Pojęcia do matury z języka polskiego

ANTYK - okres literacki do V w. n.e.

EPIKUREIZM - nurt filozoficzno - etyczny, którego twórcą był Epikur. W roku 306 p.n.e założył on w Atenach szkołę, której wychowankowie, zwani epikurejczykami, kontynuowali jego myśli. Według nich, szczęście jednostki jest celem życia, do którego dążyć należy za pomocą filozofii. Etyka związana jest zaś bezpośrednio ze szczęściem, które jest wystarczającym warunkiem życia moralnego. Nieobecność cierpień już sama w sobie jest szczęściem i nie wymaga dalszych bodźców. Potocznie traktuje się epikureizm jako hedonizm, to jest nieograniczone czerpanie z rozkoszy życia. Przedstawiciele: Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny, Zenon z Sydonu, Filodemos z Gadary, Lukrecjusz. Prądy wzorujące się na epikureizmie: sensualizm Pierre'a Gassendiego, utylitaryzm Jeremy'ego Benthama i Johna Stuarta Milla.

STOICYZM - nurt filozoficzny stworzony przez stoików. W potocznym rozumieniu jest traktowany jako życie wyzbyte skrajnych emocji, umiejętność zachowania wewnętrznej harmonii niezależnie od okoliczności.

TOPOS - motyw literacki lub artystyczny, który często przewija się w dziełach różnych epok. Jest charakterystyczny dla określonej kultury, przez co stanowi dowód na ciągłość myśli i wzorców danej społeczności. Najczęściej jest to rodzaj "obrazu", wokół którego nadbudowuje się szersze znaczenie, jak np. w przypadku toposu statku na wzburzonym morzu w Kazaniach ks. Piotra Skargi. Najstarszy i najpopularniejszy topos dotyczy wędrówki i został wykorzystany już w Odysei Homera. Inne toposy to:

topos cykliczności przyrody: wywodzi się z mitu o Demeter i jej córce, Persefonie. Kiedy dziewczyna przebywała w Hadesie, na ziemi panował smutek i zima, gdy zaś wracała do matki, rozpoczynały się radosne miesiące wiosenne i letnie.

topos Arkadii: Według legendy, Arkadia usytuowana była na półwyspie peloponeskim, gdzie mieszkali ubodzy pastuszkowie, żyjący z pracy swych rąk i nie znający trosk. Stała się metaforą szczęścia.

topos tułacza: wywodzi się z Odysei Homera i wędrówki głównego bohatera.

topos początków świata: dotyczy mitycznych początków wszechświata, Ziemi i ludzkości, zawiera motyw stwarzania człowieka przez Prometeusza.

topos tyrtejski: jego podstawą stał się utwór Tyrtajosa pt. Rzecz to piękna, który opiewa wspaniałość walki za ojczyznę i potępia tchórzliwych, którzy uciekają, zamiast bronić kraju.

topos nieśmiertelności poety i poezji: wywodzi się w wiersza Exegi monumentum (łac. wybudowałem pomnik) autorstwa Horacego. Autor uznawał swą poezję za najtrwalszy przekaźnik wiedzy o opisywanych czasach i osobach, trwalszy nawet od spizowych pomników. W tym samym wierszu dodawał: "Non omnis moriar" (łac. nie wszystek umrę), co było zapewnieniem wiary w przetrwanie w pamięci kolejnych pokoleń.

PROMETEIZM - postawa charakteryzująca człowieka, który poświęca swoje życie, by służyć innym, nic nie oczekując w zamian. Wzorcem takiego postępowania stał się mityczny Prometeusz, który sprzeciwił się bogom, by pomóc ludziom w życiu na ziemi. Za kradzież boskiego ognia został ukarany przykuciem do skał Kaukazu, gdzie codziennie przylatywał orzeł, by zjadać mu wątrobę, która nocą odrastała. Postawa ta była najpopularniejsza w okresie romantyzmu, kiedy to młodzi Polacy buntowali się przeciw zaborcy, a nawet prawom Boskim, by ratować swój kraj i jego obywateli. Przykład prometeizmu w literaturze: Konrad z Dziadów cz. III Adama Mickiewicza.

ŚREDNIOWIECZE - okres literacki od V do XV w.

