Agroekologia Referaty

Formy ochrony przyrody

Celem ochrony przyrody w Polsce jest zachowanie różnorodności biologicznej, zachowanie dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i stabilności ekosystemów, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody, a także przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody. Ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 roku cele ochrony przyrody definiuje jako zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów.

Według Ustawy (Art.2.ust 2.): "Celem ochrony przyrody jest:

  1. utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;

  2. zachowanie różnorodności biologicznej;

  3. zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;

  4. zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;

  5. ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;

  6. utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;

  7. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody."

Do najważniejszych powodów, dla których stosuje się ochronę przyrody, należą:

Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku ustanowiła następujące formy ochrony przyrody:

Najważniejszym składnikiem systemu ochrony są 23 polskie parki narodowe. W obrębie parków, których łączna powierzchnia zajmuje ponad 3000 km2, wydzielono na obszarze 683 km2 strefy ochrony ścisłej, gdzie nie dochodzi do ingerencji człowieka w ekosystemy. Na pozostałych terenach pracownicy parków i naukowcy wspierają odradzanie się naturalnej przyrody. Mniejszymi, chociaż równie cennymi obiektami przyrodniczymi są rezerwaty przyrody. Jest ich w Polsce ponad 1300. Innym ważnym składnikiem jest 120 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 24 500 km2, a zasadniczą różnicą jest to, że można w nich prowadzić działalność gospodarczą i rolniczą. Z kolei obszary chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni 71 400 km2 są łącznikiem w systemie ochrony tak, że stanowi on ciągłość. Chroni się także niewielkie odizolowane obszary (tzw. użytki ekologiczne), mniejsze fragmenty pięknych krajobrazów zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, a także pojedyncze obiekty - pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej.

W 2004 r. rozpoczęto też wprowadzanie w Polsce europejskiej formy ochrony przyrody - obszarów Natura 2000, na których chroni się te elementy przyrody, które są zagrożone w skali Europy. Docelowo takie obszary obejmą prawdopodobnie ok. 15-20% powierzchni kraju. Niezmiernie ważnym dopełnieniem w systemie ochrony przyrody jest gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin. Ważnymi osiągnięciami polskiego systemu ochrony przyrody są ochrona bobra, łabędzia, żubra, sokoła wędrownego, czy też łosia.

PARKI NARODOWE

Park narodowy to obszar powołany celem ochrony występującej tam przyrody ożywionej (rzadziej np. cech krajobrazu, także kulturowego), na którym prawnie ograniczona jest możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, osiedlania się itd.
Według polskiej Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku jest to:
"Obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe"
W ramach parku narodowego wyróżnia się zwykle 3 strefy: strefę ochrony ścisłej, strefę ochrony częściowej i otulinę parku narodowego. 

Nazwa parku Rok utworzenia Powierzchnia [ha]
Babiogórski 1954 3392
Białowieski 1947 10502
Biebrzański 1993 59223
Bieszczadzki 1973 29202
Bory Tucholskie 1996 4798
Drawieński 1990 11342
Gorczański 1981 7030
Góry Stołowe 1993 6339
Kampinoski 1959 38544
Karkonoski 1959 5576
Magurski 1995 19439
Narwiański 1996 7350
Ojcowski 1956 2146
Pieniński 1954 2346
Poleski 1990 9762
Roztoczański 1974 8483
Słowiński 1967 18618
Świętokrzyski 1950 7626
Tatrzański 1954 21164
Ujście Warty 2001 8038
Wielkopolski 1957 7584
Wigierski 1989 15086
Woliński 1960 10937

Białowieski Park Narodowy (powstał najwcześniej),

Biebrzański Park Narodowy (największy park narodowy),

Ojcowski Park Narodowy (najmniejszy park narodowy),

Park Narodowy  Ujście Warty  (najmłodszy park,2001 rok),

REZERWATY PRZYRODY

Rezerwat przyrody w brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.:
"obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi".
Przedmiotem ochrony może być całość przyrody na terenie rezerwatu lub szczególne jej składniki: fauna, flora, twory przyrody nieożywionej

Cały rezerwat albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony.

W Polsce mamy obecnie ponad 1300 rezerwatów, które łącznie zajmują około 0,5% powierzchni całego kraju. Pod względem głównego przedmiotu ochrony lub typu chronionego siedliska wyróżnia się różne typy rezerwatów. W Polsce mamy 671 rezerwatów leśnych, 178 florystycznych, 122 krajobrazowe, 124 torfowiskowe i 103 ptasie. Mniej liczne są rezerwaty przyrody nieożywionej (58), stepowe (35), wodne (20) i ssaków (17). Pozostałe rezerwaty utworzono dla ochrony owadów (6), gadów (4), słonorośli (4) i mięczaków (1).

PARKI KRAJOBRAZOWE

W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004-go roku:
"Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju."
W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą z pewnymi ograniczeniami, np. nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów budowlanych (z wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć rekreacji krajoznawczej, to znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także edukacji.

Typy ochrony

Na obszarach chronionych często spotykaną formą ochrony jest ochrona ścisła. Na objętym nią obszarze zabrania się jakiejkolwiek ingerencji człowieka, nawet wstępu! Większość terenów objętych ochroną podlega jednak ochronie częściowej, co oznacza, że można je zwiedzać, a nawet prowadzić działalność rolniczą lub leśną - ale zawsze są to ściśle określone działania, nie wpływające znacząco na stan przyrody. Dopuszczalne (wręcz konieczne) są także aktywne działania prowadzące do odtworzenia właściwego stanu przyrody.

Zakazy

W parkach narodowych i rezerwatach przyrody obowiązują ścisłe zakazy, określone w Ustawie (Art.15.ust1.). Są one ustanowione przez Radę Ministrów, takie same w każdym parku i rezerwacie! W Ustawie znajduje się też spis zakazów, które mogą być wprowadzone w parku krajobrazowym (Art.17.ust.1.). Z listy tej wojewoda wybiera te, które uważa za stosowne.

Plany ochrony

Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych obowiązkowe jest sporządzanie planów ochrony na 20 lat, w których określa się istniejące zagrożenia dla przyrody na chronionym obszarze oraz sposoby działań ochronnych. Plany ochrony sporządzane są przez instytucję zarządzającą danym obszarem (dyrekcja parku narodowego lub parku krajobrazowego, wojewoda lub inny organ zarządzający dla rezerwatu).

 OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU

Obszar chronionego krajobrazu jest formą ochrony przyrody. Obszary takie zajmują rozleglejsze tereny niż parki krajobrazowe i obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego takie jak doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe, torfowiska.

Obszary chronionego krajobrazu są przeznaczone głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom (zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego). 

Obszary chronionego krajobrazu bardzo często stanowią strefę buforową dla innych, wyższych form ochrony. Zajmują łącznie ponad 21% powierzchni Polski. Nadrzędną funkcją tych obszarów jest harmonijne łączenie gospodarki z turystyką i wypoczynkiem.

NATURA 2000

Natura 2000 – program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu jest Dyrektywa Ptasia, Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa) oraz szereg innych rozporządzeń i dokumentów wykonawczych. Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy i wymienia w załącznikach Dyrektyw. W ramach programu wyznaczone zostają tzn. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (Special Protection Areas - SPA) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (Special Areas of Conservation - SAC), na których obowiązują specjalne regulacje prawne.

POMNIKI PRZYRODY

Pomnik przyrody - pojedyncze krzewy, drzewa i grupy drzew odznaczające się sędziwym wiekiem, wielkością, niezwykłymi kształtami lub innymi cechami, a także zabytkowe aleje drzew. Natomiast do pomników przyrody nieożywionej należą: największe głazy narzutowe, tzw. erratyki oraz interesujące formy powierzchni ziemi np. - źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie, odkrywki itp.
W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. 

STANOWISKA DOKUMENTACYJNE

W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:
Art.41.ust.1.: "Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych."

Art.41.ust.2.: "Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt."

UŻYTKI EKOLOGICZNE

W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:
"Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania."
Istotnym powodem tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych pod względem przyrodniczym.
Nie mogły one być objęte ochroną rezerwatową ze względu na niewielką powierzchnię i zazwyczaj mniejszą rangę ich walorów przyrodniczych.

ZESPOŁY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE

W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:
"Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne."

Bardzo często tą formą ochrony obejmuje się zabytkowe (choć niekoniecznie!) budowle, np. pałacyki, dworki, kościoły wraz z towarzyszącą im przyrodą.

O utworzeniu zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, użytku ekologicznego, pomnika przyrody oraz stanowiska dokumentacyjnego decyduje odpowiedni wojewoda lub rada gminy. W stosunku do objętych ochroną elementów można ustanowić stosowne zakazy, wybrane z listy zakazów wyszczególnionych w Ustawie (Art.45.ust.1).

OCHRONA GATUNKOWA

Ochronie gatunkowej podlegają rośliny, zwierzęta i grzyby, które są rzadkie oraz zagrożone w skali kraju, a także gatunki endemiczne oraz chronione na podstawie umów międzynarodowych. Na szczeblu krajowym oraz na szczeblach lokalnych prowadzi się monitoring oraz zestawienia gatunków zagrożonych - są to tzw. Czerwone Listy lub Czerwone Księgi. Listy zawierają tylko spis gatunków wraz z podanym stopniem ich zagrożenia, księgi natomiast zawierają dodatkowo informacje o biologii każdego gatunku, jego występowaniu, stanie populacji, rodzajach zagrożeń oraz zalecenia działań ochronnych.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) ustanowiła następujące kategorie zagrożeń dla gatunków:

EX (extinct) - wymarłe

Threatened (zagrożone)

CR (critically endangered) - krytycznie zagrożone

EN (endangered) - zagrożone

VU (vulnerable) - narażone

LR (lower risk) - mniejszego ryzyka

cd (conservation dependent) - zależne od ochrony

nt (near threatened) - bliskie zagrożeniu

lc (least concerned) - najmniejszej troski

W celu zachowania gatunków, chronić należy też ich siedliska, czyli miejsca, w których przebywają, zimują, rozmnażają się. Jeśli wiadomo, że dany gatunek w naturze nie ma szans na przetrwanie, prowadzi się hodowle ex situ, czyli poza jego naturalnym środowiskiem. Takimi rozwiązaniami są ogrody zoologiczne oraz botaniczne. Tworzy się też banki genów. Jeśli w innym regionie istnieje środowisko odpowiednie dla danego gatunku, można dokonać jego przesiedlenia ze środowiska zagrożonego lub wprowadzić tam osobniki hodowane wcześniej w ZOO lub ogrodzie botanicznym (introdukcja lub reintrodukcja).

Ustawa o ochronie przyrody ustanawia zakazy dotyczące chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, natomiast same gatunki podlegające ochronie określone są w osobnych dokumentach. Ochrona gatunkowa może mieć charakter ścisły (obowiązuje przez cały rok, bez wyjątków) lub częściowy (obowiązuje tylko w wyznaczonych okresach czasu, np., w okresie rozrodczym lub dla osobników o określonych rozmiarach, np. dla młodocianych).

GATUNKOWA OCHRONA ZWIERZĄT

Gatunkowa ochrona zwierząt - jedna z form ochrony przyrody przyjęta w Ustawie o ochronie przyrody. W stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową wprowadzone są następujące zakazy: zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, posiadania żywych zwierząt, posiadania zwierząt martwych lub ich części, niszczenie siedlisk i ostoi, wybieranie, posiadanie oraz przechowywanie jaj i inne.

GATUNKOWA OCHRONA ROŚLIN

Ochrona gatunkowa roślin to prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko rosnących roślin zagrożonych wyginięciem. Gatunków chronionych nie wolno niszczyć, zrywać, zbierać, niszczyć ich siedlisk, sprzedawać, nabywać, przewozić przez granicę państwa itp. Dla gatunków ściśle chronionych na odstępstwo od takiego zakazu może wyjątkowo wyrazić zgodę Minister Środowiska, dla gatunków częściowo chronionych - wojewoda.

GATUNKOWA OCHRONA GRZYBÓW

Ochrona gatunkowa grzybów - analogicznie do ochrony gatunkowej roślin i zwierząt - to prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko rosnących grzybów zagrożonych wyginięciem. Obecnie obejmuje to również porosty, ponieważ zgodnie z aktualną systematyką są one zaliczane do grzybów.
Chronionych grzybów nie wolno zbierać ani niszczyć w inny sposób, niszczyć ich siedlisk, wpływać w jakikolwiek sposób na ich rozwój, sprzedawać, nabywać, wymieniać, darowywać, przetrzymywać, preparować czy też przewozić przez granicę państwa.

Rezerwat przyrody polanki naturalne zbiorowiska leśne buczyny karpackiej

Czy dany obszar lub obiekt albo ich część podlega ochronie zgodnie z prawem międzynarodowym:     Nie Data pierwszego uznania:  1996-07-26 Oznaczenie dziennika urzędowego, w którym został ogłoszony akt o utworzeniu:

Uznany przez: Minister właściwy ds. środowiska

Oznaczenie dzienników urzędowych, w których zostały ogłoszone akty prawne wprowadzające zmiany w granicach formy lub akcie prawnym ustanawiającym tę formę: Brak oznaczeń

Współrzędne geograficzne środka obiektu lub obszaru: Długość geograficzna: 22° 17' 0" E Szerokość geograficzna: 49° 33' 0" N

Województwa, w których znajduje się obiekt: podkarpackie

Powiaty: sanocki

Gminy: Sanok

Dodatkowe informacje o położeniu: mezoregion Góry Sanocko-Turczańskie
na wysokości 350-570m npm

Łączna powierzchnia formy:   191.94 ha

Powiązania z innymi obszarami chronionymi: Park Krajobrazowy: Gór Słonnych

Zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, w rezerwatach przyrody zabrania się: 1) budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych, z wyjątkiem obiektów i urządzeń służących celom parku narodowego albo rezerwatu przyrody;
2) rybactwa, z wyjątkiem obszarów ustalonych w planie ochrony albo w zadaniach ochronnych;
3) chwytania lub zabijania dziko występujących zwierząt, zbierania lub niszczenia jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych zwierząt, umyślnego płoszenia zwierząt kręgowych, zbierania poroży, niszczenia nor, gniazd, legowisk i innych schronień zwierząt oraz ich miejsc rozrodu;
4) polowania, z wyjątkiem obszarów wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych ustanowionych dla rezerwatu przyrody;
5) pozyskiwania, niszczenia lub umyślnego uszkadzania roślin oraz grzybów;
6) użytkowania, niszczenia, umyślnego uszkadzania, zanieczyszczania i dokonywania zmian obiektów przyrodniczych, obszarów oraz zasobów, tworów i składników przyrody;
7) zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody;
8) pozyskiwania skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, minerałów i bursztynu;
9) niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia i użytkowania gruntów;
10) palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz używania źródeł światła o otwartym płomieniu, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
11) prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej i rolniczej, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony;
12) stosowania chemicznych i biologicznych środków ochrony roślin i nawozów;
13) zbioru dziko występujących roślin i grzybów oraz ich części, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
14) amatorskiego połowu ryb, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych;
15) ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej wierzchem, z wyjątkiem szlaków i tras narciarskich wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
16) wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony oraz psów pasterskich wprowadzanych na obszary objęte ochroną czynną, na których plan ochrony albo zadania ochronne dopuszczają wypas;
17) wspinaczki, eksploracji jaskiń lub zbiorników wodnych, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
18) ruchu pojazdów poza drogami publicznymi oraz poza drogami położonymi na nieruchomościach będących w trwałym zarządzie parku narodowego, wskazanymi przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
19) umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną przyrody, udostępnianiem parku albo rezerwatu przyrody, edukacją ekologiczną, z wyjątkiem znaków drogowych i innych znaków związanych z ochroną bezpieczeństwa i porządku powszechnego;
20) zakłócania ciszy;
21) używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowego, uprawiania sportów wodnych i motorowych, pływania i żeglowania, z wyjątkiem akwenów lub szlaków wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
22) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu;
23) biwakowania, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody - przez organ uznający obszar za rezerwat przyrody;
24) prowadzenia badań naukowych - w parku narodowym bez zgody dyrektora parku, a w rezerwacie przyrody - bez zgody organu uznającego obszar za rezerwat przyrody;
25) wprowadzania gatunków roślin, zwierząt lub grzybów, bez zgody ministra właściwego do spraw środowiska;
26) wprowadzania organizmów genetycznie zmodyfikowanych;
27) organizacji imprez rekreacyjno-sportowych - w parku narodowym bez zgody dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody bez zgody organu uznającego obszar za rezerwat przyrody.

Nazwa:   Skarpa w Międzybrodziu

Opis formy ochrony: Stanowisko dokumentacyjne – "Skarpa w Międzybrodziu" obejmuje obszar stromej, prawobrzeżnej skarpy brzegowej w postaci podcinanego przez San cokołu skalnego, położonego w miejscowości Międzybrodzie.
Odsłonięcie geologiczne ukazujące warstwy fliszu w postaci drobnoziarnistych, jasno beżowych, cienko i średnio ławicowych piaskowców, gezów oraz przewarstwień marglistych łupków i rogowców spongolitowych.
W skład stanowiska dokumentacyjnego wchodzi skarpa o długości około 100 m oraz brzeg poniżej skarpy, znajdujące się w obrębie 274 i 275 km rzeki San położone na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, administrowanych przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie.
Celem ustanowienia stanowiska dokumentacyjnego jest ochrona odsłonięcia geologicznego ukazującego warstwy fliszu w postaci drobnoziarnistych, jasno beżowych, cienko i średnio ławicowych piaskowców, gezów oraz przewarstwień marglistych łupków i rogowców spongolitowych.

