamięcią figur geometrycznych – „dobieranka – nakładanka”.
17. Układanie pociętych liter.
18. Rozpoznawanie i odwzorowywanie liter z układów 2- i 3-literowych.
19. Rozpoznawanie liter wśród zestawów innych liter.
20. Rozpoznawanie podobnych i odmiennych liter w wyrazach.
21. Składanie sylab w sensowne wyrazy za pomocą suwaków prostych i zegarów.
22. Układanie krótkich wyrazów i ich przekształcanie.
23. Dobieranie zdań do obrazków.
24. Segregowanie podpisów.
25. Rozsypanki wyrazowe.
26. Uzupełnianie luk w tekście .
27. Uzupełnianie w tekście brakujących detali.
28. Zagadki wyszukiwania w ciągach słownych n. wyrazów zwartych.
29.Dobieranie obrazków odpowiednich do treści zagadek.
30. Rozwiązywanie rebusów.
Ćwiczenia usprawniające percepcję wzrokową:
a) na materiale bezliterowym
―    dobieranie par jednakowych obrazków (dobieranki, loteryjki, domino),
―    dobieranie par jednakowych figur geometrycznych,
―    odtwarzanie z pamięci układów elementów (obrazków, przedmiotów, figur, geometrycznych),
―    rozpoznawanie zmian ilościowych i jakościowych w układach elementów - zabawa „Co tu się zmieniło?”
―    układanie obrazków według instrukcji słownej (po lewej, po prawej, na górze, za, przed itp.); wskazywanie obrazków o określonym położeniu, samodzielne określanie ich położenia,
―    układanie obrazków w kolejności w jakiej były pokazywane (różne obrazki, długie i krótkie ekspozycje),
―    układanie obrazków z części (układanki płaskie i klockowe),
―    dobieranie części obrazka do całości (uzupełnianki obrazkowe),
―    układanie figur geometrycznych z części,
―    dobieranie części figury geometrycznej do całości,
―    układanie obrazków i kompozycji z figur geometrycznych według wzoru i z pamięci,
―    rysowanie kompozycji za pomocą szablonów (rysunkowych i geometrycznych),
―    uzupełnianie niedokończonych rysunków i figur geometrycznych (dorysowywanie brakujących elementów lub części),
―    rysowanie kompozycji geometrycznych według wzoru,
―    budowanie według wzoru kompozycji z klocków,
―    dobieranie zbiorów liczbowych w tym samym układzie (domina kwiatowe, klasyczne, kostki do gier),
―    dobieranie zbiorów liczbowych w innym układzie (domina dla przedszkolaków z elementami rysunkowymi, loteryjka „Listki” Janiny Magnuskiej i inne),
―    wyszukiwanie różnic między obrazkami,
―    wyszukiwanie podobieństw między obrazkami,
―    wyszukiwanie i dobieranie par jednakowych liter - bez czytania, jedynie na podstawie identyfikacji wzrokowej (domina literowe, klocki i rozsypanki literowe, teksty),
b) na materiale literowym, sylabowym, wyrazowym
―    zgadywanie liter (na tablicy wykonujemy za pomocą wskaźnika ruchy pisania określonej litery, a dziecko odgaduje jaką literę napisaliśmy, następnie samo naśladuje ruchy pisania poszczególnych liter),
―    odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych liter (pokazujemy tablicę z wypisanymi na niej literami, dziecko zapamiętuje rozmieszczenia np. litery „b” i wpisanie jej w odpowiednie miejsce na tablicy, którą ma przed sobą),
―    uzupełnianie liter (narysowane na kartce papieru dwie kolumny liter - dużych drukowanych - o podobnym kształcie, różniących się tylko jednym elementem graficznym
R    P
E    F
Ł    L
Ś    S
Ż    Z
dziecko ma za zadanie litery z prawej kolumny uzupełnić w taki sposób, aby przybrały kształt liter z lewej kolumny),
―    wykonywanie ilustrowanych albumów, parawaników z samogłoskami,
―    wyszukiwanie sylab w zbiorze wyrazów (np. sylaba la-, lala, sala),
―    tworzenie z liter sylab otwartych np. da, ba, pa,
―    podpisywanie obrazka jedną sylabą,
―    szukanie odpowiednich sylab w krótkim tekście,
―    identyfikacja sylab (rozrzucone sylaby, z których składają się wyrazy, wypisane na kartce papieru; dziecko ma określić z jakich sylab składają się wyrazy np. baba, sala, koty),
―    wykonywanie ilustrowanych książeczek sylabowych według wzoru,
―    dobieranie sylab eksponowanych przez nauczyciela (dziecko ma przed sobą planszę, karteczki, z sylabami zakrytymi przed dziećmi, ma nauczyciel i kolejno je ukazuje, dzieci odczytują napis i sprawdzają, czy sylaba pasuje do uzupełnienia napisu pod obrazkiem, kto odnajdzie dla niej miejsce otrzymuje karteczkę z napisem),
―    tworzenie z sylab wyrazów (rozsypanki dwusylabowe),
―    tworzenie wyrazów jednosylabowych (loteryjki sylabowe),
―    domino wyrazowe (dzieci nakładają sylaby na kartonikach na początku lub na końcu wyrazu)
sar-    -na
za-    -jąc