UNIWERSALIZM - jego podstawą była religia chrześcijańska, która dominowała w niemal wszystkim krajach europejskich. Zarówno instytucje państwowe, jak i życie prywatnych ludzi były całkowicie podporządkowane chrześcijańskiej doktrynie i regułom. Można więc powiedzieć, że kultura europejska ujednoliciła się w takim stopniu, że charakterystyczne znaki, symbole czy obrzędy były jednakowe dla wszystkich ludów większości krajów. Jednakowe było również prawo, język łaciński i normy moralne. Dodatkowo poczucie jedności wzmacniało jedynowładztwo większości krajów, które ułatwiało ujednolicenie religii i kultury na terenie Europy. Do podstawowych cech uniwersalizmu średniowiecznego należą:

teocentryzm, to znaczy Bóg w centrum świata

ujednolicenie idei

ujednolicenie sposobu pojmowania świata i reguł nim władających

TEOCENTRYZM - pojęcie charakterystyczne dla średniowiecznego sposobu pojmowania świata. Bóg stanowił centrum wszechświata, do Niego sprowadzały się wszelkie decyzje, władze i wartości. Św. Augustyn uczył, że człowiek ma ziemi tylko jeden cel, a jest nim złączenie się z Bogiem w życiu wiecznym. Ziemskie bytowanie było tylko pielgrzymką, w czasie której należało się dobrze przygotować na śmierć, by być godnym otrzymania nagrody w drugim życiu.

AUGUSTYNIZM - filozofia średniowieczna, której podstawy stworzył św. Augustyn. Aż do wieku XIII uważana była za oficjalną filozofię Kościoła. Podstawowym założeniem augustynizmu jest radykalny dualizm ciała i duszy. Nie tylko Bóg i człowiek wraz ze stworzonym światem stanowią dwa odrębne byty, ale i sama istota ludzka podzielona jest na pierwiastek duchowy i pierwiastek materialny. Rozdarcie to jest przyczyną wszystkich nieszczęść i pokus człowieka, ponieważ celem duszy jest osiągnięcie szczęścia wiecznego, podczas gdy ciało dąży do zaspokojenia potrzeb doczesnych. Należy jednak przeciwstawiać się pokusom, idąc za głosem Księgi Kohleta, gdzie napisano: "Vanitas vanitatum et omnia vanitas" (łac. marność nad marnościami i wszystko marność").

SCHOLASTYKA - (łac. szkolny, gr. czas wolny) tradycja zakonna i akademicka, która wykorzystywała filozofie Arystotelesa i Platona, by racjonalnie wyjaśnić zawiłe i niezrozumiałe prawdy wiary chrześcijańskiej. Za założyciela scholastyki uważa się św. Anzelma z Canterbury (ok. 1033 - 1109), który był autorem zdania, będącego dewizą wszystkich późniejszych scholastyków, a mianowicie: "fides quaerens intellectum" (lac. wiara szukająca zrozumienia). Przed Anzelmem scholastyką zajmowali się jeszcze św. Augustyn z Hippony (354 - 430) oraz Boecjusz (ok. 480 - ok. 524), zaś po nim między innymi Piotr Abelard (1079 - 1142) i Piotr Lombard (ok. 1100 - 1160). Za najpopularniejszego i największego przedstawiciela scholastyki uważa się natomiast św. Tomasza z Akwinu (1225 - 1274), a także św. Bonawenturę (1217 - 1274) i bł. Dunsa Szkota (1265 - 1308). Pod koniec XIII wieku, William Ockham (1285 - 1347) przekształcić scholastykę, czyniąc z niej uboższy nurt, który nazywać można było od tej pory nominalizmem.

RENESANS - okres literacki obejmujący wiek XVI.