Obowiązujące dla stanowiska zakazy: - niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru - umieszczania tablic reklamowych - uszkadzania i zanieczyszczania gleby - wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu - wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych - wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych gruntów rolnych - zmiany sposobu użytkowania ziemi

Nazwa:   Baba i Dziad

Opis formy ochrony: Dwa drzewa:
Drzewo lipa drobnolistna ("Baba") - obwód pnia 326 cm, wysokość 15 m, średnica korony 12 m:
Drzewo lipa szerokolistna ("Dziad") - obwód pnia 315 cm, wysokość 15 m, średnica korony 12 m.

Obowiązujące zakazy: - niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru - wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych - dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej - zmiany sposobu użytkowania ziemi - umieszczania tablic reklamowych

Sieć natura 2000

Obszary Natura 2000. Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje:

Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych innymi formami ochrony przyrody. Minister właściwy do spraw środowiska określa typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt, ze wskazaniem typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie obszarów Natura 2000.
Dla obszaru Natura 2000 minister właściwy do spraw środowiska ustanawia plan ochronny na okres 20 lat, uwzględniający ekologiczne właściwości siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony obszar ten został wyznaczony, wykorzystując, obejmujące obszar Natura 2000, plany ochrony ustanowione dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego oraz plany urządzenia lasu. Projekt planu ochrony obszaru Natura 2000 sporządza sprawujący nadzór nad obszarem.

Zasady

W ramach programu wyznaczone zostają tzw. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (Special Protection Areas - SPA) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (Special Areas of Conservation - SAC), na których obowiązują ochronne regulacje prawne. Każde państwo członkowskie musi opracować i przedstawić Komisji Europejskiej listę leżących na jego terytorium obszarów najcenniejszych pod względem przyrodniczym, odpowiadających gatunkowo i siedliskowo wymogom zawartym w Dyrektywach Ptasiej i Habitatowej. Po przedłożeniu listy, następuje proces ewaluacji i selekcji obszarów na poziomie europejskim a następnie obszar może zostać oficjalnie zatwierdzony jako składnik sieci.

Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonym w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach 2007-2011.

Cele projektu:

Strategie zarządzania

Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków.

Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci.

Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi:

System informacji

Materiały te zostaną wykorzystane w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego.

Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura 2000. Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej.

Aktywna ochrona

Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych.

Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych.

Projekt “Natura 2000 w Karpatach” obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników.

Edukacja

W ramach projektu “Natura 2000 w Karpatach” zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa.

Gatunki II dyrektywy siedliskowej w Karpatach

Rośliny

Języczka syberyjska Ligularia sibirica

Gatunek notowany w Polsce na 5 stanowiskach, z czego 1, odkryte w 2006 roku, znajduje się w Karpatach, u podnóża Tatr. Jedyne, znane dotychczas stanowisko w tym rejonie zlokalizowane było na terenie miasta Zakopane w dolinie Zakopianki, gdzie roślina była zbierana w 1912 roku. Obecnie nie istnieje, a teren jest zabudowany. Gatunek rośnie na torfowiskach niskich lub przejściowych, na glebach wilgotnych i mokrych, często w zaroślach wierzbowo-olszowych o umiarkowanym zwarciu. Siedlisko przyrodnicze, z którym jest związany, to 7210 – nawapienne torfowiska niskie i przejściowe. Karpacka populacja liczy zaledwie ponad 50 os. W 2006 roku było ich 55, w tym 35 generatywnych, a w 2007 – przynajmniej 42 generatywne. Rozproszone są one na powierzchni ok. 1-1,5 ara. Potencjalne siedlisko w tym rejonie zajmuje powierzchnię nawet 0,005 km2.
Są plany zasilenia populacji osobnikami pochodzącymi z namnożenia w hodowli ogrodowej.
Zagrożenia: sukcesja naturalna, nadmierny wypas, potencjalnie - próby regulacji stosunków wodnych.

Dzwonek piłkowany Campanula serrata

Gatunek priorytetowy, endemit ogólnokarpacki; gatunek wysokogórski związany głównie z borówczyskami, traworoślami i murawami bliźniczkowymi w piętrach kosodrzewiny i połonin, rzadziej spotykany w reglach, na łąkach mietlicowych. Są to siedliska przyrodnicze o kodach: 4060 wysokogórskie borówczyska bażynowe (Vaccinietum myrtilli): 6230-1 bieszczadzkie murawy bliźniczkowe, 6230-2 zachodniokarpackie murawy bliźniczkowe, 6430-1 ziołorośla subalpejskie i reglowe, traworośla zw. Calamagrostion, łąki reglowe rzędu Arrhenatheretalia. Największa populacja utrzymuje się w Bieszczadach, gdzie występuje pospolicie, znany też z Tatr i Beskidu Żywieckiego, lecz tu populacje są małe, po kilka do kilkudziesięciu os i ich liczebność maleje. W latach 50. XX wieku, był także notowany w Gorcach, ale od tego czasu już nie obserwowany. Liczebność populacji krajowej jest oceniana na ok. 10000 os, choć obserwuje się jej trend ujemny. Sumaryczny areał populacji jest ograniczony do kilku ha, choć dostępne siedlisko jest znacznie większe – nawet kilkadziesiąt km2.
Zagrożenia: zarzucenie pasterstwa i kośnego użytkowania polan, sukcesja naturalna.
Gatunek włączony do monitoringu Natura 2000 na lata 2006-2008 (zlecenie GIOŚ, wykonanie IOP PAN, Kraków).

Bezkręgowce

Biegacz urozmaicony Carabus variolosus

Duży chrząszcz (22-30 mm) o czarnej barwie ciała, z charakterystyczną rzeźbą pokryw. Gatunek wybitnie higrofilny, zasiedlający wilgotne zarośla nadrzeczne, pobrzeża drobnych zbiorników wodnych w lasach, bagna i torfowiska, młaki, a także kamieniste pobrzeża górskich potoków. Dorosłe osobniki polują pod kamieniami na brzegach zbiorników i pod powierzchnią wody. We wschodniej Europie biegacz urozmaicony traktowany jako gatunek wskaźnikowy czystości wód śródleśnych.

W Polsce występuje w całych Sudetach i Karpatach oraz na ich pogórzach, a także w pasie wyżyn południowych. Przez południową Polskę biegnie północna i północno-zachodnia granica jego zasięgu. Nie prowadzono dokładnych badań nad jego rozsiedleniem i wielkością populacji.

W Karpatach i na ich pogórzach stwierdza się regularne występowanie C. variolosus. Znanych jest tu ponad 30 aktualnych stanowisk w tym regionie. Obserwowany był w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, Beskidzie Wyspowym, Beskidzie Sądeckim, Pieninach, Gorcach, Tatrach i Babiej Górze. Lokalnie (np. w Bieszczadach) może występować licznie. Objęty ścisłą ochroną gatunkową, jak wszystkie biegaczowate. Nie jest uważany za zagrożony.

Potencjalnym zagrożeniem mogą być zmiany stosunków wodnych na terenach występowania gatunku, spowodowane osuszaniem terenów bagienno-leśnych, regulacją potoków itp., a także zanieczyszczenia wód i powietrza, zmieniające skład chemiczny i pH zbiorników wodnych, a co za tym idzie silnie wpływające na populacje owadów wodnych, stanowiących główne źródło pokarmu C. variolosus. Może być narażony na wyłapywanie i stanowić obiekt handlu kolekcjonerskiego.

Ochrona gatunku wymaga m.in. zachowania zanikających drobnych, izolowanych siedlisk, takich jak małe stawki, młaki, niewielkie strumienie i ich rozlewiska. Wskazane byłoby obejmowanie takich miejsc ochroną w formie użytków ekologicznych.

Biegacz Zawadzkiego Carabus zawadzkii

Duży (26-34 mmm) chrząszcz o czarnej barwie z niebieskawym, zielonkawym lub miedzianym połyskiem. Dla niespecjalisty – trudny do odróżnienia od wielu innych przedstawicieli rodzaju Carabus. Endemit wschodniokarpacki. Jest to leśny gatunek, zasiedlający tereny podgórskie i górskie, w Polsce spotykany też w piętrze połoninowym. W Polsce znany z 7 stanowisk stwierdzonych w Bieszczadach i na ich przedgórzach: w okolicach Przemyśla i Sanoka. Polskie stanowiska wyznaczają północno-zachodnią granicę zasięgu ogólnego tego gatunku. Ponieważ nie prowadzono pod jego kątem żadnych badań, zasięg występowania, liczebność populacji oraz wymagania ekologiczne są nieznane.
Gatunek prawnie chroniony, ponadto umieszczony na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych z kategorią DD (brak danych).
Potencjalnym zagrożeniem dla C. zawadzkii może być wyłapywanie go (ze względu na jego rzadkość) do celów kolekcjonerskich i handlowych. Aktualnie nie proponuje się żadnych szczególnych działań ochronnych dla tego gatunku. Istnieje natomiast pilna potrzeba badań nad jego biologią, ekologią i stanem populacji, a także dokładne określenie obszaru jego występowania na terenie Polski.

Płazy

Traszka grzebieniasta Triturus cristatus

Gatunek przede wszystkim niżowy. W Polsce traszka grzebieniasta jest spotykana w prawie całym kraju, lecz niezbyt często. W górach występuje do wys. 800 m n.p.m.
Jest największą traszką krajową. Prowadzi ziemno-wodnym tryb życia. Wśród wszystkich krajowych traszek jest najsilniej związana ze środowiskiem wodnym. W okresie godowym spotkać ją można w różnego rodzaju zbiornikach wodnych, ale tylko w stojących. Preferuje większe i głębsze stawy, szczególnie te o mulistym dnie i silnie zarośnięte roślinnością wodną. W razie braku takich zbiorników wodnych, z konieczności odbywa gody w dołach ziemnych, niewielkich rozlewiskach, itp. Po zakończeniu godów część traszek wychodzi z wody. Wówczas spotkać ją można na łąkach, na śródleśnych polanach, na obrzeżach lasów, w parkach, a także w liściastych lasach. Zawsze jednak wybiera tereny podmokłe, lub znajdujące się w pobliżu stawów, grobli i rowów melioracyjnych. Prowadzi skryty tryb życia. W okresie pobytu na lądzie żeruje głównie nocą, w czasie deszczów również w dzień. W okresie godów, które spędza w wodzie, jest aktywna całą dobę. Głównym jej pożywieniem podczas godów są drobne organizmy wodne; skorupiaki, ślimaki i larwy owadów wodnych. Na lądzie żywi się dżdżownicami, ślimakami bezskorupowymi, małymi owadami i pająkami. Zimuje przeważnie na lądzie, ukryta w rozmaitych ziemnych kryjówkach lub zagrzebana w ściółce.
Objęta jest ścisłą ochroną gatunkową, gatunek bliski zagrożenia: kategoria NT na polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
Największym zagrożeniem dla tego gatunku jest niszczenie stanowisk rozrodczych (odwadnianie terenu, zasypywanie lub zanieczyszczanie zbiorników wodnych) przez człowieka.
Czynną ochronę stanowisk rozrodczych traszki grzebieniastej najlepiej prowadzić w ramach naturalnych korytarzy ekologicznych, umożliwiających wymianę osobników pomiędzy populacjami.

Traszka karpacka Triturus montandoni

Gatunek traszki o najmniejszym zasięgu. Występuje od Karpat Zachodnich, poprzez Karpaty Wschodnie aż po przełęcz Predeal na południu (Rumunia), brak w Karpatach Południowych. Podobnie jak inne traszki związana z miejscami rozrodu, którymi są różnego typu zbiorniki wód stojących. Najczęściej są to niewielkie zbiorniki w rowach przydrożnych i głębokich koleinach na drogach leśnych, także niewielkie zbiorniki na młakach, wypełnione wodą glinianki i żwirownie, stawki osuwiskowe, bardzo rzadko źródełka i studzienki. Większość stanowisk rozrodu tego gatunku jest pochodzenia antropogenicznego, zwłaszcza związanego z działalnością ciężkiego sprzętu służb leśnych na drogach gruntowych. Podobnie jak inne traszki w fazie lądowej prowadzi bardzo skryty tryb życia, jest aktywna tylko nocą, można ją znaleźć pod kamieniami, kłodami drzewa, korą. Zimuje w kryjówkach ziemnych.
Głównym pożywieniem na lądzie są dżdżownice, małe ślimaki, owady i ich larwy. W wodzie, podczas godów odżywia się owadami wodnymi i ich larwami (szczególnie larwami komarów) oraz skorupiakami.
Objęta jest ścisłą ochroną gatunkową, gatunek „rzadki”: kategoria LC na polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
Zagrożenie dla tego gatunku stanowi zanikanie miejsc rozrodu, przez osuszanie młak, utwardzanie dróg leśnych, regulacja rzek i potoków, która usuwa naturalne płycizny.

Ptaki

Bocian czarny Ciconia nigra

Bardzo nieliczny gatunek lęgowy w całej Polsce. Zimuje na Bliskim Wschodzie i w Północno-Wchodniej Afryce. Gniazduje terytorialnie tworząc monogamiczne pary, natomiast w okresie wędrówek i zimowania prowadzi samotniczy tryb życia. Rewiry lęgowe położone są zwykle z dala od osiedli ludzkich, jednak ostatnio coraz częściej spotykany jest w miejscach bardziej uczęszczanych przez człowieka. Optymalnym siedliskiem są dla niego lasy ze znacznym udziałem terenów podmokłych poprzecinane śródleśnymi rzekami, potokami, czy rowami melioracyjnymi, w pobliżu których żeruje. Żerowiska mogą być położone w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda lub oddalone, niekiedy znacznie. Pokarm stanowią głównie ryby i płazy uzupełniane o bezkręgowce, a nawet pisklęta ptaków czy drobne ssaki. Występuje nielicznie w całych Karpatach do wysokości 1100 mnpm, najczęściej w dolinach rzek i potoków lub w ich sąsiedztwie. Populacja polska szacowana jest aktualnie na ok. 1100-1200 par. Z karpackich, ptasich obszarów Natura 2000 podawany jest w następujących liczebnościach: Bieszczady 20 par, Góry Słonne 8-10 par, Beskid Niski 35-40 par, Pieniny 3 pary, Gorce 1-2 pary, Tatry 1-2 pary, Torfowiska Orawsko-Nowotarskie 3-5 par, Babia Góra 1-2 pary.
Przy zachowaniu wysokiego uwodnienia siedlisk lęgowych i konsekwentnego egzekwowania ochrony strefowej gatunek nie jest w Polsce zagrożony. Wymaga jednak ochrony czynnej poprzez ustalenie w ostojach występowania stref ochrony miejsc rozrodu, żerowania i/lub regularnego przebywania.

Zimorodek Alcedo atthis

Ten jeden z najpiękniejszych ptaków w naszej faunie jest w Polsce nielicznym gatunkiem lęgowym. Występuje w całym kraju. Część ptaków dorosłych jest osiadła i pozostaje u nas na zimę. Większość młodych wędruje jesienią na południe i południowy zachód. Zimorodek jest ściśle związany z wodą. Zasiedla głównie zadrzewione brzegi czystych rzek, strumieni, jezior i stawów rybnych obfitujących w niewielkich rozmiarów ryby. Do budowy gniazda zimorodek wymaga urwistych brzegów o podłożu piaskowym lub piaskowo-gliniastym. Zdecydowana większość stanowisk lęgowych lokalizowana jest na brzegach zalesionych. Pokarm stanowią niewielkie ryby, rzadziej wodne skorupiaki. Stan populacji zimorodka w Polsce, ze względu na znaczne fluktuacje liczebności, oceniany jest na 2500-6000 par lęgowych. W Karpatach nigdzie nie należy do ptaków licznych, ale pomimo tego jest to ważny region występowania gatunku w skali kraju. Najliczniejszy jest Beskidzie Niskim gdzie jego populacja szacowana jest na 50-60 par. Zanieczyszczenie wód i silne przekształcenia cieków wodnych ograniczają występowanie zimorodka. W ramach działań ochronnych należy ograniczać plany zabudowy hydrotechnicznej dolin rzecznych i zmian reżimu hydrologicznego rzek, unikać wycinania drzew w linii brzegowej rzek i jezior, prowadzić korekty profilu skarp, które uległy erozji, wytypować „strefy ciszy” na rzekach o znacznych liczebnościach zimorodka, ograniczać penetracje nabrzeży przez ludzi w okresie lęgowym.

Puchacz Bubo bubo

Największa z polskich sów, pędzi osiadły tryb życia. Preferuje siedliska o bogatej i zróżnicowanej strukturze w pobliżu terenów otwartych. W górach są to prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste położone na stromych stokach, z wystającymi skałami. Zasiedlenie danego obszaru uzależnione jest często od dostępności starych gniazd ptaków drapieżnych i/lub bociana czarnego, w których składa jaja, a także wykrotów, złomów, starych, silnie rozgałęzionych drzew odpoczynkowych itp. Jest drapieżnikiem, który poluje na ofiary najłatwiejsze do zdobycia w miejscu występowania. Są to prawie wyłącznie ssaki i ptaki. Nie gardzi też padliną. Jako miejsce żerowania wybiera tereny otwarte oraz luźne, stare drzewostany, gdzie może swobodnie latać między drzewami. Obecnie, liczebność puchacza w Polsce oceniana jest na co najmniej 250-280 par lęgowych. Występuje na terenie całych Karpat: Beskid Żywiecki 1-2 pary, Babia Góra 1 para, Torfowiska Orawsko-Nowotarskie 1 para, Tatry 5-7 par, Gorce 2-3 pary, Pieniny 4-6 par, Beskid Sądecki 2-3 pary, Beskid Niski 4-6 par, Góry Słonne 1-3 pary, Bieszczady 7-8 par. Gatunek wrażliwy na niepokojenie. W działaniach ochronnych należy skupić się na egzekwowaniu ochrony strefowej miejsc gniazdowania i utrzymywaniu zróżnicowania siedlisk wykorzystywanych jako łowiska (np. zakaz wycinania drzew stanowiących czatownie, wprowadzania zmian użytkowania gruntów, zabudowy i tym podobnych ingerencji).