―    rozsypanki z wyrazami wielosylabowymi,
―    szukanie podobnych wyrazów,
―    segregowanie wyrazów (kładziemy przed dzieckiem kartonik z literą i polecamy odszukać te wyrazy, w których demonstrowana litera się znajduje),
―    tworzenie zdań z rozsypanek wyrazowych,
―    uzupełnianie zdań wyrazami i obrazkami.
Ćwiczenia na materiale obrazkowym:
-    rozpoznawanie przedmiotów na obrazkach (loteryjki obrazkowe, domino obrazkowe, dobieranie w pary, odpoznawanie obrazków opisanych słownie),
-    układanie wg. zasady podobieństwa ( „Dobieramy liście”,  „Kto zmienił miejsce”,  „Co do czego pasuje,” wyszukiwanie podobieństw, wyszukiwanie różnic, dobieranie obrazka do jego schematu),
-    rozpoznawanie czynności i rozumienie sytuacji przedstawionej na obrazku ( dobieranie obrazków o określonej czynności, nazywanie czynności, demonstrowanie jej ruchem, wyszukiwanie obrazków przedstawiających czynności, wyszukiwanie obrazków opisanych słownie),  
-    rozpoznawanie przebiegu zdarzeń przedstawionych na obrazkach,(porządkowanie historyjek obrazkowych, opowiadanie historyjki, dobieranie „dobrych i złych” obrazków do podanego opisu ),
-    składanie całości z części,(dobieranie części do całości, układanie obrazka z części wg. wzoru, bez wzoru),

Ćwiczenia na materiale geometrycznym:
-    odpoznawanie jednakowych kształtów,(różnicowanie figur geometrycznych wg. kształtu, wielkości, koloru, segregowanie figur wg. określonych zasad, dobieranie odpowiedniego rysunku),
-    prawidłowe wyróżnianie figur narysowanych, (obrysowywanie prostych figur, kopiowanie przez kalkę, łączenie kropek,)
-    wyróżnianie i odtwarzanie figur narysowanych,(loteryjki geometryczne, układanki mozaikowe, domino geometryczne, różnicowanie kształtów, odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów, odtwarzanie z pamięci prostych układów z klocków),
-    prawidłowe wyróżnianie i odtwarzanie układów linii prostych i krzywych, (rysowanie wzorków i szlaczków na gładkim papierze, w linię, w kratkę, układanie szlaczków z figur geometrycznych)  
-    umiejętność składania figur z części,(układanki jedno i wielobarwne, układanie figur z części, odbijanie stemplami układu figur, kolorowe wycinanki z figur geometrycznych),

Ćwiczenia na materiale literopodobnym:
-    odpoznawanie znaków graficznych i liter,(segregowanie liter, wyszukiwanie liter w tekście, odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów),
-    różnicowanie znaków graficznych i liter podobnych,(segregowanie liter podobnych: p-b, u-n, d-b, domino literowe, różnicowanie liter mylonych),
-    odpoznawanie i różnicowanie sylab,(wyszukiwanie sylaby demonstrowanej wśród innych, wyodrębnianie sylab w wyrazach, domino sylabowe),  
-    odpoznawanie i różnicowanie wyrazów trzyliterowych,(wyszukiwanie takich samych wyrazów, wyszukiwanie wyrazów podobnych).