HUMANIZM - (łac. humanitas - człowieczeństwo, ludzkość; humanus - ludzki) najpopularniejszy umysłowy prąd epoki renesansu, który wpłynął znacząco na kształtowanie się podstaw ideologicznych całego okresu. Podstawowym założeniem humanizmu była nieograniczona wiara w możliwości ludzkiego umysłu i docenienie ludzkiej natury i godności człowieka jako najdoskonalszego stworzenia na świecie. Hasło filozofa Terencjusza: "Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto" (łac. człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce) stało się myślą przewodnią humanistów europejskich. Nie tylko zaufano możliwościom ludzkiego umysłu, ale dążono do jak najlepszego poznania ludzkiej natury i ludzkiego ciała. Zrezygnowano z średniowiecznego uniwersalizmu, który wpisywał jednostkę w nurt życia ogółu. Humaniści nie byli już anonimowi, stawiano przed nimi wysokie wymagania, ale zarazem dawano im nagrodę w postaci trwałej sławy i pomnika wybudowanego za życia przez ich dokonania. Pociągało to za sobą oczywiście mniej lub bardziej groźne konsekwencje. Człowiek nie mógł już schować się za tłumem i powszechnymi ideałami, był wolny i samodzielny, ale zarazem sam ponosił odpowiedzialność za swoje czyny i dokonania. Obciążenie to stało się przyczyną wielu konfliktów, zarówno z samym sobą, jak i z otaczającym światem, konfliktów, które nasilały się zwłaszcza pod koniec renesansu, kiedy początkowy optymizm humanistów powoli zaczynał słabnąć. Postulaty poznawania siebie i swojego wnętrza były propagowane między innymi przez Francesco Petrarkę, który zaczytywał się w pismach św. Augustyna, gdzie znalazł następujące zdanie: "I ludzie chodzą podziwiać szczyty gór i wzdęte fale morza, i szerokie nurty rzek, i przestwór oceanu, i kręgi gwiezdne, a siebie zaniedbują". Wszystkie te postulaty realizowane były według starożytnych wzorów, które uważano za doskonałe i jedyne godne naśladowania. Hasła "ad fontes", czyli "do źródeł" rozbrzmiewały we wszystkich kręgach humanistów europejskich i obejmowały niemal wszelkie dziedziny wiedzy, nauki i sztuki, a mianowicie filozofię, literaturę, malarstwo, rzeźbę i inne.