Ssaki

Bóbr europejski Castor fiber

Największy gryzoń w Europie. Występuje powszechnie na dużych rzekach, zalewach i dużych jeziorach o względnie stałym poziomie wody, na strumieniach, dopływach i małych ciekach o przepływie pozwalającym na spiętrzanie wody. Preferuje nizinny krajobraz żyznych dolin o obfitym pokarmie zimowym i w takich środowiskach osiąga optymalne zagęszczenia populacji. Nie niepokojony, może bytować w pobliżu ludzi. Gatunek ten czynnie przekształca środowisko: spiętrza wodę (mała retencja), kopie kanały, przerzedza drzewostany i zwarte zarośla, co sprawia, że jest ważnym regulatorem ekosystemów wodnych i lądowych.
Bóbr jest przykładem gatunku, który dzięki aktywnej ochronie skutecznie odbudował swoją populację. W latach 1950. jego liczebność spadła do ok. 100 osobników, żyjących na terenie pn-wsch. Polski. Obecnie występuje w całym kraju dzięki prowadzonej od 1974 roku reintrodukcji oraz dalszemu naturalnemu rozprzestrzenianiu się. Aktualna populacja szacowana jest na 30 000-40 000 osobników. Z Karpat bóbr zniknął około XVI wieku. Pierwsze reintrodukcje kilkunastu sztuk zostały przeprowadzone w latach 1980. Druga większa akcja reintrodukcji (w sumie ok. 150 osobników) była prowadzona w latach 1992-2003. Obecnie reintrodukcje są sporadyczne. Stan populacji w Karpatach, szacowany na ok. 1000 osobników, można uważać za sukces programu restytucji bobra mimo trudnych warunków terenowych (gwałtowne spływy wody, długa zima).
Bóbr jest objęty ścisłą ochroną gatunkową; nie został uwzględniony w ostatnim wydaniu czerwonej księgi zwierząt ani na czerwonej liście. Nie jest obecnie gatunkiem zagrożonym.
Pewne zagrożenie stanowi kłusownictwo, a także zabijanie bobrów wyrządzających szkody, podpalanie ich żeremi i rozbieranie tam. Bobry bywają ofiarami wypadków na szosach i torach kolejowych. Przyczynami ograniczania liczebności bobrów mogą być też: wyrąb lasów i ubożenie bazy pokarmowej bobrów, osuszanie bagien, rabunkowa gospodarka wodna i inne formy antropogenicznej degradacji stanowisk bobrowych, intensyfikacja gospodarki rolnej i rybackiej a także nasilenie turystyki wodnej, a w konsekwencji płoszenie i nękanie bobrów. Zdarzają się również przypadki chwytania bobrów w sieci rybackie.
Konieczne jest opracowanie strategii postępowania z populacją bobrów w Polsce. Do metod zapobiegania szkodom i zmniejszania ich dotkliwości zalicza się zabezpieczanie cennych drzew przed zgryzaniem przez bobry (siatką drucianą i innymi materiałami). Wały przeciwpowodziowe i groble na stawach powinny być chronione przy pomocy siatek metalowych i ogrodzeń.

Świstak Marmota marmota

Gatunek priorytetowy. Jeden z największych europejskich gryzoni, hibernujący przez zimę; gatunek wysokogórski. Jego typowe środowisko to tereny pokryte roślinnością zielną w strefie regla górnego, subalpejskiego (kosówki), alpejskiego i częściowo piętra subniwalnego (1380-2050 m n.p.m.). Zajmuje dna dolin i zbocza górskie o nachyleniu do 40º. Żyje w rodzinach złożonych zwykle z pary rodzicielskiej oraz młodych z dwóch ostatnich miotów. Rodziny mogą tworzyć kolonie. Jedno stanowisko rodzinne liczy 2 do 12 osobników. Kolonia zajmuje określone terytorium, o pow. 2-7 ha, wykorzystywane w okresie aktywności letniej.
W Polsce gatunek występuje tylko w Tatrach, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Liczebność populacji świstaka utrzymuje się od 1999 r. na poziomie ok. 200 osobników (40-50 kolonii). Prowadzony jest cykliczny monitoring zasiedlenia nowych nor.
Objęty ścisłą ochrona gatunkową. Umieszczony na polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych oraz w II wydaniu Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt z kategorią EN (silnie zagrożony).
Biotop świstaka posiada w zasadzie charakter pierwotny i nie podlega zbyt ostrym zmianom antropogenicznym. Do naturalnych zagrożeń świstaka należy presja drapieżników, szczególnie: rysia (Lynx lynx), orła przedniego (Aquila chrysaetos) i lisa (Vulpes vulpes) oraz takie czynniki środowiskowe, jak nawalne deszcze i spływy gruzowe. Największym zagrożeniem jest istniejące kłusownictwo. Powoduje ono znaczące ograniczenie areału występowania i liczebności świstaka (Doliny: Waksmundzka, Pańszczyca, Kościeliska).
Zagrożeniem ze strony człowieka jest również dzielenie areału występowania gatunku przez budowę wielkich inwestycji (np. w rejonie Kasprowego Wierchu). W tym przypadku powoduje to podział całej populacji Marmota marmota latirostris. Zagrożenie stanowi eksploatacja urządzeń sportowych w granicach areału występowania zwierzęcia w okresach szczególnych z punktu widzenia jego biologii (np. początek aktywności po hibernacji, okres godów, zbieranie zapasów na okres snu zimowego itp.).
W ramach zaleceń ochronnych dla tego gatunku postuluje się m.in. działania zabezpieczające przed kłusownictwem i ograniczenie zrzutu ścieków w rejonie Kasprowego Wierchu na teren stanowisk świstaka (np. Kocioł Gąsienicowy, Dolina Sucha Kasprowa).
Zaleca się badania dynamiki populacji oraz zmian zasięgu areału występowania, wpływu czynników środowiskowych na liczebność populacji oraz stopnia antropopresji.

Wydra Lutra Lutra

Ssak drapieżny, przystosowany do ziemnowodnego trybu życia. Podstawowym pożywieniem są ryby. Wydra może zasiedlać praktycznie wszystkie środowiska wód płynących i stojących (jeziora, stawy hodowlane). Związana głównie z zasobnymi w ryby rzekami; preferuje rzeki śródleśne. Jest gatunkiem o dużych zdolnościach adaptacyjnych. Występuje i buduje schronienia także przy osiedlach ludzkich, nie wyłączając miast. Na wielu zbiornikach wodnych stwierdza się wyraźny wzrost liczebności wydry po reintrodukcji bobra.
Jeszcze do niedawna uważana za zagrożoną wyginięciem, wydra występuje aktualnie w całym kraju i jest dość liczna. Jej populację szacuje się na 10 000-15 000 osobników. W Karpatach praktycznie wszystkie cieki są aktualnie zasiedlone przez wydrę, przy czym gatunek jest najliczniejszy w Bieszczadach.
Gatunek objęty jest częściową ochroną gatunkową (za wyjątkiem osobników występujących na stawach rybnych, stanowiących obręby hodowlane). Nie jest uważana za zagrożoną (nie uwzględniono jej w ostatnim wydaniu czerwonej księgi zwierząt ani na czerwonej liście). Na liście karpackiej umieszczona z kategorią VU (narażona).
Potencjalne zagrożenia stanowią długotrwałe i ostre zimy, kłusownictwo, zabijanie przez psy, a także ruch kołowy i sieci rybackie. Brak ryb w śródleśnych rzekach oraz likwidacja bagien są głównymi czynnikami ograniczającymi liczebność wydry w Polsce.
Zalecenia ochronne powinny obejmować takie działania, jak utrzymywanie naturalnego charakteru stosunkowo czystych rzek śródleśnych; rekompensowanie strat wnikające z obecności wydr w obrębie stawów hodowlanych; nie stosowanie przy zbiornikach wodnych nawozów sztucznych, pestycydów i herbicydów; wprowadzanie drzew i krzewów przy brzegach rzek pozbawionych tej roślinności; ograniczanie liczebności obcego gatunku, jakim jest norka amerykańska.
Należy kontynuować badania dotyczące występowania wydry i dążyć do opracowania metody określania jej liczebności.

Żubr Bison bonasus

Gatunek priorytetowy. Przeżuwający parzystokopytny, największy współcześnie żyjący ssak Europy. Jego typowe siedlisko stanowią duże kompleksy lasów liściastych lub mieszanych. Funkcją lasu jest przede wszystkim zapewnienie schronienia. Podstawową bazę pokarmową zapewniają łąki śródleśne lub łąki wokół kompleksu leśnego. Żubry preferują lasy starsze od młodników czy otwartych przestrzeni.
W Polsce żubry żyją w pięciu stadach wolnościowych: w Puszczy Białowieskiej, Puszczy Knyszyńskie, Boreckiej, w lasach pilskich (czysta linia białowieska) oraz w Bieszczadach (linia białowiesko-kaukaska). Ponadto, istnieją cztery Ośrodki Hodowli Żubrów oraz duże zagrody pokazowe. Żubr jest przykładem udanej restytucji gatunku. Ostatnie naturalne populacje wyginęły na początku XX wieku. Gatunek przetrwał dzięki osobnikom przekazanym w końcu XIX wieku do rezerwatów. Aktualna populacja żubra w Polsce to ponad 750 osobników, z czego ¾ żyje w stadach wolnościowych, w tym ok. 200 os. w Bieszczadach.
Objęty ścisłą ochroną gatunkową; umieszczony na polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych oraz w II wydaniu Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt ze statusem EN (silnie zagrożony).
Najważniejsze zagrożenia dla gatunku związane są z małą liczebnością populacji, izolacją poszczególnych stad oraz niewielką liczbą założycieli. Skutkiem kojarzeń w pokrewieństwie jest inbred (wsobność), co może powodować obniżenie odporności na choroby, zwłaszcza pochodzące od zwierząt gospodarskich. Izolacja wolnych stad jest efektem zmniejszenia się powierzchni siedlisk żubrów i braku naturalnych korytarzy ekologicznych. Zagrożeniem są też czynniki zwiększające śmiertelność, jak np. epizootie czy kłusownictwo.
W zakresie ochrony siedlisk gatunku zaleca się (1) odtwarzanie i właściwą ochronę łąk śródleśnych i innych otwartych przestrzeni w obrębie lasu i zabezpieczenie odpowiedniej podaży wody (tzw. mała retencja), (2) wyłączenie z powszechnego dostępu części lasu stanowiących ostoję żubrów zwłaszcza w okresach zwiększonej aktywności rozrodczej, (3) umożliwienie naturalnych migracji między stadami poprzez tworzenie korytarzy ekologicznych. Proponuje się również zwiększenie liczebności oraz areału bytowania gatunku poprzez tworzenie kolejnych, niewielkich stad żubrów w kompleksach leśnych Polski i stworzenie istniejącym wolnym populacjom możliwości naturalnej wymiany osobników lub przewożenie młodych zwierząt.

SOO (Specjalne Obszary Ochrony)
Nazwa obszaru
Bieszczady
Rymanów
Rzeka San
Ostoja Jaśliska
Góry Słonne
OSO (Obszary Specjalnej Ochrony)
Nazwa obszaru
GÓRY SŁONNE
Bieszczady
BESKID NISKI

Tolerancja ekologiczna

Tolerancja ekologiczna - zdolność przystosowania organizmów do zmian fizyczno-chemicznych czynników środowiska, takich jak np.:

Zakres tolerancji - zakres wartości jakiegoś czynnika (np. temperatury, oświetlenia, wilgotności), w obrębie którego organizm jest w stanie utrzymać się przy życiu. Zakres tolerancji jest określony przez dwie wartości skrajne (pessimum) - najniższą (minimum) i najwyższą (maksimum) - działającego czynnika. Przekroczenie tych wartości powoduje zahamowanie procesów życiowych, a następnie śmierć organizmu. W obrębie zakresu tolerancji znajduje się strefa środkowa - tzw. optimum. Są to optymalne - najkorzystniejsze dla funkcjonowania organizmu - wartości określonego czynnika.

Prawo minimum Liebiga - jedno z podstawowych praw ekologii klasycznej, mówiące, że czynnik, którego jest najmniej (jest w minimum) działa ograniczająco na organizm, bądź całą populację. Justus von Liebig prowadził swoje badania w drugiej połowie XIX w. na roślinach, u których zauważył, że wystarczy niedobór jednego tylko ze składników pożywki, na której były hodowane, aby ograniczyć wzrost rośliny. Potem udowodniono, że prawo minimum odnosi się także do innych organizmów żywych i ma zastosowanie ogólnoprzyrodnicze. Rozwinięciem tego prawa jest zasada tolerancji ekologicznej Shelforda.

Zasada Shelforda - koncepcja mówiąca, że zarówno niedobór, jak i nadmiar różnych czynników wpływa na organizm limitująco. Prawo to określa możliwość rozwoju populacji. Możliwość bytowania organizmów określają dwie wartości, tzw. ekstrema działającego czynnika: minimum i maksimum. Zakres między minimum a maksimum nazywamy zakresem tolerancji.

Organizmy mające szeroki zakres tolerancji wobec danego czynnika nazywamy eurybiontami, natomiast organizmy mające wąski zakres tolerancji wobec danego czynnika nazywamy stenobiontami.

Eurybionty, organizmy eurytermiczne, eurytopy ("eury" - szeroki) – organizmy cechujące się szeroką tolerancją wobec czynników środowiskowych. Mogą one żyć w bardzo zróżnicowanych warunkach, osiedlając się na znacznych obszarach Ziemi. Przykładem może być wróbel domowy, trzcina pospolita i orlica, które spotykamy niemalże na całym świecie. W takim wypadku mamy do czynienia z zasięgiem globalnym bądź kosmopolitycznym.

Stenobionty- stenotopy, gatunki o wąskim zakresie tolerancji w stosunku do różnych czynników środowiskowych (np. troficznych, termicznych, wilgotnościowych); ze względu na dość rzadkie występowanie są poszukiwanymi wskaźnikami (bioindykacja) stanu i zmian środowiska. Stenobionty dzielimy na:

Mezostenobionty - organizmy żyjące w obrębie wartości średnich danego czynnika środowiskowego.

Oligostenobionty - organizmy żyjące w obrębie wartości niskich danego czynnika środowiskowego.

Polistenobionty - organizmy żyjące w obrębie wartości wysokich danego czynnika środowiskowego.

Bioindykacja, wykorzystywanie określonych jednostek taksonomicznych i ekologicznych, takich jak np. gatunek (lub inne taksony wyższe i niższe), populacja, forma ekologiczna, zbiorowisko, zgrupowanie czy zespół, do scharakteryzownia danej sytuacji ekologicznej, wraz z jej warunkami fizykochemicznymi i powiązaniami biocenotycznymi; obecność tych jednostek lub też ich określona liczebność nazywane są wskaźnikami ekologicznymi albo bioindykatorami; bioindykatorem może więc być np. gatunek wrażliwy na specyficzne warunki środowiskowe, o dobrze znanych wymaganiach ekologicznych (tzw. gatunek charakterystyczny), którego obecność (również brak) lub/oraz liczebność osobników wskazują na szczególną kombinację warunków środowiskowych; dobrymi indykatorami stanu i zmian środowiska są stenobionty. np. Porosty , lucerna (zawartość SO2), świerk ,sosna, jodła, (stan lasu), pstrąg, płoć , rak (czystość wód),

Tolerancja organizmów na czynniki środowiskowe

Każdy gatunek ma określone wymagania życiowe , swoje optimum rozwoju i zakres tolerancji. Aby organizm mógł istnieć i rozwijać się w określonym środowisku, muszą działać odpowiednie czynniki i znajdować się substancje konieczne do rozmnażania.

Różne są gatunki roślin i zwierząt, a więc wymagają różnych warunków środowisk. W pewnych zakresach zmienności czynników środowiska procesy biologiczne ustają i życie jest niemożliwe. Wówczas czynności życiowe organizmu zostają zahamowane i może nastąpić śmierć. Wartość progowa danego czynnika powyżej lub poniżej której organizm nie może istnieć nazywamy punktem krytycznym. Minimum to najniższe dopuszczalne stężenie danego czynnika(dolny punkt) natomiast maksimum to najwyższe dopuszczalne natężenie (górny punkt krytyczny). Pomiędzy tymi wielkościami jest zwarty zakres zmienności badanego czynnika i stanowi strefę tolerancji ekologicznej. Właśnie tutaj w obrębie tej strefy możemy zaobserwować zmiany reakcji organizmu. Wyróżniamy tu dwie strefy strefę letalną (pessimum) i optimum które są oddalone od punktów krytycznych. Natężenie czynnika w strefie optymalnej jest bardzo korzystne dla funkcjonowania organizmu.

Uśredniony zakres tolerancji ekologicznej przeciętnego organizmu z uwzględnieniem najważniejszych pojęć

Krzywa , która obrazuje strefy tolerancji może mieć kształt niesymetryczny np. optimum może być położone w pobliżu najniższej zawartości soli w wodzie, podczas gdy u organizmów morskich znajduje się ono w pobliżu najwyższej zawartości soli w wodzie . Tolerancja różnych organizmów pod względem tego samego czynnika może być inna . U niektórych organizmów strefa tolerancji , jest bardzo szeroka zaś u innych bardzo wąska . Gatunki o szerokiej strefie tolerancji , mogące się rozwijać w środowisku o zróżnicowanych warunkach , o dużych wachaniach czynników zewnętrznych nazywane są EURYBIONTAMI , natomiast gatunki o wąskiej strefie tolerancji , występujące w ściśle określonych warunkach , o niewielkich wahaniach wartości tych czynników nazywamy STENOBIONTAMI . W stosunku do temp. wyróżnia się gatunki stenotermiczne i eurytermiczne ; w zależności od zasolenia eury - i stenohalinowe , w zależności od pokarmu ; eury - i stenofagiczne , w zależności wilgotności eury - i stenohydryczne , w zależności od siedlisk eury - i stenotopowe itp. Szerokość stref tolerancji jest wyrazem stopnia specjalizacji danego organizmu . Więc o możliwościach rozrodu i szans przeżycia decyduje całość adaptacji tolerancyjnych organizmu .

