Doświadczenie wojny i okupacji w prozie lat czterdziestych.
Wojciech Żukrowski
Z kraju milczenia (1946) – opowiadania o walkach wrześniowych (człowiek walczący z okupantem, który napadł na Polskę) najbardziej znane opowiadanie – Lotna – wrzesień z perspektywy ułana, rzeczywistego bohatera tych wydarzeń, domagającego się artystycznego świadectwa;
Ksawery Pruszyński
Trzynaście opowieści (1946), Karabela z Meszhedu (1948) i Droga wiodła przez Narwik (Londyn 1941) – o przeżyciach żołnierza polskiego na dalekich frontach północnej Afryki , Bliskiego Wschodu, zachodniej i północnej Europy;
Arkady Fiedler
Dywizjon 303 (Londyn 1942) – o walkach polskich lotników w angielskich siłach powietrznych;
Pola Gojawiczyńska
Krata (1945) – opowiadania (wspomnienia) z kobiecego oddziału więzienia sąsiadującego z Pawiakiem (o nazwie Serbia);
Jerzy Putrament
Święta kulo (1946) – opowiadania poświęcone problematyce wojennej;
Józef Czapski
Na nieludzkiej ziemi (Paryż 1949) - zawiera opis prowadzonych między lipcem 1941 a sierpniem 1942 poszukiwań oficerów uwięzionych na początku wojny w Starobielsku , Ostaszkowie i Kozielsku;
Zofia Kossak-Szczucka
Z otchłani. Wspomnienia z lagru (1946) – moralistyczną wymowę tych wspomnień gwałtownie zaatakował T. Borowski, wzniecając emocjonalny spór
o etyczne granice literatury;
Jerzy Andrzejewski
tom Noc:(1945) : Przed sądem i Apel (1941 i 1942) , Wielki Tydzień – wszechwiedzący narrator, zaangażowany po określonej stronie, mowa zależna i pozornie zależna, operowanie nastrojem , zsubiektywizowane opisy przyrody , częste stosowanie w narracji epitetów wartościujących - ukazanie martyrologii narodu polskiego i ludności żydowskiej;
Powieść Popiół i diament (1948) – 8 maja 1945 roku. Młody akowiec, Maciek Chełmicki, otrzymuje rozkaz zastrzelenia sekretarza KW PPR. Zbieg okoliczności powoduje, że zabija kogoś innego. Spotykając się twarzą w twarz ze swoją ofiarą doznaje szoku. Staje przed koniecznością powtórzenia zamachu. Poznaje Krystynę, dziewczynę pracującą jako barmanka w restauracji hotelu "Monopol". Uczucie do niej uświadamia mu jeszcze bardziej bezsens zabijania w chwili zakończenia wojny. Wierność złożonej przysiędze, a tym samym obowiązek podporządkowania się rozkazowi, przeważa szalę. Czyni odpowiednie przygotowania, w czasie których zjawia się w jego pokoju hotelowym Krystyna. Maciek korzysta z okazji, kiedy sekretarza KW, Szczukę, wywołują z urządzonego z okazji zwycięstwa bankietu do Urzędu Bezpieczeństwa. Zabija Szczukę, sam zaś ginie zastrzelony przypadkowo przez patrol polskich żołnierzy, ponieważ nie posłuchał wezwania do zatrzymania się.
Jarosław Iwaszkiewicz
- opowiadanie Ikar (1945) – dystans , alegoria i historyczna analogia (by zapewnić utworowi szansę obiektywizmu)
Adolf Rudnicki
zbiór nowel Szekspir (1948)- martyrologia narodu polskiego i ludności żydowskiej;
Seweryna Szmaglewska
Dymy nad Birkenau (1945) – rzeczywistość obozowa spisywana na gorąco, rezygnując z konstrukcji fabularnej (ksiązka–pamiętnik, autentyczne relacje); Ze względu na dokumentalną wartość ksiązki Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze włączył ją do akt oskarżenia przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim;
Tadeusz Borowski
- tomy opowiadań :Pożegnanie z Marią i Kamienny świat (1948) – utwory o przeżyciach więźniów obozów koncentracyjnych oraz o ludziach próbujących żyć „normalnie” w tych „dziwnych czasach (sceny przerażające, których wymowa spotęgowana jest powściągliwa relacją, usunięciem bezpośredniego komentarza , ograniczeniem się do ukazania człowieka, jego gestów, odruchów, czynów; bohaterowie oraz narrator wyposażony w uszkodzony przez wojnę system wartości; Przywilejem narratora mógł zostać obdarzony tylko ten, kto rozumie obóz, a wiec zaraził się złem .Ta konstrukcja artystyczna ma charakter polemiczny , jest rodzajem skandalu obrażającego poczucie moralne czytelnika i wywołuje moralny wstrząs. Wystarczy przypomnieć prowokacyjny tytuł jednego z opowiadań : Proszę państwa do gazu.;
Aleksander Kamiński
Kamienie na szaniec (1943 –w druku konspiracyjnym)
Zofia Nałkowska
cykl opowiadań Medaliony (1946) – narratorem jest sama pisarka , jako członek Komisji oglądający ślady zbrodni hitlerowskich, przesłuchujący świadków. Tyle wie, ile widzi i słyszy – rejestrując to, redukuje do minimum komentarz własny. Stawia pytania i słucha odpowiedzi przesłuchiwanych i zeznających . Gdzie trzeba – rzeczowo informuje o wyglądzie osób , miejscu, gdzie toczy się rozmowa. Przed narratorka przesuwają się osoby, które przeżyły obóz , uciekły z transportu , ocalały dzięki przypadkowi …;
Stanisław Dygat
Jezioro Bodeńskie (1946) – literatura „inteligenckich obrachunków”;
Narratorem jest główny bohater przebywający w niemieckim obozie dla internowanych obywateli państw zachodnich w pobliżu granicy szwajcarskiej. Opisuje aktualne środowisko oraz stosuje retrospekcje (środowisko sprzed wybuchu wojny), Analiza i autoanaliza głównego bohatera; Niemożność uniezależnienia się od otoczenia w którym się żyje i które go określa, problem stosunku jednostki do narodu i jego tradycji oraz problem społecznych konsekwencji stąd płynących