REFORMACJA - była kolejnym ważnym nurtem epoki renesansu. Świadczy o tym, jak bardzo humaniści uwierzyli w swoje możliwości i nieograniczoną wolność. Wszak jeszcze kilkadziesiąt lat wcześniej zakwestionowanie któregokolwiek z dogmatów wiary byłoby równoznaczne z herezją i zakończone spaleniem na stosie, teraz otwarcie wypowiadano swe wątpliwości. Humanistyczny wizerunek niemal doskonałej istoty ludzkiej został przez reformatorów nieco zmieniony. Uważali oni bowiem, że człowiek jest z natury zły i zbrukany, a Bóg widzi w nim tylko nieczystość. Jak odnieść do tego renesansowe hasła harmonii i ładu świata? Człowiek zaczynał pomału gubić się w zawiłościach wiary i wiedzy, nie mógł znaleźć sobie miejsca, więc stworzył nowe podstawy nowych religii. Głównym motorem, który popchnął ludzi epoki renesansu do tak drastycznego kroku były zawirowania w Kościele katolickim, które miały początek już w wieku XIV i stopniowo się nasilały. Mówi się, że początek ruchu reformacyjnego miał miejsce w roku 1517, kiedy to Marcin Luter (1483 - 1546) wywiesił na drzwiach kościoła w niemieckiej Wittenberdze 95 tez, w których zawarł postulaty reform Kościoła, jego obyczajów i dogmatów. Luter sprzeciwiał się przede wszystkim procederowi sprzedawania odpustów, który był w Kościele bardzo rozpowszechniony. Zdaje się, że miał po części słuszność, ale dostojnicy kościelni nie mieli ochoty zastanawiać się nad jego żądaniami i objęli Lutra i jego zwolenników ekskomuniką. Ponadto, Luter konkludował swe rozważania, twierdząc, że żadna instytucja kościelna nie może uwolnić człowieka od kary, jaka czeka go po śmierci, wykluczał więc całkowicie słuszność działania sakramentu pokuty. Niemal przez cały wiek XVI w wielu państwach europejskich wybuchały kolejne bunty, które przeradzały się w regularne wojny katolików z innowiercami, a nawet innowierców między sobą. Kościół katolicki zareagował stosunkowo szybko, zwołując do Trydentu sobór, który obradował w latach 1545 - 1563 i miał ujednolicić wszystkie kwestie sporne, dotyczące zarówno sfery obrzędowej, jak i dogmatycznej. U schyłku wieku XVI, kiedy ustawy soboru zostały wprowadzone w życie, sytuacja zaczęła się stabilizować, ale niepokoje i walki trwały jeszcze przez cały wiek XVI. A niepokoje te nie były błahe czy jednostkowe. Ludzie stracili poczucie pewności siebie, nie wiedzieli już w co wierzyć, a było to przecież podstawą ewentualnego zbawienia po śmierci. Państwa europejskie podzieliły się na wiele mniejszych wyznań - Niemcy przeszły na luteranizm, Szwajcaria na kalwinizm, Anglia stworzyła anglikanizm, a w Czechach zaczęli działać tak zwani bracia czescy. Także literaci ulegali powszechnej niepewności i w swoich dziełach wyrażali wątpliwości, jakim sami ulegali. Wystarczy tu wspomnieć o Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja, gdzie autor, zresztą kalwin, pisze: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć". Najwięcej wątpliwości wzbudzały założenia doktrynalne antytrynitarzy (łac. anti - przeciw; trinitas - trójca), którzy zaprzeczali istnieniu jednego Boga w trzech Osobach. Luteranie z kolei zakładali, że człowiek sam nie jest w stanie zapracować na zbawienie i życie wieczne po śmierci, ponieważ jest istotą zbyt słabą. Wierzyli, że jedynie od Boga zależy, kto zostanie zbawiony, a jedyną powinnością człowieka jest ufna wiara w szczęście wieczne. Twierdzili również, że żadna z instytucji kościelnych nie jest konieczna w pośredniczeniu między Bogiem a ludźmi, bowiem człowiek potrafi sam zbliżyć się do Stwórcy, głównie poprzez uważną lekturę Pisma Świętego, w szczególności zaś Ewangelii. Podstawą kalwinizmu była natomiast wiara w przeznaczenie, czyli tak zwaną predestynację. Wyznawcy tego odłamu wierzyli, że Bóg z góry przeznaczył każdemu człowiekowi odpowiedni los i wszelkie uczynki nie mają wpływu na nasze zbawienie lub potępienie. Reformacja wpłynęła również znacznie na sztukę renesansową. Artyści katoliccy starali się co prawda w coraz doskonalszym stopniu opanowywać techniki rzemiosła artystycznego i urealniać swoje postacie i dzieła, ale reformatorzy niemal zupełnie zrezygnowali z działalności artystycznej. Wzorując się na zakazach starotestamentowych, unikano przedstawiania jakichkolwiek wizerunków Boga, Jego otoczenia i istot ziemskich. Nie zrezygnowano jednak zupełnie ze sztuki, przeniesiono bowiem wszelkie aspiracje na grunt muzyki, a w szczególności muzyki sakralnej. Wystarczy wspomnieć chociażby wspaniałe i do dzisiejszego dnia zachwycające utwory Jana Sebastiana Bacha, by zrozumieć, na jakie wyżyny wzniosła się muzyka tamtych lat.