Inny organizm może mieć odmienny zakres tolerancji na zmiany temperatur środowiskowych. Skrajnym przykładem jest antarktyczna ryba Trematomnus bernachi. Jej tolerancja ekologiczna wynosi zaledwie około 4OC. Najdziwniejsze jest jednak to, że przedział tego rozciąga się od -1,8OC do +2OC. Normalna temperatura wody w tych okolicach wynosi właśnie około -1,8OC. Jeśli ją podwyższymy do 0OC ryby te zaczynają wykazywać nadmierny poziom metabolizmu. W temperaturze +2OC przestają się nawet ruszać, ponieważ znajdują się w górnym pessimum termicznym, w stanie szoku cieplnego. Dalsze podnoszenie temperatury wody do około 4-5OC powoduje śmierć w wyniku przegrzania. Znaczne wymagania termiczne ma większość gadów, na przykład dla żółwi słoniowych temperatura minimalna wynosi ok. 21OC. Jednak rekordzistą wśród zwierząt jest prawdopodobnie niewielki skorupiak z rodzaju Triops żyjący w Sudanie. W porze suchej jego jaja zagrzebane są w wyschniętym mule o temperaturze dochodzącej do +80OC. Obniżenie jej do +50OC spowoduje, że zarodki nie będą się rozwijały. Przedstawione przykłady dowodzą jednak, jak różne mogą być wymagania względem danego czynnika środowiska. Jak widać na wykresach zakresy tolerancji wyraźnie się różnią dla poszczególnych organizów. Zakres tolerancji temperatury może być eurytermiczny (eury- szeroki) paproć orlica (od Półwyspu Skandynawskiego do Afryki Równikowej) lub stenotermiczny (stenós- wąski) (Koral madreporowy) np. politermiczne palmy kokosowe, bananowc, goryle. Także dla innych czynników środowiskowych, m. In takich jak zasolenie, światło, wilgotność czy kwasowość, można wyznaczyć tolerancję ekologiczną.

Przykłady

Porosty - niepozorne organizmy plechowe, złożone z współżyjących ze sobą grzybów i glonów symbiontów, odegrały zasadniczą rolę w historii bioindykacji. To właśnie one zwróciły po raz pierwszy uwagę badaczy na to, że rośliny mogą sygnalizować niebezpieczeństwa płynące ze strony przemysłu. Główną zaletą porostów jako bioindykatorów jest powtarzalność ich reakcji na różnych terenach. Bez względu na miejsce, na którym dokonuje się badań, można wyraźnie oddzielić od siebie strefy destrukcji. Pomimo daleko idących różnic w składzie gatunkowym (na różnych obszarach mogą występować różne gatunki porostów), obraz dewastacji jest zawsze taki sam. W każdym obserwowanym terenie spotykamy strefy zniszczeń bardzo wyraźnie odgraniczone jedna od drugiej. Wyniki badań relacji pomiędzy stopniem uprzemysłowienia a występowaniem (liczebnością) poszczególnych, mniej lub bardziej wrażliwych gatunków porostów epifitycznych, pozwoliło na opracowanie skali porostowej.

Jodła pospolita jest gatunkim szczególnie czułym na zanieczyszczenia. Liczne i wyraźne zmiany: utrata igieł i przerzedzenie korony, zmiana barwy kory, zwiększona łamliwość - pozwalają na oszacowanie stopnia zanieczyszczenia środowiska, a tym samym możliwość dalszego istnienia lasu. Organizmami podobnie reagującymi na zatrucie atmosfery są inne popularne gatunki drzew iglastych - sosna zwyczajna i świerk pospolity. Nasilające się deformacje morfologiczne i anatomiczne tych drzew mogą informować o obecności niekorzystnych związków w powietrzu.

Ważnym czynnikiem ekologicznym warunkującym możliwość wzrostu określonych gatunków jest odczyn gleby. Na glebach o odczynie silnie kwaśnym występują wrzos zwyczajny i borówka czarna, a na glebach o nieco tylko mniejszym stężeniu jonów wodorowych spotkać można orlicę pospolitą i kłosówkę miękką. Z punktu widzenia rolnika cenne są gleby o odczynie obojętnym, dla których typowymi gatunkami są: kopytnik pospolity, klon polny, wawrzynek wilczełyko. Na rzadziej występujących glebach zasadowych rosną obrazki plamiste, wilczomlecz migdałolistny, szczyr trwały.

Zawartość azotu w glebie jest czynnikiem różnicującym dla życia roślin. Obecność pokrzywy zwyczajnej czy łopianu gajowego wskazuje na duże zasoby azotu w glebie, a występowanie miłka letniego czy rumianku pospolitego związane jest z małą lub umiarkowaną obecnością azotu.

Rośliny wskaźnikowe pozwalają także wykrywać złoża soli kamiennej. Gatunkami wskazującymi na jej występowanie są mlecznik nadmorski i soliród zielny (tzw. rośliny haliofilne).

Rys. Zakres tolerancji organizmu dla dwóch czynników (pH i temperatury): 1 – org. stenotermiczny i stenohalinowy, 2 – org. eurytermiczny i euryhalinowy, 3 – org. stenotermiczny i euryhalinowy, 4 – org. eurytermiczny i stenhalinowy

ORGANIZMY STENOTOPOWE- STENOBIONTY

Sa to organizmy wysoce wyspecjalizowane, o wąskiej tolerancji ekologicznej, występujące w ściśle określonym (specyficznym) siedlisku, w warunkach wąskiej zmienności czynników środowiskowych, zwłaszcza temperatury i wilgotności . Stenobionty możemy podzielić na:

POLISTENOBIONTY

Organizmy żyjące w obrębie wartości wysokich danego czynnika środowiskowego

MEZOSTENOBIONTY

Organizmy żyjące w obrębie wartości średnich danego czynnika środowiskowego

OLIGOSTENOBIONTY

organizmy żyjące w obrębie wartości niskich danego czynnika środowiskowego

Ze względu na różne czynniki środowiska wyróżniamy:

ORGANIZMY STENOTERMICZNE

o wąskim zakresie zmian temperatury

ORGANIZMY STENOHYDRYCZNE

wrażliwe na zmianę ilości wody w podłożu

ORGANIZMY STENOHALINOWE

o wąskiej tolerancji zmian zasolenia środowiska

ORGANIZMY STENOFAGICZNE

Żywiące się tylko jednym lub kilkoma spokrewnionymi gatunkami

REGUŁA BERGMANA

Reguła ta stwierdza, że rozmiary ciała zwierząt stałocieplnych żyjących w klimacie chłodniejszym są większe, niż spokrewnionych z nimi zwierząt żyjących w klimacie cieplejszym

Zwierzęta stałocieplne klimatów chłodnych mają dlatego większe rozmiary, że zapewnia im to korzystniejszy stosunek powierzchni ciała do jego objętości, niż jest to u zwierząt o mniejszych rozmiarach. Zjawisko to tłumaczy się koniecznością utrzymywania ciepła na północy i wypromieniowania go na południu.

REGUŁA ALLENA

Reguła ta mówi o wyraźnej tendencji zmniejszania się wystających części ciała u zwierząt stałocieplnych w klimatach chłodniejszych. Uszy, ogon i kończyny tych zwierząt są krótsze na północy, a dłuższe na południu. Sądzi się że przyczyną tej zależności jest potrzeba zatrzymywania ciepła na północy, a pozbywania się go na południu Ilustrują tę zależność np. długości uszu u zajęcy i lisów. Także Eskimosi mają krótsze ręce i nogi, niż ludzie żyjące w cieplejszym klimacie.

W stosunku do tolerancji na wodę wyróżniamy organizmy:

Hydrobionty- organizmy żyjące w wodzie,

Helobionty- występujące na pograniczu środowisk wodnych i lądowych

Higrofile- organizmy wymagające dużej wilgotności środowiska. Wyróżnia się wśród nich:

Atmofile (mezofile)- wymagają dużej wilgotności względnej powietrza,

Kserofile- gatunki wykazujące dużą odporność na suszę

Ze względu na różne zakresy tolerancji roślin w stosunku do wody wyróżniamy:

  1. Hydrofity- rośliny wodne, np.

  2. Higrofity- rośliny wilgociolubne

  3. Mezofity- rośliny o przeciętnych wymaganiach

  4. Kserofity- rośliny żyjące w suchych środowiskach. Należą do nich:

  5. sukulenty- rośliny magazynujące wodę w łodygach (kaktus) lub liściach (aloes).

b) sklerofity- rośliny o twardych sztywnych pędach, ograniczające maksymalne parowanie (większość traw)

Zasolenie:

Światło

Wilgotność

Fenologiczne pory roku

Nazwa fenologia pochodzi od słowa  fenomen, czyli zjawisko. Fenologia  to nauka  badająca zależności między terminami występowania periodycznych zjawisk w życiu roślin i zwierząt  poszczególnych gatunków a pogodą i sezonowymi zmianami klimatycznymi.

Po raz pierwszy nazwę tę użył botanik francuski Morren w XIX w

Na podstawie obserwacji pogody oraz związanych z nią corocznie powtarzających się faz rozwojowych roślin dziko rosnących i uprawnych w Europie Środkowej wyróżnia się 8 fenologicznych pór roku, a mianowicie:

I. Zaranie wiosny (przedwiośnie) (7II-10IV)

Jedna z dwóch uzupełniających pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Okres przedwiośnia jest okresem wschodów pierwszych roślin zielonych, oraz budzenia się soków w roślinach wieloletnich. Dla roślin rocznych i dwuletnich niebezpieczne są wtedy przymrozki - gdy za dnia jest ciepło, a w nocy przychodzi z powrotem zamrożenie powierzchni ziemi. Jest to również okres niebezpieczny dla roślin o zdrewniałych pniach, gdyż z powodu różnicy temperatur zaczynają przedwcześnie krążyć soki w ich częściach nadziemnych przy ciągle jeszcze zamarzniętej części podziemnej (stąd bielenie drzewek owocowych w sadach). Dla przedwiośnia charakterystyczna jest również intensywna zmienność pogodowa (np. jednocześnie pada deszcz i świeci słońce), czego przejawem są porzekadła ludowe w marcu jak w garncu i kwiecień plecień, bo przeplata trochę zimy, trochę lata.

Początek tajenia śniegu, kwitnienie leszczyny. Pojawienie się jej długich, żółto pylących męskich kwiatostanów notowane jest przez obserwatorów fenologicznych jako początek przedwiośnia. W tym samym okresie na bezlistnych gałązkach wierzby iwy ukazują się srebrzyste kotki a na gliniastych polach i nad brzegami wód pojawiają się koszyczki podbiału, zakwita śnieżyczka przebiśnieg, krokus spiski. W połowie marca w cienistych lasach w zaroślach kwitnie niebieska przylaszczka pospolita, kokorycz pełna, zawilec gajowy. Pod koniec marca zaczyna rozkwitać niewysoki o różowych kwiatach krzew wawrzynek wilczełyko, rusza żyto ozime. Pod koniec miesiąca przy ciepłej pogodzie zakwitają barwinek pospolity, fiołek polny, pojawiają się pąki modrzewia, kwitnie olcha czarna.

II. Wczesna wiosna (pierwiośnie)(15IV- 16V)

Jest to druga, po przedwiośniu fenologiczna pora roku. W tym czasie temperatura w ciągu dnia może wzrosnąć nawet do , w nocy mogą występować nawet przymrozki do –70C. Tą porę roku wyznacza kwitnienie pierwiosnka lekarskiego, skąd tez też pochodzi nazwa pierwiośnie. Trwa zwykle od okolicy połowy kwietnia do drugiej dekady maja.

Zakwita złocistożółto pierwiosnka lekarska. Rozpoczyna się kwitnie czereśni, gruszy, jabłoni, wiśni, czeremchy, pojawiają się pierwsze liście brzozy brodawkowatej, buka zwyczajnego, dębu szypułkowego, klonu zwyczajnego. W warstwie krzewów kwitną w kwietniu porzeczka czarna i czerwona. Z drzew szpilkowych zakwita modrzew. Na zieleniejących się gałązkach modrzewi rozwijają się kwiaty męskie o czerwono-złotej lub żółtej barwie oraz czerwonawe żeńskie. W borach szpilkowych spotkamy łany kwitnących na czerwono-zielono borówek.

Możemy spotkać w tej porze roku także ptaszka Pierwiosnka (objęty ochroną gatunkową), od którego pośrednio pochodzi nazwa pierwiośnie oraz słowika rdzawego.

III. Pełnia wiosny (wiosna) (15V-10VI)

Jedna z czterech podstawowych pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się umiarkowanymi temperaturami powietrza z rosnącą średnią dobową oraz umiarkowaną ilością opadu atmosferycznego. Świat roślin i zwierząt przechodzi okres budzenia się do życia, a następnie rozpoczyna się pierwsza faza okresu rozmnażania, czyli u roślin kwitnienie i zawiązywanie zalążków.

Przejawia się zazielenieniem się lasu liściastego, kwitnieniem kasztanowca, bzu lilaka, głogu, jarzębiny. W ogrodach pojawiają się żonkile, narcyz trąbkowy. Kłosi się żyto ozime, kwitną na niebiesko-fioletowo chabry bławatki. Na podmokłych łąkach żółcą się słoneczne kwiaty jaskrów. Zwykle w maju kwitnie jaskier płomiennik o niewielkich pięciopłatkowych kwiatkach z wieloma pręcikami i jaskier jadowity o dłoniastych liściach. W zakątkach lasów kwitnie już przytulia wonna, w zacienionych jego miejscach zakwita biało gwiazdnica gajowa.
Pojawiają się na pierwszych wiosennych kwiatach motyle takie jak rusałki i cytrynki. Przylatują prawie wszystkie gatunki naszych ptaków wędrownych, wędrownych jako pierwsze zjawiają się skowronki, szpaki, bociany białe, zięby, liczne gatunki wodno-błotnch jak kaczki, żurawie, gęsi. W późniejszym okresie przylatują do nas kukułki, jaskółki, pokrzewki, dudki. Ze snu zimowego budzą się jeże, niedźwiedzie, borsuki, nietoperze.

IV. Wczesne lato (6VI-25VI)

Jest to okres przejściowy pomiędzy wiosną, a pełnią lata. Piękna pora roku z soczystą nową zielenią liści. W miastach kwitnie częsty na terenach ruderalnych krzewiasty bez czarny i drzewiasta robinia akacjowa, a z roślin zielnych dziurawca zwyczajnego. W lasach dojrzewają poziomki. Kwitną zboża: pszenica zwyczajna, żyto zwyczajne. Pojawiają się wtedy wieczorami robaczki świętojańskie, a wśród ptaków jest to okres opuszczania przez młode gniazd.

W czerwcu w ogrodach i parkach aż kipi od kwiecia. Kwitną byliny kosaćce, lilie białe, piwonie, ostróżki silnie pachnące maciejki. W skrzynkach na oknach pojawiają się petunie. Kwitnie ligustr, wilcza jagoda.

V. Lato (pełne lato) (25 VI-22 VIII)

Jedna z czterech podstawowych pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się najwyższymi temperaturami powietrza w skali roku. W świecie roślin jest to okres dojrzewania nasion i owoców, a w świecie zwierząt jest to okres wydawania na świat nowego pokolenia i przygotowania go do samodzielnego życia. Pora roku, która każdemu kojarzy się z wakacjami, wypoczynkiem, wygrzewaniem się w ciepłych promieniach słonecznych. Miesiące letnie są najbardziej obfitującymi w łatwo dostępny pokarm: drzewa wydają owoce, rośliny zielne zakwitają, zwierzęta drapieżne czatują na swoje ofiary. Dla ptaków jest to czas wyprowadzania młodych z gniazd i przystępowania do ponownych lęgów.

Najbardziej charakterystycznymi ptakami spotykanymi latem w lesie są np.: wilga, zięba.

Kwitną lipy (od lipy pochodzi nazwa lato), kończą się truskawki, dojrzewa żyto ozime i zaczynają się żniwa, dojrzewają owoce bzu lekarskiego i jarzębiny. Końcem sierpnia pojawiają się owoce jeżyny, malin jak również wczesnych odmian jabłoni i gruszy. Kwitnie trzcina pospolita tworząc zarośla okalające jeziora szerokim pasem.

VI. Wczesna jesień (1IX-15X)

Na początku września widać, że dnia ubywa, słońce świeci na nieboskłonie coraz to niżej, a wieczorne mgły i chłód spowijają ziemię coraz częściej. Z dnia na dzień gnije soczysta zieleń drzew i krzewów, a jej miejsce zajmują kolory rudozielone. Okres prac polowych jak wykopki ziemniaków i sianie żyta ozimego

Zakwitają wrzosy. Dojrzewają owoce kasztanowca, ligustru i oczywiście jabłoni, gruszy, śliwy. W lasach czerwienieją owoce borówki brusznicy. Początkiem października kwitnie zimowit jesienny (roślina trująca) powoli zaczynają żółknąć liście lipy drobnolistnej i klonu. Gdy miesiąc jest wilgotny i ciepły, dodatkowa ozdobą wrzosowisk staja się grzyby: Czubajka kania, Borowik szlachetny, Muchomor czerwony.