REFORMACJA W POLSCE - Początkowo, Polska nie dopuszczała do siebie żadnych nowinek reformatorskich. W latach 20. XVI wieku wydano nawet edykty, które zabraniały przywożenia do naszego kraju pism innowierczych, a w szczególności dzieł Marcina Lutra. Jednak po śmierci katolickiego króla, Zygmunta Starego, nastał w naszym kraju czas zainteresowania nowymi prądami religijnymi. Zygmunt August twierdził, że nie będzie królem sumień swoich poddanych i odnosił się do wszelkim nowinek z dystansem, nie potępiając ich, ani nie propagując. Polska jednak była ewenementem na tle innych państw europejskich. Nie przyjęto u nas oficjalnie żadnego z nowych nurtów religijnych, ale wprowadzono ideę religijnej tolerancji. Odtąd każdy z innowierców, który doznawał prześladowań w swoim kraju, przybywał do Polski, ponieważ tutaj znajdował schronienie i potrzebny azyl. Wielu Polaków uległo nowym dogmatom i ideałom i zmieniło wyznanie. Mieszczanie skłaniali się przede wszystkim ku luteranizmowi, podczas gdy szlachta przechodziła na kalwinizm. W roku 1570 miała miejsce tak zwana ugoda sandomierska, zawarta pomiędzy przedstawicielami wszelkich wyznań działających na terenie Polski, z pominięciem arian. Innowiercy zobowiązywali się do wzajemnego wspierania się i przestrzegania zasad tolerancji. Jedynie arianie, zwani inaczej braćmi polskimi lub antytrynitarzami nie zostali do tej ugody dopuszczeni. Nie zaakceptowano ich radykalnych poglądów, jakkolwiek arianie przysłużyli się naszemu krajowi w latach późniejszych. Antytrynitarze powstali w latach 1562 - 1565 jako odłam kalwinizmu, a arianami zostali nazwani później, kiedy już wzbudzili niechęć innych wyznań. Nazwano ich tak z powodu ich podstawowego dogmatu, który zakładał, że nie istnieje Trójca Święta, a Chrystus był człowiekiem, który godność boską uzyskał dopiero po zmartwychwstaniu. Przypominało to herezję starożytnego myśliciela Ariusza, żyjącego na przełomie III i IV wieku, od którego właśnie wzięła się nazwa braci polskich. Arianie głosili hasła ubóstwa, kultu pracy, pomocy biednym oraz powszechnego irenizmu. Ponadto, bracia polscy odwrócili się całkowicie od kościelnej tradycji, układając swoje zwyczaje i dogmaty według Pisma Świętego. Między innymi zmienili sposób przeprowadzania sakramentu chrztu, nie udzielano go bowiem małym dzieciom, ale jedynie dorosłym ludziom przez zanurzenie w wodzie, tak jak za czasów Jezusa Chrystusa. W Polsce jednak rzeczywiste rządy sprawowała szlachta, która nie znosiła sprzeciwu i ograniczania swoich praw, a hasła braci polskich właśnie takie ograniczenia nakładały. Pomoc ubogim, zarzucenie poddaństwa chłopów, hasła życia w ubóstwie i skromności oraz postulaty irenizmu, zaniechania wojen i odrzucenia kary śmierci nie przypadły do gustu polskim możnowładcom, którzy w roku 1658 wypędzili arian z kraju. Do głównych przedstawicieli odłamu antytrynitarzy należeli Jan Niemojewski, Piotr z Goniądza oraz Jan Paweł z Brzezin. Mimo wielu kontrowersyjnych dogmatów, arianie przyczynili się znacznie do rozwoju polskiego szkolnictwa, szczególnie w Pińczowie, Rakowie, Lublinie czy Lubartowie. Znane są również zasługi braci polskich dla literatury, głównie w postaci tłumaczeń Pisma Świętego, pieśni religijnych czy pism polemicznych. Ponadto, Piotr Stojeński, również arianin, był autorem pierwszej kompletnej gramatyki polskiej, Jan Mączyński zaś opracował słownik łacińsko - polski.

ANTROPOCENTRYZM - (gr. anthropos - człowiek) doktryna filozoficzna, która zakładała, że w centrum wszechświata stoi człowiek, a wszelkie zjawiska i stworzenia mają jemu służyć. W okresie renesansu, kiedy zwiększyło się znacznie zainteresowanie istotą ludzką, nurt ten zyskał dużą popularność. Odrzucono średniowieczny teocentryzm na rzecz zwiększenia kultu człowieka, jego godności, wolności i wrodzonych zdolności.

BAROK - okres literacki trwający od XVI do XVIII wieku w Europie, a w XVII wieku w Polsce.

MARINIZM - prąd barokowej poezji, który zakładał następujące reguły: zmysłowość jako główny temat literacki, używanie wykwintnego stylu, stosowanie wielu ozdobników retorycznych i stylistycznych, dążenie do zaskoczenia odbiorcy i stworzenia oryginalnego dzieła.

SARMATYZM - pojęcie, które powstało na przełomie XVII i XVIII wieku i odnosi się głównie do szlachty polskiej, żyjącej w tych latach. Wiele narodów europejskich szukało wówczas swoich korzeni wśród starożytnych plemion. Polacy ogłosili, że są potomkami antycznego rodu Sarmatów. Początkowo sarmatyzm był po prostu wyrazem dumy narodowej i polskiej waleczności, z czasem jednak nabrał pejoratywnego wydźwięku. Sarmatów utożsamiano z ludźmi o powierzchownej religijności, hulakami i zacofanymi, nietolerancyjnymi ksenofobami. Sarmatyzm miał też swoje odbicie w literaturze barokowej, a szczególnie twórczości Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska.