VII. Jesień (15X-30XI)

Jesień to specyficzna pora roku, jest to, bowiem okres, w którym rośliny i zwierzęta przygotowują się do nastania zimy, a to wiąże się z przetrwaniem, bytem i kontynuacja gatunku. Pustoszeją pola, na których zakończono zbiory, trwają jesienne podorywki i orki, za oraczami podążają stada gawronów w poszukiwaniu łatwego i smacznego pożywienia. Ten sielski rolniczy krajobraz zdobią nici babiego lata, dymy palonych ognisk, wieczorne i poranne mgły oraz chłód..

Zmienia się barwa i opadają liście kasztanowca, brzozy brodawkowatej, klonu zwyczajnego. Po ogrodach już prawie nie ma kwiatów. Barwne owoce utrzymują się na niektórych krzewach ozdobnych. Widać, więc czerwone owoce jarzębin, berberysów, irgi, kaliny, czarne dzikich bzów, kruszyny, jałowca pospolitego, ligustru, szakłaku. W listopadzie dojrzewają wreszcie cierpkie szyszkojagody jałowca. Na sosnach i świerkach dojrzewa reszta nasion.

W lasach często możemy spotkać wiewiórki, które robią zapasy na zimę. Odlatują ostatnie gatunki ptaków wędrownych, jak skowronki, szpaki, zięby. Charakterystyczne są dla naszego jesiennego nieba odloty gęsi i żurawi. Na większych akwenach wodnych spotkać możemy jeszcze łyski, kaczki krzyżówki, perkozy dwuczube i łabędzie nieme, pobyt tych ptaków uzależniony jest od pogody. Zauważyć możemy także czyżyka.

VIII. Zima

Okres spoczynku roślin. Można ja podzielić na przedimek (30XI-8XII) ziemia nie jest wtedy trwale zamarznięta. Pełnia zimy (8XII-1II) okres trwałego zamarznięcia gruntu i spodzimek (7II-1III) trwały zanik okrywy śnieżnej. Zimą wszelka poważniejsza wegetacja zamiera, choć trzeba przyznać, że w dłuższych okresach bezmroźnych, niektóre chwasty ogrodowe jak gwiazdnica pospolita czy wiechlina roczna też potrafią kwitnąć i owocować.

Przylatują do nas zimowi goście: jemiołuszka, gil, kwiczoł, kosy (chętnie zjadają owoce jarzębiny, kaliny, głogu), sójka (chętnie zjada żołędzie), czeczotka.
Materiał roślinny do obserwacji fenologicznych jest bardzo obszerny. Naukowcy sporządzają specjalne mapy fenologiczne, które mają pomagać w różnego rodzaju charakterystykach agroklimatycznych. Przeciętnemu ogrodnikowi fenologiczne pory pomagają zorientować się, kiedy siać, sadzić, ochraniać przed mrozem i zbierać plony. Każdy może opracować własne terminy oparte na indywidualnej obserwacji przyrody.

Bioindykacja

Bioindykacja – metoda oceny stanu środowiska, głównie poziomu zanieczyszczeń, na podstawie badania reakcji organizmów żywych (stenobiontów, organizmów wskaźnikowych) na zmiany.

Gatunki o wąskim zakresie tolerancji na określone warunki środowiska to gatunki wskaźnikowe.

Bioindykatory- organizmy wskaźnikowe, biologiczne wskaźniki jakości środowiska; organizmy roślinne i zwierzęce cechujące się zróżnicowaną wrażliwością i charakterystyczną reakcją na działanie czynników środowiska, zazwyczaj gatunki o małym zakresie tolerancji na oddziaływanie substancji zanieczyszczających, np. metali ciężkich.

Organizmami wrażliwymi na zanieczyszczenie środowiska lądowego i wodnego są np. określone gatunki porostów, glonów, bakterii, pierwotniaków, roślin naczyniowych i bezkęgowców, rzadziej kręgowców. Bioindykatory mają duże znaczenie w rolnictwie i leśnictwie, ułatwiają bowiem ocenę wartości siedliska, na podstawie ich obecności można też wyznaczyć np. zasięgi występowania złóż określonych minerałów, typy gleby czy stopień eutrofizacji wód.

Cechy dobrego bioindykatora

Dobre bioindykatory powinny charakteryzować stosunkowo wąskim zakresami tolerancji ekologicznej (walencja ekologiczna), najlepsze są gatunki stenotopowe, wyspecjalizowane.

Lepszymi bioindykatorami są gatunki długo przebywające w badanym środowisku z stanie aktywnym. Gorszymi bioindykatorami np. stanu rzek są amfibiotyczne owady, które w środowisku wodnym przebywają zaledwie kilka tygodni, a resztę czasu spędzają poza zbiornikiem wodnym.

Gatunki o dużych areałach rozmieszczenia geograficznego mogą być wykorzystywane w wielu krajach, dlatego gatunek może być wykorzystany w miarę uniwersalnie.

Duża liczebność umożliwia łatwe odnalezienie gatunku w środowisku - gatunki rzadkie wymagają pobrania dużej liczby prób, co jest pracochłonne i kosztowne.

Metody bioindykacji używa się także przy ocenie stanu lasów. Polega na określeniu stopnia defoliacji (ubytku liści koron drzew), zabarwienia liści, obecności pasożytów itp.

Metody badań bioindykacyjnych:
Laboratoryjne – są dokładne, przebiegają w ściśle kontrolowanych warunkach fizykochemicznych i biologicznych np. badanie intensywności fotosyntezy, oddychania
Terenowe – trzeba uwzględnić wiele czynników środowiskowych działających na biowskaźnik kompleksowo, co utrudnia interpretacje czynników. Zaletą jest fakt, iż obserwujemy organizmy w środowisku naturalnym. Np. wyznaczanie stref wegetacji porostów np. na podstawie przeciętnego wskaźnika uszkodzeń drzewostanu szpilkowego.

Tylko gatunki, które łatwo można oznaczyć (rozpoznać, zidentyfikować), nadają się na wskaźniki.

Eksperymenty, w których do oceny efektu działania różnych substancji lub czynników środowiska są użyte organizmy lub ich części nazywamy biotestami.

Ocena elementów środowiska przy pomocy biotestów to biomonitoring.

Biomonitoring – obserwacje, zazwyczaj długoterminowe, zmierzające do oceny stanu ekosystemu, rzadziej do oceny stanu czystości wybranych elementów środowiska przyrodnicznego np. zanieczyszczeń wody i powietrza, na podstawie obecności i liczebności organizmów (gatunki wskaźnikowe).

Początkowo stosowano test toksyczności ostrej. Później wykorzystywano gatunki wskaźnikowe (np. indeks saprobów). Współcześnie rozwija się metody uwzględniające liczebność grup wskaźnikowych.

W ocenie czystości wody używane są:

Jako pierwsze metody biomonitoringu stosowano kanarki w kopalniach.

Makrozoobentos - element bentosu, wodne zwierzęta bezkręgowe stosunkowo dużych rozmiarów. Do makrobentosu zaliczane są mięczaki, pijawki, skorupiaki, owady wodne: ważki, jętki, widelnice, chruściki, muchówki. Makrobentos wykorzystywany jest w biomonitoringu wód (rzeki, jeziora).

Bentos – ogół organizmów roślinnych (fitobentos), zwierzęcych (zoobentos) i bakterii (bakteriobentos) zasiedlających dno zbiorników wodnych (bental). Skład gatunkowy i liczebność bentosu zależy od różnorodnych czynników biotycznych i abiotycznych

Monitorking stanu czystości rzek

systematyczne pomiary i obserwacje powierzchniowych wód płynących, prowadzone w Polsce w stałych przekrojach przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Pomiary pozwalają określić stan czystości rzek.

W Polsce:

Sieć reperowa

Reperowa sieć monitoringu głównych rzek kraju stanowi źródło informacji o stanie zanieczyszczenia tych rzek oraz dostarcza danych do obliczeń bilansu zanieczyszczeń wprowadzanych do Morza Bałtyckiego. Informacje te są niezbędne do prowadzenia prac badawczych z zakresu oceny jakości wód płynących.

Sieć reperową głównych rzek kraju tworzą przekroje pomiarowe zlokalizowane w zlewni Wisły, Odry oraz na rzekach Przymorza, lub w miejscach zamykających obszary dorzeczy o szczególnym znaczeniu gospodarczym. Badania wykonywane jeden lub dwa razy w tygodniu uwzględniają oznaczanie parametrów jakości wód.

Sieć podstawowa

Badania tego rodzaju umożliwiają kontrolę ilości i jakości wód, obejmują 42 rzeki ważne gospodarczo dla kraju. Sieć podstawową tworzy 1027 przekrojów pomiarowych. Badania wykonywane jeden lub dwa razy w miesiącu uwzględniają oznaczanie 23 parametrów jakości.

Metody analityczne stosowane w badaniach jakości wód, są jednolite i zgodne z Polską Normą. Wyniki oceny stanu zanieczyszczenia wód umożliwiają zaliczenie odcinków rzek do poszczególnych klas czystości.

Wskaźniki jakości wód

określają ilość i rodzaje zawartych w wodzie zanieczyszczeń. Wyróżnia się wskaźniki fizyczne,

chemiczne i biologiczne.

Wskaźniki fizyczne

to temperatura, zapach, smak, mętność, przezroczystość, barwa wody.

Wskaźniki chemiczne

to m.in. odczyn wody, utlenialność, twardość wody, zasadowość, kwasowość,

poziom związków azotu i fosforu, chlorków, siarczanów, żelaza, rozpuszczonego tlenu, dwutlenku węgla, metali ciężkich.

Wskaźniki biologiczne

Określają warunki sanitarne np. miano Coli, wskaźnik saprobowości, indeks saprobów, polski indeks biotyczny.

Miano mikroorganizmów

Jest to najmniejsza objętość badanego materiału, w którym znajduje się przynajmniej jedna żywa komórka. Oznaczenie miana służy do określenia liczebności a tym samym stopnia skażenia materiału mikroorganizmami.

Najczęściej wykonuje się badanie miana coli. Miano coli zwane też mianem pałeczek okrężnicy to najmniejsza objętość wody (w cm3), z której w hodowli powstanie jedna kolonia Escherichia coli. Zakładając, że z jednej komórki bakterii powstanie jedna kolonia. Określanie miana coli jest podstawową metodą oceny, czy woda lub żywność miały kontakt z odchodami. Jest to łatwe do wykonania badanie wskaźnikowe. Na podstawie uzyskanego wyniku można stwierdzić czy woda może zawierać inne szkodliwe bakterie.

0,1 - woda jest niezdrowa

1,0 - woda jest zanieczyszczona (niepewna)

10 - woda jest stosunkowo czysta (możliwa do użycia)

100 - woda jest dostatecznie czysta

Normy:

woda studzienna >50

woda wodociągowa >100

Wskaźniki saprobowości

określa poziom zanieczyszczenia wód martwą materią organiczną lub produktami jej gnilnego rozkładu.

Termin saprobowość pochodzi od greckiego słowa "sapros", czyli gnilny. Jego definicję po raz pierwszy podali Prag (1966) oraz Caspers i Karbe (1966); była ona oparta o przemiany mikrobiologiczne zachodzące w zanieczyszczonych wodach.

Saprobowość jest sumą wszystkich procesów rozkładu materii dostarczających wolnej energii. Można ją ocenić za pomocą dynamiki przemian dysymilacyjnych, intensywności poboru tlenu lub składu biocenozy i jest w tym ujęciu procesem przeciwstawnym produkcji pierwotnej. Saprobowość jest zatem tym wyższa, im większe jest zanieczyszczenie wody.
Organizmy stanowiące wskaźniki zanieczyszczenia wody dzielimy na cztery podstawowe grupy:

polisaprobowe - w najbardziej zanieczyszczonych wodach

α-mezosaprobowe - w średnio zanieczyszczonych wodach

β-mezosaprobowe - w średnio zanieczyszczonych wodach

oligosaprobowe - w najmniej zanieczyszczonych wodach

Sukcesywny wzrost saprobowosci, powoduje liczebną przewagę destruentów nad innymi ugrupowaniami w biocenozie. Odwrotnie, samooczyszczanie prowadzące do zmniejszania saprobowości, prowadzi do stałego zwiększania się udziału producentów.

Strefy saprobowe w zasadzie odpowiadały klasom czystości wód klasyfikacji trójstopniowej.

Indeks saprobów

wskaźnik biologiczny używany w biomonitoringu wód, bioindykator stopnia zanieczyszczenia wód śródlądowych (głównie rzek), bazujący na cechach organizmów żywych, ich autekologii, analizie częstości występowania gatunków przewodnich w strefach saprobowych (saprobia, saproby). Opracowany i stosowany był krajach RWPG (rada wzajemnej pomocy gopodarczej, obecnie zastępowany jest w monitoringu przez indeksy biotyczne.

Polski indeks biotyczny (BMWP-PL) –Indeks biotyczny wprowadzony jako konsekwencja ujednoliconego systemu stosowanego w Unii Europejskiej. Ramowa Dyrektywa Wodna Unii Europejskiej wprowadziła nowe podejście do oceny czystości i klasyfikacji wód, kładąc nacisk na ocenę stanu ekologicznego. W konsekwencji wzrosła rola badań biologicznych w monitornigu cieków. Ocena ekologiczna opiera się na zespołach organizmów (fitoplankton, makrofity, makrozoobentos, ryby), które w Dyrektywnie nazywane są biologicznymi elementami jakości.

Przykłady gatunków wskaźnikowych

Wskaźniki siedlisk

zacienione: szczawik zajęczy, bluszcz pospolity, konwalijka dwulistna, młode jodły, paprocie (narecznice);

stale wilgotne: jaskier rozłogowy, jasnota purpurowa, ostrożeń polny, niezapominajka polna, iglica pospolita, przetaczniki;

kwaśne: wrzos pospolity, szczaw polny, koniczyna polna, żurawina zwyczajna, mech torfowiec, borówka czernica, borówka brusznica, porek wiosenny, orlica pospolita, kłosówka miękka, śmiałek pogięty;

zasadowe: obrazki plamiste, babka zwyczajna, pokrzywa żegawka, wilczomlecz migdałolistny, szczyr trwały, żankiel zwyczajny;

bogate w azot: pokrzywa zwyczajna, gwiezdnica pospolita, przytulia czepna, komosa biała, łopiany, czosnaczek pospolity;

ubogie w azot: koniczyna polna, fiołek trójbarwny, iglica pospolita, stokłosa pospolita, dziewięćsił pospolity, lucerna sierpowata, wiosnówka pospolita;

zasobne w wapń: aster gawędka, jaskier polny, lecerna sierpowata, miłek wiosenny, oset zwisły, sasanka pospolita, podbiał pospolity, ożanka właściwa, szałwia okółkowa, modrzew europejski (reakcja ujemna);

ubogie w wapń: rumian polny, rumianek polny, maruna bezwonna, chaber bławatek;

zasobne w sól (NaCl): mlecznik nadmorski, soliród zielny, solanka kolczysta, sarsazan (Azja);

zasobne w miedź: Yanaka rouchsa (Zair).

Wskaźniki zanieczyszczeń

GLONY

nadmierny rozwój sinic i zielenic (zwłaszcza nitkowatych) wskazuje na eutrofizację wód (strefy poli i α-mezosaprobowe)

obecność okrzemek kolonijnych wskazuje brak lub niegroźne zanieczyszczenie wody (strefy β-mezo i oligosaprobowa),

eugleniny wskazują strefy większego i średniego zanieczyszczenia wody,

krasnorosty – wskazują wody czyste

GRZYBY

wodne wskazują strefy α-mezosaprobowe

lądowe wykorzystuje się do oceny akumulacji metali ciężkich.

Wiele różnych gatunków grzybów kumuluje w owocnikach metale ciężkie. Ich zawartość w plesze owocnika bywa czasami znacznie wyższa niż w otaczającym środowisku.

Przykłady kumulatorów metali ciężkich:

kurzawka ołowiana (Bovista plumbea) – Pb, Cd- kadm, (Hg)

pieczarka polna (Agricus bisporus) – Cd, (Pb, Hg)

czernidlak pospolity (Coprinus atramentarius) – Hg (Cd, Pb)

borowik szlachetny (Boletus edulis) – Hg (Cd, Pb)

POROSTY –

(epifityczne) do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza SO2

porosty zamierają pod wpływem określonego stężenia SO2 w powietrzu (najbardziej wrażliwe są porosty krzaczkowate).

niepozorne organizmy plechowe, złożone z współżyjących ze sobą grzybów i glonów symbiontów, odegrały zasadniczą rolę w historii bioindykacji.

To właśnie one zwróciły po raz pierwszy uwagę badaczy na to, że rośliny mogą sygnalizować niebezpieczeństwa płynące ze strony przemysłu.

Główną zaletą porostów jako bioindykatorów jest powtarzalność ich reakcji na różnych terenach. Bez względu na miejsce, na którym dokonuje się badań,

można wyraźnie oddzielić od siebie strefy destrukcji. Pomimo daleko idących różnic w składzie gatunkowym (na różnych obszarach mogą występować różne gatunki porostów),

obraz dewastacji jest zawsze taki sam. W każdym obserwowanym terenie spotykamy strefy zniszczeń bardzo wyraźnie odgraniczone jedna od drugiej.

Wyniki badań relacji pomiędzy stopniem uprzemysłowienia a występowaniem (liczebnością) poszczególnych, mniej lub bardziej wrażliwych gatunków porostów epifitycznych,

pozwoliło na opracowanie skali porostowej.

Skala porostowa

(lichenoindykacja) (skala Hawksworth'a i Rose'a) – za jej pomocą, poprzez obserwacje typów plech porostów rosnących na korze drzew liściastych, można ocenić skalę zanieczyszczenia powietrza na danym terenie. Porosty pełnią tu rolę gatunku wskaźnikowego (bioindykatora).

Strefa I

Bezwzględna pustynia bezporostowa – o szczególnie silnym zanieczyszczeniu powietrza. Brak porostów nadrzewnych, nawet skorupiastych; co najwyżej występują jednokomórkowe glony tworzące zielone naloty na korze drzew.

Strefa II

Względna pustynia bezporostowa – o bardzo silnym zanieczyszczeniu powietrza Misecznica proszkowata (Lecanora conizaeoides) oraz liszajec (Lepraria sp.); gatunki należą do najbardziej odpornych na zanieczyszczenia

Strefa III

Wewnętrzna strefa osłabionej wegetacji – o silnie zanieczyszczonym powietrzu. Paznokietnik ostrygowy (Hypocenomyce scalaris), Obrost wzniesiony (Physcia adscendens), Złotorost postrzępiony (Xanthoria candelaria)

Strefa IV

Środkowa strefa osłabionej wegetacji – o średnio zanieczyszczonym powietrzu Pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia psysodes), Tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata).

Strefa V

Zewnętrzna strefa osłabionej wegetacji – o względnie mało zanieczyszczonym powietrzu. Mąkla tarniowa (Evernia prunastri), Mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuracea), Odnożyce (Ramalina spp.); ich plechy są zdeformowane i słabo wykształcone

Strefa VI

Wewnętrzna strefa normalnej wegetacji – o nieznacznym zanieczyszczeniu powietrza Włostka brązowa (Bryoria fuscescens), Brodaczka kępkowa (Usnea hirta), Płucnik modry (Platismatia glauca); taksony rosnące w strefie V o normalnie rozwiniętych plechach

Strefa VII

Typowa strefa normalnej wegetacji – powietrze czyste lub co najwyżej minimalnie skażone Taksony bardzo wrażliwe z rodzajów: Włostka (Bryoria), Brodaczka (Usnea), Pawężniczka (Nephroma), Granicznik (Lobaria).

MCHY

do oceny akumulacji metali ciężkich (śl. Cd, Cu, Ni, Pb, Zn, Co, Cr)

wodne wskazują wody czyste.

Reakcja jest różna:
grzyby i mchy są odporne na działanie zanieczyszczeń - nie umierają

NAGONASIENNE

Obserwując wygląd i zachowanie drzew ustala się strefy i drogi skażeń emisjami przemysłowymi

Skutki:

OKRYTONASIENNE

buk, jawor, jarząb pospolity, klon zwyczajny, jesion wyniosły, dziki bez czarny, dąb szypułkowy, morela zwyczajna, tytoń szlachetny, fasola zwyczajna, goździki, frezje, storczyki, sałata siewna, burak zwyczajny, ogórki,
pomidory - wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza i gleby;

Buk jako pierwsze liściaste drzewo zaczęło wykazywać wyraźne objawy choroby:

Podobne objawy obserwuje się u jaworu, jarzębiny, klonu zwyczajnego, jesionu wyniosłego i dzikiego bzu czarnego.
W 81 r. Do listy gatunków zagrożonych emisjami dołączył dąb szypułkowy.

WICIOWCE i ORZĘSKI

wskaźniki wód zanieczyszczonych,
GĄBKI, WIRKI, JĘTKI, CHRUŚCIKI, SKORUPIAKI

wskaźniki wód czystych,
PIERŚCIENICE i MIĘCZAKI

wskaźniki zanieczyszczenia gleby i wody,
OWADY

wskaźniki zanieczyszczenia gleby i wody,
PŁAZY, RYBY, SSAKI

wskaźniki zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby.

ZWIERZETA WODNE JAKO WSKAŹNIK CZYSTOŚCI WÓD

WODA DOBRA wypławek biały, słoniczka pospolita, kiełż zdrojowy, larwy jętek, larwy widelnic, odlepka ślimacza, pająk topik
WODA PRZECIĘTNA pijawka rybia, błotniarka stawowa, zatoczek rogowy, groszkówka rzeczna, ośliczka pospolita, skójka zaostrzona, pluskwiak nartnik,
WODA ZŁA larwa muchówki, rurecznik pospolity, ochotka (larwa, poczwarka, postać dorosła)

Do bioindykacji wód w Polsce często wykorzystuje się skorupiaki z rodzaju rozwielitka, glony z rodzaju Chlorella,
pałkę szerokolistną i p. wąskolistną, a z ryb - gupika.

Do badania stanu czystości wód stosuje się gatunki roślin i zwierząt różniące się tolerancją na rodzaj i stopień koncentracji zanieczyszczeń.
W wodach silnie zanieczyszczonych żyją polisaprobionty, np.:wirczyk, euglena, larwy ochotkowatych, rurecznik, larwy muchówek,

W wodach czystych występują oligosaprobionty, np.: okrzemki, larwy jętek i widelnic, wypławek kątogłowy, lin,

Wody bardzo czyste zamieszkują ksenosaprobionty, np.: pstrąg.

Waloryzacyjne znaczenie roślinności
Zespoły roślinne wykorzystuje się do oceny i waloryzacji terenów.
Naturalna roślinność rzeczywista informuje o potencjalnych możliwościach siedlisk.
Im bardziej naturalne zbiorowiska roślinne, tym lepiej można ocenić przydatność siedliska do zagospodarowania (rolnictwo, leśnictwo, rekreacja, turystyka, zabudowa).
Roślinność potencjalna może także wskazywać błędy w gospodarowaniu terenem

Mapy roślinności rzeczywistej i potencjalnej wykorzystuje się obecnie w planowaniu przestrzennym i zagospodarowaniu terenów.
Służą one do korygowania wątpliwych rozwiązań planistycznych i podejmowania bardziej racjonalnych decyzji, zgodnych z naturalnymi własnościami siedlisk.

Klasyfikacja metod bioindykacji:

Systematyka metod bioindykacji:

Obserwacja zmian flory i fauny w badanym obszarze,

Wykorzystanie organizmów kumulujących zanieczyszczenia jako bioindykatorów oraz szczególnie wrażliwych na określone zanieczyszczenia środowiska (np. wskaźników lichenologicznych)

BIOINDYKACJA – SYSTEM SAPROBÓW:

saproby – organizmy żyjące w strefie rozkładu materii organicznej

Strefa hipersaprobowa – ścieki – bakterie, bezbarwne wiciowce

Strefa polisaprobowa – redukcja materii organicznej (beztlenowa) – nitkowate bakterie siarkowe, wiciowce barwne i bezbarwne, orzęski, pierścienice, ochotkowate

Strefa alfamezosaprobowa – procesy utleniania i redukcji – bakterie, grzyby (Leptomites), wiciowce, orzęski, sinice, tubifexy, czerwone larwy ochotkowatych

Strefa betamezosaprobowa – woda słabo zanieczyszczona – dominują okrzemki, zielenice, sinice, larwy jętek, chruścików i ślimaków

Strefa oligosaprobowa – woda czysta – okrzemki, złotowiciowce, krasnorosty, larwy jętek, widelnic, chruścików, wirki, larwy ochotkowatych żółte i zielone

Strefa katarobowa – wody źródlane i górskie – niska zawartość związków mineralnych i organicznych, okrzemki, złotowiciowce, krasnorosty, mięczaki, skorupiaki

Strefa kryptosaprobowa – dużo zawiesiny mineralnej

Strefa antysaprobowa – dużo związków toksycznych, metali ciężkich, pestycydów

Monitoring może dotyczyć

W Polsce do podstawowych zadań państwowego monitoringu środowiska należy dostarczanie informacji o:

Dynamika i struktura populacji

Populacja to zespół osobników tego samego gatunku, mogących się skutecznie i swobodnie krzyżować, zajmujący tę samą niszę ekologiczną.
Nisza ekologiczna - jest to zespół czynników ekologicznych i przestrzeń fizyczna zajmowana przez dany organizm niezbędne dla jego egzystencji.
Liczebność - to liczba osobników składających się na populację, ich liczbę zaś przypadającą na określoną jednostkę powierzchni określa się jako zagęszczenie.

Populacja biologiczna — zespół organizmów jednego gatunku żyjących równocześnie w określonym środowisku i wzajemnie na siebie wpływających, zdolnych do wydawania płodnego potomstwa. Nie jest to jednak suma osobników jednego gatunku, a zupełnie nowa całość.

Ważniejsze parametry charakteryzujące populację:

Inny podział cech charakteryzujące populację:

Rodzaje oddziaływań między populacjami:

I. Antagonistyczne

II. Nieantagonistyczne

Rodzaje przestrzennego rozmieszczenia osobników w populacji:

I.Rozrodczość,

wrodzona zdolność populacji do wzrostu jej liczebności drogą rozrodu. Nie jest stałą i zależy od wielkości oraz składu populacji, oddziaływań między osobnikami i od warunków środowiska.

Dzielona jest na potencjalną, czyli maksymalną możliwość rozrodczości populacji lub organizmu (nie występuje w praktyce nigdy tylko jedynie teoretycznie, ze względu na ograniczające ją czynniki biotyczne i abiotyczne) oraz na ekologiczną czyli taką z uwzględnieniem wszystkich niedogodności. Rozrodczość jest tak duża, aby pomimo ogromnej śmiertelności część osobników przetrwała. Jednak przy dużej liczbie osobników zacznie brakować pokarmu i one będą umierać.

Dużą rozrodczością charakteryzują się organizmy rozmnażające się w sposób bezpłciowy np. bakterie. Podział komórki następuje bardzo szybko, następnie utworzona komórka może także szybko się podzielić itd. Ale jest to ograniczone wieloma czynnikami m.in pokarmem. Dużą rozrodczością charakteryzują się także drzewa i trawy. Wytwarzają dużą liczbę nasion ale nie oznacza to, że z każdego musi powstać nowy osobnik. Natomiast małą rozrodczością charakteryzują się ssaki. Wydają one na świat małą ilość potomstwa po długim czasie. Do tego ssaki mogą wydawać potomstwo jedynie w wieku płodnym czyli dużo osobników nie ma takiej możliwości (są przed lub po wieku rozrodczym).

II.Śmiertelność

(ang. fatality rate) - liczba osobników populacji ginąca w określonej jednostce czasu. Śmiertelność wyrażona jest najczęściej w liczbach względnych, w których odniesieniem jest liczba osobników populacji podawana w procentach. Można wyróżnić śmiertelność ekologiczną, czyli faktycznie istniejącą w badanej populacji lub śmiertelność minimalną, która miałaby miejsce, gdyby populacja żyła w optymalnych warunkach.

W epidemiologii śmiertelność definiuje się jako iloraz liczby zgonów spowodowanych daną chorobą i liczby chorych na tę chorobę.

III. Zasięg (areał, obszar) występowania

w biologii zasięg występowania określonego gatunku lub zjawiska przyrodniczego. Obszar, na którym regularnie występują osobniki danego taksonu (gatunku, rodzaju, rodziny itd.). Zasięg wyższej kategorii systematycznej w hierarchii systemu klasyfikacyjnego obejmuje zasięgi kategorii niższego rzędu. Także obszar występowania innych zjawisk lub tworów biologicznych (np. populacji, formacji i zespołów roślinnych).

IV. Zagęszczenie populacji

Zagęszczenie populacji – liczba osobników przypadających na jednostkę powierzchni terenu. Możną ją również definiować podając biomasę osobników na jednostce powierzchni. W wielu przypadkach zamiast jednostki powierzchni podaje się jednostkę objętości (powietrza lub wody) – dla organizmów egzystujących w tych środowiskach.

Zgodnie z zasadą Alleego zarówno zbyt małe i zbyt duże zagęszczenie wpływa na populację ograniczająco. Przy zbyt dużym zagęszczeniu osobników wzrasta konkurencja wewnątrzgatunkowa, co ogranicza rozwój populacji i prowadzi do wzrostu "śmiertelności". Z kolei zbyt małe zagęszczenie może utrudnić osobnikowi rozmnażającemu się płciowo znalezienie partnera do rozrodu.

Zasada allego

Niezależnie od typu rozmieszczenia, zarówno przegęszczenie jak i niedogęszczenie populacji może działać na populacje ograniczająco. Przykładem tego twierdzenia są wielkie skupiska ludzkie. Im większe jest miasto i im większa liczba mieszkańców, tym większy jest poziom stresu. Wyraża się to w zakłóceniach komunikacji społecznej, liczbie aktów agresji i nerwic.

V. Liczebność

Liczebność populacji - liczba osobników w populacji zasiedlająca dany obszar. Okresowo liczymy gatunki chronione i ginące oraz populację dużych roślin i zwierząt. Zmiany liczebności zależą od: liczby osobników przybywających do populacji przez rozród lub imigrację, liczby osobników ubywających z populacji na drodze wymierania lub emigracji oraz czynników środowiskowych. Liczebność populacji zmienia się w czasie, zmiany te obrazuje bilans liczebności populacji.

VI. Struktura płci i wieku

Struktura płci i wieku – udział różnych grup wiekowych w populacji z uwzględnieniem podziału na płeć. Udział ten graficznie przedstawia się za pomocą schematu, zwanego piramidą płci i wieku.

Parametr ten jest z jednej strony dość stałą cechą gatunkową, z drugiej podlega silnym wpływom takich czynników, jak: rozrodczość, strategia rozrodu i śmiertelność.

Ocena rozkładu wiekowego osobników dostarcza wielu informacji o aktualnej kondycji populacji. Należy jednak pamiętać, że badanie struktury wiekowej powinno obejmować dłuższe okresy. Gdyby bowiem zbadano populację jętek w okresie 48 godzin po rójce, to mogłoby się okazać, że nie ma w niej wcale osobników dorosłych. Taki obraz struktury wiekowej prowadziłby do fałszywych wniosków.

W życiu każdego osobnika można wyróżnić trzy okresy:

Podobnie można pogrupować osobniki na młodociane, dojrzałe i starzejące się. Liczba klas wiekowych może być jednak większa. Wszystko zależy od tego jak szczegółowe przyjmuje się kryteria pomiaru wieku. Jeśli osobniki w poszczególnych klasach zostały zliczone, wyniki można przedstawić w postaci piramidy płci i wieku ludności danego obszaru, polegające na zestawieniu diagramów słupkowych utworzonych dla poszczególnych roczników lub grup wiekowych (np. 5-letnich) dla każdej płci oddzielnie.

Główne cechy struktury płci i wieku:

Wiek poprodukcyjny - przedział wiekowy przyjęty w statystyce dla potrzeb ekonomii.

Według metodologii Głównego Urzędu Statystycznego w wieku poprodukcyjnym znajdują się:

mężczyźni w wieku 65 lat i więcej

kobiety w wieku 60 lat i więcej.

Wiek produkcyjny - ludność wykonująca pracę przynoszącą dochód oraz zarejestrowani bezrobotni; przedział wiekowy przyjęty w statystyce dla potrzeb ekonomii. Według metodologii Głównego Urzędu Statystycznego w wieku produkcyjnym znajdują się:

Wiek produkcyjny dzielony jest dalej na:

Jeżeli w czasie obliczania struktury wiekowej populacji uwzględnimy liczebność osobników różnej płci można wtedy mówić o strukturze płci. Piramidy płci i wieku dzielimy na progresywne, regresywne i zastojowe. Piramida typu progresywnego pokazuje zwiększanie się liczby ludności, typu zastojowego obrazuje sytuacje w której liczba dzieci jest taka sama jak liczba dorosłych, typu regresywnego obrazuje zmniejszanie się liczby ludności.

VII. Dynamika liczebności

Dynamika liczebności populacji - zmiany liczebności osobników w czasie. Jest ona wynikiem procesów rozrodczości i śmiertelności, a w przypadku zwierząt także i migracji.

Zmiany te zapisuje się w postaci krzywej, która może przybierać kształt:

Krzywa wzrostu - wykres pokazujący zmiany w liczebności danej populacji, od jej powstania, do stabilizacji lub wymarcia.

Ekspansja populacji ludzkiej

Krzywa wykładnicza – niepokojący przebieg wzrostu. Nie występuje w naturalnych warunkach (możliwy tylko do momentu, w którym są jeszcze dostępne zasoby, potem wymieranie) 

Krzywa J – wykorzystywana w warunkach laboratoryjnych.

Obecnie ludzkość liczy 6-7 mld osobników. Wszystko wskazuje, że przyrost następuje według j – kształtnej krzywej. Według prognoz niedługo zbliżymy się do 10 mld – (niepokojące)

Przeżywalność – pojęcie związane z ekologią populacji, przeciwieństwo (odwrotność) śmiertelności. Informacja o liczbie osobników przeżywających jest bardziej znacząca od liczby osobników umierających. (śmiertelność pozwala określić średnią długość życia danych osobników). Z hasłem przeżywania wiążą się trzy zasadnicze typy krzywych (tzw. krzywe przeżywania),

Wykres trzech typów przeżywalności:

Przedstawione krzywe są wygodne do opisywania przeżywalności osobników w różnych populacjach. Należy zaznaczyć, że przeżywalność większości gatunków jest największa u osobników dorosłych (najmniejsza u młodych osobników).

Krzywa wypukła (a) jest charakterystyczna dla mało liczebnych gatunków zwierząt o znacznych rozmiarach, które dużo energii zużywają na opiekę nad potomstwem. Z analizy krzywej wynika, że w takich populacjach śmiertelność jest niewielka we wczesnym okresie życia, później spada prawie do zera i dopiero wśród osobników starych rośnie gwałtownie. Przykładem mogą być słonie, nosorożce lub człowiek współczesny.

Krzywa wklęsła (c) stanowi swego rodzaju odwrotność krzywej wypukłej. Charakterystyczna jest głównie dla organizmów wydających na świat bardzo liczne potomstwo, najczęściej pozbawione opieki rodzicielskiej. Przykładem są tasiemce, przywry, małże, pasikoniki, sardynki, śledzie, większość żab i drobnych gryzoni ( chociaż u tych ostatnich opieka nad potomstwem jest rozwinięta). Taki typ krzywej przeżywania wykazuje większość roślin, na przykład z dziesiątków tysięcy nasion buka czy dębu, które wysiewane są co roku, kiełkuje kilkaset. Z nich tylko jedna siewka na kilka lat ma szansę rozwinąć się w dojrzałe drzewo.