Wacław Potocki jest między innymi autorem wiersza Pospolite ruszenie, w którym zaprezentował rzeczywisty obraz polskiego wojska. Szlachta spędza czas na hulankach lub spaniu i denerwuje się, kiedy ktoś każe jej stawać do walki. Inny utwór, Zbytki polskie potępiają sposób życia Sarmatów w czasie pokoju. Gromadzenie majątku i zdobywanie kolejnych godności tak zaprząta umysł szlachty, że nie zważa ona na niebezpieczeństwa, jakie grożą Polsce. Potocki nie krytykuje jednak całkowicie Polaków. W diariuszu Transakcja wojny chocimskiej, w którym opisał zmagania swych rodaków z Turkami, wskazuje co prawda na zaniedbania i niedociągnięcia polskiego wojska, ale wierzy, że patriotyzm Sarmatów wkrótce się odezwie, a Boża Opatrzność będzie wiecznie czuwać nad narodem polskim.

Najsłynniejszym dziełem Jana Chryzostoma Paska są Pamiętniki. Opisał w nich swoje przygody i obserwacje, jakich dokonał podczas służby wojskowej. Polacy na wojnie są niczym banda hulaków, których nie da się poskromić, dążą tylko do zdobycia własnych korzyści. Pasek opisuje też swoje życie ziemiańskie, już po powrocie z frontu. Ta część Pamiętników jest niezwykle barwna i daje opis życia i obyczajów polskiej szlachty, która uciekając od dworskiego zgiełku, przeniosła się na wieś.

KONTRREFORMACJA - pojęcie określające przede wszystkim walkę Kościoła katolickiego z odłamami innowierczymi, powstałymi na skutek ruchów reformacyjnych. Za jej początek uważa się rozpoczęcie obrad soboru w Trydencie, które miały miejsce w latach 1545 - 1563. Biskupi i wyżsi dostojnicy kościelni zebrani na soborze ujednolicili podstawowe dogmaty katolickie, określili szczegółowo zasady sfery obrzędowej katolicyzmu oraz powołali, istniejący od roku 1534, zakon jezuitów do walki z reformacją.

Jezuici, zwani inaczej Braćmi Towarzystwa Jezusowego, oceniani się przez współczesnych bardzo różnie. Z jednej strony docenia się ich zasługi w walce z innowiercami, z drugiej zaś piętnuje nieludzkie i bynajmniej niekatolickie sposoby prowadzenia tej walki. Za największą zasługę jezuitów poczytuje się obecnie wkład w rozwój szkolnictwa na terenie niemal całej Europy. Chcąc krzewić wiarę chrześcijańską nawet wśród ubogich i niewykształconych, zakładali oni szkoły, do których wstęp mieli niemal wszyscy chętni. Programy nauczania opierali na renesansowych założeniach, które propagowały wszechstronne kształcenie młodzieży. Do najważniejszych przedmiotów należały filozofia, teologia i retoryka oraz oczywiście język łaciński i greka.

Negatywne przejawy działalności jezuitów, które skierowane były przede wszystkim przeciwko wyznawcom innych religii, można by próbować usprawiedliwiać chęcią wypełnienia poleceń soboru trydenckiego. Zakonnicy stosowali dwa sposoby, aby wykorzenić herezję. Pierwszy z nich był dość radykalny, a mianowicie polegał na przeprowadzaniu procesów inkwizycyjnych, które zazwyczaj kończyły się śmiercią podejrzanych o innowierstwo, jak również sporządzanie indeksów ksiąg zakazanych i ścisła cenzura. Drugi sposób miał na celu przyciągnięcie ludzi do katolicyzmu poprzez propagowanie nowej religijności, nie tak ascetycznej jak chociażby średniowieczna, a także poprzez ubogacanie kościołów i świątyń.

Literatura ucierpiała szczególnie z powodu tak zwanego indeksu ksiąg zakazanych. Znajdowały się w nim wszystkie pozycje, które rzekomo zawierały treści heretyckie i sprzeciwiały się wierze katolickiej. Nawet dzieło O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika zostało wpisane do indeksu, hamując w ten sposób dalszy rozwój nauk astronomicznych.

KONTRREFORMACJA W POLSCE - Rozkwit kontrreformacji przypadł na czas rządów króla Zygmunta III Wazy, który był gorącym katolikiem i wrogiem innowierców. Polska zrezygnowała z tolerancji religijnej, z której słynęła w okresie renesansu. W 1658 r. wydano ustawę, według której wszyscy arianie mieli trzy lata na przejście na religię katolicką lub opuszczenie kraju.

Pozostali protestanci nie musieli długo czekać na represje skierowane pod ich adresem. Już w 1717 r. zabroniono im publicznego odprawiania nabożeństw i zlikwidowano innowiercze świątynie, zbory i drukarnie. Dzieła katolickich autorów musiały przechodzić przez cenzurę inkwizycji, natomiast książki wydawane przez różnowierców nie były publikowane w ogóle. Wydawano jedynie katolickie książki o tematyce sakralnej. Pustka literacka została zapełniona przez kalendarze i zbiorki, które zawierały między innymi marne wiersze, astrologiczne proroctwa czy porady medyczne. Jezuici czuwali, by nic, co sprzeciwiałoby się wierze katolickiej, nie ujrzało światła dziennego.

Nowa religijność, propagowana przez zakon jezuitów, a także ich działalność, mająca na celu zachęcenie wiernych do uczestnictwa w nabożeństwach, przyczyniła się do rozwoju sztuki barokowej. Zrezygnowano z renesansowych proporcji, zbyt wiele było na świecie zła i niepokojów, by móc swobodnie mówić o ładzie i harmonii. Człowiek przepełniony był lękiem i rozpaczliwie poszukiwał Boga. Jezuici składali zamówienia na monumentalne rzeźby i wspaniałe freski, które umieszczali na ścianach kościołów, by przypominały człowiekowi o ogromie i wielkości Boga oraz jego własnej znikomości.

SZTUKA BAROKU - Podstawowymi założeniami sztuki barokowej były przepych, różnorodność form i ornamentyka. Nie było już mowy o renesansowej przejrzystości, sztuka miała zadziwiać i porażać swym ogromem. Nie tylko rzeźba czy malarstwo uległy tym tendencjom, zmieniono również obrządek liturgiczny i sposób przeprowadzania nabożeństw. Wszystko to po to, by zachęcić wiernych do uczestnictwa w nich, by przyciągnąć ich do tej wspaniałości. Wszędzie widać było dynamiczny ruch i gwałtowną zmienność, która w zestawieniu z kontrastowymi elementami tworzyła aurę tajemniczości i ułatwiała przeżycia mistyczne. Jednostka pogrążona była w niepokoju i rozdarciu wewnętrznym, a sztuka stała się tego wyrazem.

OŚWIECENIE - okres literacki obejmujący wiek XVIII.

KLASYCYZM - (łac. classicus - wzorowy, wyuczony) prąd w literaturze, który został zapoczątkowany we Francji w XVII wieku i trwał w różnych państwach europejskich aż do końca wieku XVIII, utrzymując się niekiedy nawet przez pierwszą ćwierć wieku XIX. Jego głównym założeniem jest twórcze nawiązanie do dokonań i zdobyczy starożytności, zarówno w sferze estetyki, jak i sztuki. Klasycyści pragnęli stworzyć normy literackie, uniwersalne i jednakowe dla wszystkich przejawów twórczości. Powstało wiele poetyk, które pretendowały do miana całkowitych wykładni zasad klasycyzmu, a za najdoskonalszą uważa się Sztukę rymotwórczą Nicolasa Boileau z 1674 roku.

Podstawą programową klasycyzmu była chęć dążenia do doskonałości i osiągnięcia idealnego piękna oraz całkowitej prawdy jako wartości uniwersalnych i ponadczasowych. Środkiem, służącym do realizacji tych założeń, miało być wzorowanie się na starożytnych doskonałych przykładach, a także dążenie do jak najwierniejszego odwzorowania natury, która uważana była za doskonałość samą w sobie. Literatura musiała opierać się na zasadach prawdopodobieństwa treści, umiaru i harmonii oraz na słynnej zasadzie decorum, to jest odpowiedniości stylu do treści. Dodatkowo, w dramatach klasycystycznych, obowiązywała starożytna zasada jedności miejsca, czasu i akcji. Język i styl wszystkich dzieł musiał być przejrzysty i zrozumiały, skomponowany według zasad retoryki. Każdy z gatunków literackich posiadał odmienne zasady i wzorce stylistyczne, których należało rygorystycznie przestrzegać. Do najbardziej cenionych gatunków należały te, których korzenie sięgały antyku, a więc epos, tragedia, oda, bajka, satyra oraz list poetycki.