Krzywa esowata (pomarańczowa) wskazuje, że śmiertelność jest duża wśród młodych osobników, stopniowo maleje u dorosłych i ponownie narasta w czasie starzenia się. Takie krzywe przeżywania ma wiele populacji zwierzęcych (np. pszczół, mrówek, ptaków śpiewających, większych gryzoni, czy też ssaków kopytnych), trzeba jednak pamiętać, że poszczególne gatunki mogą się różnić topniem nachylenia tej krzywej. Czasami jej postać zbliża się do krzywej wypukłej, na przykład u bawołu afrykańskiego, u innych raczej u krzywej wklęsłej np. u wróbli.

Krzywa schodkowata (żółta) cechuje organizmy, których przeżywalność silnie zmienia się w kolejnych stadiach życiowych. Przykładem mogą być owady z przeobrażeniem zupełnym, na przykład motyle. Śmiertelność tych zwierząt jest bardzo duża w fazie złożonych jaj, a także w czasie linień i wśród krótko żyjących osobników dorosłych (strome odcinki krzywej). Natomiast obniżenie śmiertelności natępuje w stadiach młodocianych (juwenilnych) gąsienic i poczwarek.

Kształt litery J (jest to kształt krzywej charakterystycznej dla wzrostu wykładniczego, czyli takiego, który zależy od wielkości populacji. Przy wzroście wykładniczym, im większa staje się populacja, tym szybciej rośnie). Bez względu na to, czy mamy do czynienia z organizmem o dużej wrodzonej zdolności do wzrostu populacji, czy o małej, w warunkach idealnych wzrost liczebności będzie przebiegał zawsze według krzywej wykładniczej. Różna będzie tylko skala czasu, gdyż osiągnięcie pewnej określonej wielkości populacji więcej czasu zajmie wielorybom niż bakteriom.
Organizmy nie mogą zwiększać swej liczebności w maksymalnym tempie, ponieważ natrafiają na ograniczenia narzucane im przez środowisko, a nazywane zbiorczo oporem środowiska. Wielkość populacji zależy od tego, ile osobników jest w stanie utrzymać środowisko, dlatego też w dłuższym okresie czasu większość organizmów charakteryzuje się zerowym tempem wzrostu liczebności. Zjawisko to nazywamy pojemnością środowiska i oznaczamy symbolem „K”. Jeśli naniesiemy na wykres zmiany liczebności populacji w długim odcinku czasu, to otrzymamy krzywą w kształcie litery S. Ten typ krzywej S można opisać zmodyfikowanym równaniem wzrostu, zwanym równaniem logistycznym, w którym uwzględniona jest pojemność środowiska. Jednakże liczebność populacji nie zawsze stabilizuje się na poziomie K, czasem może znacznie przekroczyć ten poziom. Następstwem tego jest na ogół krach populacji, czyli gwałtowny spadek jej liczebności do bardzo niskiego poziomu.
Czynniki wpływające na wielkość populacji:
I. Środowiskowe:
Zależne od zagęszczenia:
a) Konkurencja wewnątrzgatunkowa;
b) Konkurencja międzygatunkowa;
(Konkurencja o zasoby bardzo często sprowadza się do konkurencji o przestrzeń bowiem to ona zawiera wszystkie elementy niezbędne do życia – dla zwierząt pokarm i schronienie, dla roślin – substancje mineralne, wodę i światło).
Niezależne od zagęszczenia:
Czyli takie, które wpływają na wielkość populacji, ale same nie zmieniają się pod wpływem tych zmian. Są to zdarzenia

o charakterze katastrof (zamieć, huragan, pożar), bądź specyficznych czynników klimatycznych.
II. Strategii rozrodu:
a) Strategia typu „r” – gdzie „r” jest symbolem oznaczającym tempo zwiększania liczebności. Typowe dla „r” strategów są stosunkowo małe rozmiary ciała oraz intensywna reprodukcja często w postaci jednorazowego wydania ogromnej liczby potomstwa. Są to na ogół gatunki zamieszkujące nietrwałe, zmienne środowiska, zmniejszające szanse przeżycia potomstwa.
b) Strategia typu „K” – gdzie „K” to pojemność środowiska. Gatunki zwane „K” strategami nie zużywają dostępnych im zasobów i energii na produkowanie dużej liczby organizmów potomnych. Zamieszkują środowiska o dużej stałości i przewidywalności warunków. Wykazują duże zdolności konkurencyjne.
Wzrost populacji ludzkiej ma te same parametry, co wzrost populacji innych organizmów. Liczebność populacji ludzkiej rośnie wykładniczo. Charakterystyczna krzywa w kształcie litery J odzwierciedla fakt, że kolejne miliardy ludzi przybywają na ziemi w coraz krótszym czasie. Populacja ludzka osiągnęła punkt zwrotny. Choć jej liczebność stale wzrasta, tempo wzrostu (r) w ciągu ostatnich kilku lat wykazuje tendencję zniżkową. Minie jednak jeszcze wiele lat zanim liczebność populacji ludzkiej osiągnie zerowe tempo wzrostu.

Strategia życiowa to uwarunkowany genetycznie zespół cech osobniczych, umożliwiający danemu gatunkowi przetrwanie.

Każdy gatunek posiada własną strategię, generalnie mówi się jednak o dwóch typach (r i K).

Generalnie populacje dużych zwierząt maja bardzo niską wrodzoną zdolność do wzrostu, natomiast populacje mikroorganizmów – ogromną. Jeśli sporządzimy wykres wzrostu liczebności populacji w czasie, krzywa będzie miała

Struktura przestrzenna

Istnieją 3 formy rozprzestrzeniania:
- emigracja - jednokierunkowy ruch na zewnątrz
- imigracja - jednokierunkowy ruch do wewnątrz
- migracja - ruch dwukierunkowy, czyli wychodzenie na zewnątrz i powracanie do wewnątrz

Rewir - terytoria osobnicze.

Powierzchnia zajmowana jest przez populacje, stale (lub okresowo) bronioną przez nią. Kształt i wielkość rewirów zależy min. od ukształtowania powierzchni środowiska oraz warunków klimatycznych, właściwości biologicznych, gatunku zamieszkującego i wielu innych czynników. Niekiedy nakładają się na siebie (zależy od środowiska). Sumując powierzchnię rewirów otrzymujemy areał przestrzenny populacji. To własnie rewiry.

Podstawowe typy rozmieszczenia organizmów:

Równomierne – rzadko spotykane w przyrodzie. Odległości między osobnikami są równe, np. kaktusy na pustyniach, ryby raf koralowych, pingwiny.

Rys. Podstawowe typy rozmieszczenia osobników: A – skupiskowe, B – losowe, C – równomierne

Skupiskowe – dotyczy np. stada reniferów, antylop, szpaków, ławic ryb, owadów społecznych.

Losowe (przypadkowe) – rzadziej spotykane w przyrodzie, np. pająki, wije, pasożyty. Osobniki występują nieregularnie.

- Struktura wiekowa dotyczy procentowego udziału osobników różnych grup wiekowych w populacji.

Wyróżnia się w życiu osobników trzy okresy rozwoju: I – przedrozrodczy; II – rozrodczy i III – porozrodczy.

Strukturę wiekową populacji przedstawiają piramidy wieku.

Rys. Piramidy wieku dla populacji: A – rozwijającej się, B – ustabilizowanej, C – wymierającej

Interakcje międzypopulacyjne i międzygatunkowe

Konkurencja biologiczna, wzajemne oddziaływanie populacji organizmów tego samego gatunku (konkurencja wewnątrzgatunkowa) lub różnych gatunków (konkurencja międzygatunkowa).
Konkurencja typu bezpośredniego polega na bezpośrednim wzajemnym hamowaniu rozwoju obu populacji.

Konkurencja typu pośredniego na wykorzystywaniu ograniczonych zasobów środowiska wzajemnym kosztem.
Konkurencja prowadzi do ekologicznej separacji gatunków (Gausego zasada) i jest jednym z mechanizmów selekcji naturalnej (ewolucji teoria Darwina).

Gausego zasada, zasada konkurencyjnego wypierania, dwa gatunki o identycznych wymaganiach względem niszy ekologicznej nie mogą współistnieć i w konsekwencji jeden wyprze drugi.

Konkurencja międzygatunkowa - typ konkurencji ekologicznej - zależność polegająca na ubieganiu się co najmniej dwóch gatunków o czynniki niezbędne do życia, które występują w ograniczonej ilości.

Konkurencja międzygatunkowa zwykle prowadzi do różnicowania nisz ekologicznych konkurentów. Jeżeli nisze ekologiczne pokrywają się, silniejszy konkurent może doprowadzić do wyeliminowania słabszego.

Zależności (interakcje) międzygatunkowe - oddziaływania i relacje zachodzące między różnymi osobnikami lub populacjami wspólnie bytującymi w określonym środowisku. Dzielimy je na:

Zasada Gausego - zasada konkurencyjnego wypierania. Jeśli dwa gatunki (populacje) posiadają identyczne wymagania względem niszy ekologicznej, nie mogą współistnieć i w konsekwencji jeden wypiera drugi. Konkurencyjne oddziaływanie może być związane z przestrzenią życiową, dostępem do pokarmu, światła, podatnością na działanie drapieżców, chorób itp.

Nazwa pochodzi od nazwiska Georgija Gausego.

Oddziaływania (interakcje) nieantagonistyczne - rodzaj zależności międzygatunkowych polegających na tym, że żadna ze stron (populacji) nie ponosi szkody na skutek wzajemnych oddziaływań.

Dzielimy je na:

Oddziaływania antagonistyczne

Oddziaływania (interakcje) antagonistyczne - działanie jednej populacji danego gatunku na niekorzyść populacji innego. Ponoszona szkoda może mieć różny charakter.

Do oddziaływań antagonistycznych zalicza się:

Nieantagonistyczne

I. Symbioza

Symbioza - forma interakcji między gatunkami, rozmaicie rozumiana w różnym czasie i w różnych grupach naukowców, w pierwotnym rozumieniu forma ścisłego współżycia niezależnie od korzyści i straty (a więc także mutualizm, komensalizm i pasożytnictwo), w węższym rozumieniu, zwłaszcza w niektórych polskich środowiskach naukowych, jako synonim mutualizmu.

Symbioza - zjawisko ścisłego współżycia przynajmniej dwóch gatunków, które przynosi korzyść każdej ze stron (mutualizm) lub jednej, a drugiej nie szkodzi (komensalizm). W nowszym podejściu, ze względu na częste trudności w dokładnym ustaleniu bilansu strat i zysków współżyjących organizmów, niektórzy naukowcy symbiozą nazywają każde trwałe współżycie organizmów, także pasożytnictwo. Jest to uzasadnione m.in. dlatego, że w niektórych układach charakter współżycia może zmieniać się w czasie i jeden z symbiontów może w pewnych okresach czerpać więcej korzyści, stając się pasożytem i doprowadzając do upośledzenia lub śmierci drugiego symbionta.

Przykład symbiozy: ukwiał oraz pustelnik. Odwłok pustelnika jest miękki i pozbawiony pancerza. Dlatego wyszukuje on pustą muszlę ślimaka i chowa w niej odwłok. Na tej muszli osadza się ukwiał. Pustelnik, poruszając się, przenosi ukwiała z miejsca na miejsce. Dzięki temu ukwiał ma większą możliwość zdobycia pokarmu, natomiast pustelnikowi zapewnia ochronę przed wrogami.

Do symbiozy zalicza się również często protokooperację i wtedy wyróżnia się:

mutualizm - symbioza obligatoryjna, związek ścisły i konieczny

protokooperacja - symbioza fakultatywna, związek luźniejszy i niekonieczny, może być okresowy

Powszechnie spotykanym rodzajem symbiozy jest mikoryza - współżycie korzeni roślin i grzybów, gdzie grzyb wspomaga pobieranie wody i soli mineralnych stanowiąc "przedłużenie" systemu korzeniowego rośliny, a sam pobiera substancje odżywcze z korzenia powstające w drodze fotosyntezy. Innym przykładem jest symbioza bakterii jelitowych i ich gospodarzy, bakterii wiążących azot atmosferyczny i niektórych roślin (bobowate, azolla).

Szczególnym przykładem symbiozy jest endosymbioza, tj. stan, w którym jeden z symbiontów żyje w ciele drugiego (gospodarza).

Symbioza (symbiosis). Współżycie dwóch lub większej liczby gatunków, w których obie strony czerpią korzyści nie szkodząc drugiej. W symbiozie mogą być związki pokarmowe i przestrzenne (synoekia, komensalizm, mutualizm). Zob. też: ektosymbioza, endosymbioza, aposymbioza.

Ektosymbioza (ectosymbiosis) - rodzaj symbiozy, współżycie owadów z wolno żyjącymi organizmami roślinnymi (np. chrząszce ambrozjowe z grzybami rozwijającymi się w chodnikach tych chrząszczy) lub zwierzęcymi (filakobia, symfilia, trofobioza). Por. myrmekofile.[1]

Endosymbioza – specyficzny rodzaj symbiozy, w którym komórki jednego organizmu żyją wewnątrz komórek lub tkanek drugiego.

Endosymbioza występuje np. u owadów. W ich przewodzie pokarmowym lub w mycetocytach i mycetomach mogą żyć różne drobnoustroje: bakterie, grzyby niższe, pierwotniaki, które umożliwiają gospodarzom korzystanie z błonnika, produkują witaminy itp. Drobnoustroje te, tj. endosymbionty, przenoszone są z pokolenia na pokolenie przez samice lub wnikają do komórek jajowych; u karaczanów i termitów, endosymbionty bywają w ciele tłuszczowym. Endosymbioza znana jest u błonkówek, muchówek, chrząszczy, wszy, gryzków, pluskwiaków równoskrzydłych i różnoskrzydłych.

Endosymbioza jest powszechna u glonów i bakterii. Przykładem endosymbiontów są bakterie brodawkowe i inne bakterie (często sinice) asymilujące azot atmosferyczny, zoochlorelle, zooksantelle, cyjanelle (endosymbiotyczne sinice).

Aposymbioza (aposymbiosis) - okresowe życie samodzielne organizmów symbiotycznych, po ich sztucznym lub naturalnym rozdzieleniu.

Symbiont - organizm, który żyje w symbiozie z organizmem innego gatunku np. bakterie w jelicie grubym u człowieka, bakterie które trawią celulozę u przeżuwaczy (krowa).

Symbiont zewnętrzny (ectosymbiont). Symbiont związany z koloniami gospodarzy co najmniej podczas części swojego cyklu życiowego, jednakże nie będący pasożytem wewnętrznym.

II.Mutualizm

Mutualizm - jedna z interakcji protekcjonistycznych między populacjami, charakteryzująca się obopólnymi korzyściami (symbioza) o takim stopniu, który praktycznie wzajemnie uzależnia istnienie obu populacji.

Przykłady:

przeżuwacze i ich bakterie jelitowe,

mikoryza – współpraca roślin naczyniowych z grzybami,

rośliny bobowate i bakterie asymilujące azot,

storczyki i grzyby,

termity i ich fauna jelitowa (wiciowce rozkładające celulozę).

Specyficzną odmianą mutualizmu jest helotyzm, występujący np. u porostów.

Helotyzm (niewolnictwo, kontrolowane pasożytnictwo, gr. heilotes znaczy jeniec) - specyficzna forma symbiozy występująca np. u porostów. Gatunki współżyją ze sobą, tworząc jeden organizm, jednak na współpracy tej jeden gatunek (w wypadku porostów- grzyb) odnosi większe korzyści niż drugi (glon). Helotyzm występuje również między niektórymi gatunkami mrówek.

Nazwa tej formy symbiozy pochodzi od helotów - spartańskich niewolników.

Mikoryza - występujące powszechnie zjawisko, polegające na współżyciu korzeni lub innych organów, a nawet nasion roślin naczyniowych (roślin wyższych z takich gromad jak: nasienne, paprotniki, czy mszaki) z grzybami (dotyczy około 85% gatunków roślin wyższych z całego świata). Tego typu symbioza daje obu gatunkom wzajemne korzyści, polegające na obustronnej wymianie substancji odżywczych – rośliny mają lepszy dostęp do wody i rozpuszczonych w niej soli mineralnych, ale także do substancji regulujących ich wzrost i rozwój, które produkuje grzyb, ten zaś korzysta z produktu fotosyntezy roślin - glukozy.

Rodzaje mikoryzy

Ze względu na stopień inwazyjności strzępek grzybni do komórek roślinnych wyróżnić można:

Przykłady mikoryzy

Rozwój wielu gatunków roślin jest całkowicie zależny od obecności określonego gatunku grzyba, gdzie brak partnera grzybowego oznacza śmierć dla rośliny, ale i wiele znanych gatunków grzybów kapeluszowych dojrzewa tylko wtedy, gdy grzybnia ma dostęp do korzeni drzew dlatego przy tego rodzaju symbiozie mówimy o mutualizmie. Mikoryza jest powszechnym zjawiskiem w przypadku drzew leśnych, tu niektóre grzyby wykazują specjalizację w wyborze partnera, ograniczając się do określonego gatunku, np.:

Jeżeli chodzi o rośliny, to np. nasiona storczykowatych kiełkują tylko w obecności grzybni. Obecność strzępek grzybni stwierdzono w nasionach wielu roślin, np. niecierpków i wrzosu.

Może się zdarzyć, że w symbiozie z grzybem biorą udział całe rośliny, czego efektem jest powstanie nowego organizmu, różniącego się pod względem morfologicznym i biologicznym od każdego z symbiontów co miało miejsce w przypadku porostów, gdzie z cudzożywnym grzybem współżyją nierozerwalnie organizmy samożywne (glony lub sinice).

III.Protokooperacja

Protokooperacja - oddziaływanie międzygatunkowe w przyrodzie, polegające na współpracy dwóch populacji odnoszących wzajemne korzyści, lecz mogących żyć także samodzielnie. Protokooperacja jest rodzajem symbiozy przygodnej (nieprzymusowej). Często występuje okresowo. Przykładem protokooperacji jest związek jamochłonów (ukwiały) z krabami pustelnikami. Na muszlach pustelników żyją przytwierdzone różne jamochłony. Ułatwiają one krabom maskowanie się i pełnią funkcję obronną, otrzymując w zamian niedojedzone resztki pokarmu pustelnika. Jednak ani pustelnik, ani jamochłon nie są ściśle zależne od swego partnera. Podobnie sprawa ma się z mrówkami i mszycami. Wydzielina mszyc jest spożywana przez mrówki, które z kolei chronią mszyce przed np. biedronkami. Innymi słowy, protokooperacja to współżycie korzystne, lecz niekonieczne.

IV.Komensalizm

Komensalizm (współbiesiadnictwo; od łac. commensalis = współbiesiadnik) – jest najbardziej pierwotnym typem oddziaływania protekcyjnego. Typ zależności o charakterze symbiozy między dwoma lub więcej gatunkami, przy czym jeden z gatunków czerpie z tej zależności wyraźne korzyści, nie szkodząc pozostałym (np. rekin i podnawka; lew i hiena). Innym przykładem komensalizmu może być odżywianie się owadów żyjących w ptasich gniazdach resztkami pokarmu gospodarzy lub znalezionymi w gnieździe piórami. Komensalizm jest więc współżyciem korzystnym dla jednego z partnerów, dla drugiego obojętnym.

Komensalizm jest najbardziej luźnym i najmniej obligatoryjnym związkiem międzygatunkowym, jako że obaj partnerzy często mogą egzystować niezależnie od siebie. Obaj partnerzy odnoszą tu korzyść i mają biologiczną przewagę nad osobnikami tych samych gatunków, które nie pozostają w takim związku[1]

Croll (1977) wyróżnia cztery główne rodzaje komensalizmu:

Przykładem komensalizmu jest flora fizjologiczna człowieka.

Komensalizm oportunistyczny - to sposób współżycia pomiędzy symbiontami, polegający na tym, iż jeden organizm odnosi korzyści, a drugiemu jest to obojętne, z możliwością okresowej straty (np. gdy odporność drugiego organizmu spadnie).

V.Neutralizm

Neutralizm - jedna z nieantagonistycznych zależności międzygatunkowych, w której osobniki jednego gatunku nie wpływają w żaden sposób na przedstawicieli drugiego. W zasadzie neutralizm jest brakiem oddziaływań między gatunkami. Przykładem populacji, między którymi zachodzi relacja neutralizmu, mogą być populacje bocianów i sikorek.

Antagonistyczne

I.Konkurencja

Konkurencja - jedna z antagonistycznych interakcji międzypopulacyjnych, w której dwie populacje tego samego lub różnych gatunków, zazwyczaj o podobnych wymaganiach środowiskowych, rywalizują o tę samą niszę ekologiczną. Dochodzi do współzawodnictwa o ograniczone zasoby środowiska, np. o pożywienie, miejsce do życia. W wyniku tego oddziaływania obie populacje tracą.

W przypadku populacji tego samego gatunku mówi się o konkurencji wewnątrzgatunkowej. Konkurencja ta redukuje szybkość wzrostu populacji proporcjonalnie do częstości spotkań osobników tego samego gatunku. Może doprowadzić do zajęcia przez słabszą populację niszy o mniej optymalnych warunkach.

W przypadku populacji różnych gatunków mówi się o konkurencji międzygatunkowej. Konkurencja ta redukuje szybkość wzrostu populacji proporcjonalnie do częstości spotkań osobników różnych gatunków. Może doprowadzić do zrównoważonego dopasowania się gatunków lub do tego, że jedna populacja zastąpi drugą albo zmusi ją do zajęcia innej niszy ekologicznej (np. inne pożywienie, okresy aktywności). Szczególnie silnie proces ten zachodzi dla gatunków blisko ze sobą spokrewnionych, o podobnych wymaganiach, zajmujących w naturalny sposób podobne nisze. Zjawisko separacji gatunków blisko spokrewnionych nazywane jest zasadą Gausego, od rosyjskiego biologa, który jako pierwszy potwierdził tę zasadę doświadczalnie.

Konkurencja może być bezpośrednia (populacje wzajemnie szkodzą sobie ograniczając możliwość rozwoju, nawet jeśli zasoby środowiska są nieograniczone) lub pośrednia (populacje wzajemnie szkodzą sobie wykorzystując ograniczone zasoby środowiska).

Konkurencja jest jednym z mechanizmów doboru naturalnego w teorii ewolucji Darwina. Konkurencja jest typowym oddziaływaniem np. wśród roślin.

II.Pasożytnictwo

Pasożytnictwo to forma współżycia dwóch organizmów, w której jeden czerpie korzyści ze współżycia, a drugi ponosi szkody. Osobnik, który czerpie korzyści z pasożytnictwa nazywany jest pasożytem, a ten, który ponosi szkody - żywicielem. Im układ pasożyt-żywiciel trwa dłużej, tym jest bardziej stabilny. Istnieją dwa rodzaje pasożytnictwa - pasożytnictwo zewnętrzne i wewnętrzne. W przypadku śmierci żywiciela ginie także pasożyt. Z tego powodu pasożyty starają się utrzymywać swego żywiciela przy życiu, np. w organiźmie ludzkim może żerować tylko jeden tasiemiec. W niektórych przypadkach (np. owsików) pasożyt nie jest jednak bardzo dobrze przystosowany do funkcjonowania w ciele żywiciela. Większe ich ilości przyczyniają się do rozwoju owsicy i mogą zakończyć się śmiercią żywiciela. Wówczas giną również pasożyty, które tracą dostęp do pokarmu.

Pasożytnictwo zewnętrzne

Pasożyt przyczepiony do skóry żywiciela pobiera z organizmu substancje odżywcze niezbędne mu do życia. Pasożyty zewnętrzne nie żerują zwykle tak długo, jak pasożyty wewnętrzne. Przykłady:

pchły,

kleszcze,

pijawki,

wszy,

komary.

Pasożytnictwo wewnętrzne

Pasożyt przyczepiony do organu wewnątrz organizmu żywiciela pobiera substancje niezbędne mu do życia. Ten typ pasożytów żeruje zwykle przez dłuższy okres, lub nawet przez całe życie żywiciela.

Przykłady:

tasiemce,

glista ludzka,

owsiki.

Pasożytnictwo czasowe

Pasożytnictwo czasowe występuje u mrówek. Polega ono na wniknięciu do rozwiniętego mrowiska królowej innego gatunku, zabiciu istniejącej królowej i przejęciu całej kolonii. Przez pewien czas istnieje kolonia mieszana, składająca się z osobników należących do jednego i drugiego gatunku. Po pewnym czasie gospodarze wymierają, a kolonia już tylko jednego gatunku mrówek rozwija się dalej.

Przykład:

kartonówka zwyczajna.

Pasożyty okresowe przebywają na żywicielu przez krótki czas celem pobrania pokarmu.

III.Drapieżnictwo

Drapieżnictwo - metoda zaspokajania głodu polegająca na zabijaniu i zjadaniu innych osobników. Jest jedną z form oddziaływań antagonistycznych korzystną dla drapieżnika, a niekorzystną dla ofiary; może mieć charakter międzygatunkowy lub wewnątrzgatunkowy (kanibalizm).

Strategie drapieżnictwa

Istnieją różne sposoby polowania, stadne i w pojedynkę. Niektóre drapieżniki łapią ofiarę po pościgu. Pościg może być szybki i krótkotrwały, a jeśli ofiary nie uda się doścignąć, drapieżnik z niej rezygnuje (gepard) lub dłuższy, dążący do zmęczenia ofiary (wilk). W skrajnych wypadkach pościg może trwać wiele godzin lub nawet kilka dni, gdy drapieżca nie może osiągnąć dużej prędkości, ale jest bardziej wytrzymały niż ofiara. Pościg może też być stosunkowo krótki, po podejściu ofiary (lew). W skrajnych przypadkach oznacza to polowanie z zasadzki, np. zeskok z gałęzi (jaguar) lub wyskok spośród roślinności (szczupak). Zwierzęta polujące stadnie mogą stosować podział ról. Pościg to nie jest jedyny sposób pozyskania ofiary. Niektóre drapieżniki budują różnego rodzaju pułapki - sieci (wiele pająków), pułapki ziemne (mrówkolew). Inne obezwładniają ofiarę uderzeniem języka (żaby, kameleony), parzydełek (parzydełkowce). Niektóre natomiast przywabiają ofiary wabikiem udającym potencjalną ofiarę lub świecącym wyrostkiem (żabnica). Drapieżca obezwładnia ofiarę siłą, gryząc ją (powodując wykrwawienie) lub dusząc albo przy użyciu jadu. Drapieżnictwem jest też zgryzanie ciał zwierząt osiadłych, np. gąbek, mimo że technicznie jest identyczne z roślinożernością.

Istnieją zwierzęta które odfiltrowują pokarm z zawiesiny wodnej (fiszbinowce) lub mułu (rureczniki). Ich pokarmem stją się wtedy zarówno organizmy zwierzęce jak i roślinne, bakterie oraz detrytus. Takiego odżywiania formalnie nie zalicza się do drapieżnictwa.

Mechanizmy obronne u ofiar

Ofiary potrafią bronić się przed atakiem drapieżników, m.in. ucieczką (mysz, zając, antylopa) w momencie ataku lub unikaniem miejsca i czasu, w których drapieżniki są najbardziej aktywne (migracje dobowe organizmów zooplanktonowych). Inne stają się niedostępne dla drapieżnika wytwarzając różnego rodzaju pancerze (małże, ślimaki, skorupiaki, żółwie, chruściki domkowe) lub chowając w kryjówki, bądź wytwarzając wyrostki (rogi, poroże, kolce itp.) utrudniające manipulację lub połknięcie przez drapieżnika (jeż, rozwielitka). Niektóre organizmy wytwarzają takie zabezpieczenia tylko w okresie zwiększonej presji drapieżników, co jest nazywane cyklomorfozą. Ukrywanie się jest ułatwiane przez różne strategie kamuflażu, w tym mimetyzm polegający na upodabnianiu się do elementów otoczenia, np. przez przybieranie ubarwienia ochronnego. Jeszcze inne starają się odstraszyć wroga substancjami chemicznymi (tchórz, skunks), żądłem (błonkówki) lub samą informacją (także informacją fałszywą) o zawieraniu toksycznej substancji zawartą w krzykliwej barwie ciała (salamandra plamista). W zależności od szczególnych uwarunkowań strategią obronną może być życie w rozproszeniu lub tworzenie stad.

Wybór ofiar przez drapieżników

Drapieżcy mogą polować na różne ofiary (polifagia) lub tylko na jeden ich gatunek (monofagia). Polifagi często wykazują oportunizm, tzn. polują na ten gatunek potencjalnych ofiar, który jest danym momencie najłatwiejszy do zdobycia (najpospolitszy i najsłabszy). U typowych drapieżników takich jak np. lew udane jest tylko jedno na 5-10 polowań. Dzieje się tak gdyż ich ofiarą z reguły padają osobniki młode, młode niedoświadczonych matek, osobniki stare, chore (np. spasożytowane, z kolcem w nodze, itp).

Wpływ drapieżników na liczebność populacji ofiar

Wykres zmian liczebności populacji w relacji drapieżnik-ofiara

Najślniejsza zależność między liczebnością populacji ofiar a liczebnością populacji drapieżników występuje w przypadku drapieżników monofagicznych bytujących w zubożonych gatunkowo środowiskach takich jak krąg polarny lub pustynia. Drapieżnik występujący w nadmiarze (w stosunku do pojemności ekosystemu) silnie przetrzebia populację ofiar w efekcie ich liczba silnie spada. Nie mogąc znaleźć pokarmu drapieżniki zdychają z głodu i po pewnym czsie ich liczba również spada. To z kolei pozwala się odbudować, zwykle też bardziej płodnej, populacji ofiar. Charakterystyczne jest że szczyt liczebności drapieżnika występuje nieco później niż szczyt liczebności ofiary. Dzieje się tak gdyż dopiero dojrzałe dzieci drapieżnika będą mogły skonsumować "nadmiar" swoich ofiar. Przykładem powyższych zależności mogą być stosunki pomiędzy lisem polarnym a zającem polarnym. U nas podobne korelacje wystęują pomiędzy liczebnością sów a liczebnością myszy i nornic. Powyższą zależność przedstawwiono na wykresie obok. W ujęciu matematycznym zalezności te ujmuje równanie Lotki-Volterry. W środowiskach bardziej zróznicowanych gatunkowo nie ma takich gwałtownych wahań liczebności (najwyżej miejscowo). Drapieżnik zaprzestaje polowań na osobniki przerzedzonej populacji. Nie robi tego świadomie, po prostu częściej w jego zasięgu wzroku (węchu) pojawiją się osobniki innego gatunku. Ich dostępność reguluje przypadek a ten zależy od liczebości populacji potencjalnych ofiar.

IV.Allelopatia

Allelopatia (z gr. - allelon (wzajemny) i pathos (cierpienie)) - szkodliwy lub korzystny wpływ substancji chemicznych wydzielanych przez rośliny lub grzyby danego gatunku lub pochodzących z rozkładu tych roślin. Allelopatia odnosi się głównie do substancji chemicznych wydzielanych do podłoża, które wpływają na wzrost innych organizmów w bezpośrednim otoczeniu, głównie roślin i bakterii. Substancje mogą pobudzać lub hamować kiełkowanie, a także wzrost i rozwój innych gatunków roślin żyjących w bliskim sąsiedztwie lub zajmujących bezpośrednio po nich to samo miejsce.

Allelopatia może być dodatnia (jako forma symbiozy) lub ujemna, antagonistyczna (rodzaj amensalizmu, jako forma obrony przed konkurentami).

Najbardziej znanym przejawem antagonistycznych oddziaływań allelopatycznych są antybiotyki wydzielane najczęściej przez grzyby. Biologicznym ich zadaniem jest zahamowanie rozwoju bakterii i innych grzybów, np. przez blokowanie syntezy ich białek (Penicillum wytwarza penicylinę, a Acremonium - cefalosporynę). Również bylice (Artemisia) rosnące na półpustynnych terenach wydzielają terpentyny (np. kamforę) i alkaloidy (np. absyntynę), które pozwalają kontrolować ich bezpośrednie otoczenie.

Allelopatia jest wykorzystywana w rolnictwie i ogrodnictwie. Allelozwiązki wykorzystuje się w ochronie roślin przeciw szkodnikom (owadom, nicieniom), a także w walce z chorobami roślin i chwastami.

Przykłady roślin wykorzystujących allelopatię:

allelopatia dodatnia:

fiołek polny, wyka na żyto

cebula, kalarepa na buraka

fasola, kukurydza, groch, rzodkiew, słonecznik na ogórka

fasola, kukurydza, kapusta, chrzan, len na ziemniaka

groch, sałata, cebula, por, pomidor na marchew

kąkol, chaber bławatek, kukurydza na pszenicę

koniczyna, lucerna na trawy

lnicznik na len

marchew, rzodkiew, truskawka, ogórek, szpinak na sałatę

rośliny aromatyczne, ziemniak, seler, koper ogrodowy, szałwia, burak, cebula na rośliny kapustne

rzeżucha na szarłat

ziemniak, groch, fasola, ogórek, dynia, kabaczek, pszenica, bobik na kukurydzę

ziemniak, marchew, ogórek, kapusta na fasolę

allelopatia ujemna:

cebula, czosnek pospolity, mieczyk na fasolę

dynia, kabaczek, ogórek, słonecznik, pomidor, mak polny, komosa biała na ziemniaka

fasola, gorczyca na buraka

jaskrowate na kukurydzę

koper na marchew

krwawnik na trawy

lulek czarny na koniczynę

mak polny, ostrożeń na pszenicę

mak polny na jęczmień i żyto

truskawka, pomidor, fasola na rośliny kapustne

ziemniak, zioła aromatyczne na ogórka.

V.Amensalizm

Amensalizm - jedna z antagonistycznych zależności międzygatunkowych, w której obecność i czynności życiowe jednego gatunku wpływają niekorzystnie na gatunek drugi, przy czym jest to relacja jednostronna tj. obecność tego drugiego gatunku dla pierwszego jest obojętna. Dokładne określenie bilansu takich interakcji nie jest proste, gdyż osłabienie przedstawicieli jednego gatunku przez zmniejszenie konkurencji, może przynieść pewną korzyść przedstawicielom gatunku innego.

Przykładem amensala jest pędzlak(Penicillium notatum) - grzyb, który produkując antybiotyk (penicylinę) - ogranicza rozwój bakterii.

W zasadzie, rodzajami amensalizmu są antybioza (wydzielanie antybiotyków) i antagonistyczna forma allelopatii.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Agroekologia Referaty
Referat Inżynieria Produkcji Rolniczej
referat solidy
statystyka referat MPrzybyl
referat 4
Referat 3 v3
Referat 4
04 referat Pieprzyk szczelność powietrzna
Prywatne znaczy gorsze referat a krol 0
referat z biochemi, notatki
TEST NIEDOKOŃCZONYCH ZDAŃ, referaty
referat - adamek, resocjalizacja
referat bibliografia Fakultet, polityka społeczna fakultet
Referat - Pedagogika społ. - Szkoła, Studia =), Resocjalizacja
referat - obrzęd świecki w 30 tezach, KULTUROZNAWSTWO, antropologia widowisk
Referat o Irlandii, Dokumenty( referaty, opisy, sprawdziany, itp.)
Wpływ różnego rodzaju pyłów na wzrost nadziemnej części roślin, referaty i materiały, biologia, dośw

więcej podobnych podstron