KLASYCYZM W POLSCE - przypadł na okres panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dlatego zwany jest czasami klasycyzmem stanisławowskim. Oświecenie opierało się w większości właśnie na tym nurcie, ponieważ dzieła utrzymane w stylu klasycystycznym łatwiej i z większym przekonaniem realizowały założenia poezji i literatury społeczno-politycznej. Początki klasycyzmu przypadają na lata 50. wieku XVIII, kiedy to Wacław Rzewuski rozpowszechnił go w kręgach magnackich. Do najwybitniejszych twórców epoki oświecenia, którzy pisali w tym stylu należeli: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Franciszek Bohomolec oraz Franciszek Ksawery Dmochowski, autor Sztuki rymotwórczej (1788), będącej zbiorem reguł klasycyzmu. Klasycyzm polski czerpał z dorobku klasycyzmu europejskiego oraz dzielił się z nim swoimi osiągnięciami, co zapewniało włączenie Polski w rytm kultury europejskiej.

W początkach XIX wieku, mamy do czynienia z tak zwanym klasycyzmem postanisławowskim, inaczej klasycyzmem warszawskim. Głównymi twórcami tego okresu byli Ludwik Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Franciszek Morawski, Franciszek Wężyk oraz Franciszek Salezy Dmochowski. Nawiązywali oni do tradycji klasycyzmu francuskiego, który głosił puryzm językowy, oszczędność zdobień retorycznych i podporządkowanie się normom gatunkowym. Dodatkowo przyczynili się do rozpowszechnienia nowych idei i zasad, a w szczególności zasady dobrego smaku i wzniosłości. Głównymi tematami, jakie przewijały się w twórczości klasycystów późnego okresu były historia i polityka. Nic więc dziwnego, że za gatunki podstawowe obrali sobie epos, tragedię, poemat opisowy czy odę. Lata 20. XIX wieku to czas sporów i polemik między klasycystami warszawskimi a romantykami. Ci ostatni zarzucali swym poprzednikom zbytnią ugodowość w sprawach polityki i przyczynili się do stworzenia pejoratywnych opinii na temat klasycystów doby postanisławowskiej. Później nazywano ich nawet "pseudoklasycystami".

RACJONALIZM - nurt filozoficzny, który głosił nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu i wywyższał poznanie umysłowe nad poznanie zmysłowe. Potocznie, mianem tym określa się postawę człowieka, który selekcjonuje odbierane wiadomości według ich logicznej poprawności. Wszystko, co nie daje się wytłumaczyć rozumowo, zostaje przez taka osobę odrzucone jako niegodne zainteresowania.

Filozofowie, którzy za punkt wyjścia swoich rozważań brali racjonalizm, dążyli do ustalenia zbioru zasad i reguł, które zebrane razem byłyby logicznie niesprzeczne i byłyby podstawą tworzenia wszelkich innych pojęć.

Rozkwit racjonalizmu jako prądu filozoficznego przypadł na wieki XVII i XVIII. Przedstawicielami tego nurtu byli między innymi Kartezjusz, Isaac Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz czy Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Po Heglu filozofia światowa nie odnotowała na swoich kartach żadnego innego racjonalisty w sensie ścisłym. Zbyt wielu wybitnych uczonych próbowało bezskutecznie stworzyć listę podstawowych zasad, będących podłożem do wszelkich naukowych rozważań, by ich potomkowie i następcy mogli twierdzić, że zadanie to jest w ogóle wykonalne.

Nie wykluczono jednak racjonalizmu całkowicie z ludzkiego życia. Również dziś spotykamy się z jego przejawami w wielu dziedzinach wiedzy. Fizycy XX wieku starali się na przykład stworzyć tak zwaną "teorię wszystkiego", która jest niczym innym, jak racjonalistycznym podejściem do tajemnic świata.

EMPIRYZM - (gr. empiria - doświadczenie) nurt filozoficzny, który zakładał, że jedynym i podstawowym sposobem zdobycia wiedzy jest poznanie zmysłowe.

HUMANITARYZM SPOŁECZNY - postawa, która uważa ludzką godność, równość i wolność za podstawowe i najważniejsze wartości. Wiąże się ściśle z określeniem "humanitarny", które oznacza odpowiednie podejście do człowieka, poszanowanie jego godności i takie postępowanie, by nie przysparzać mu cierpienia i bólu.

DEIZM - (łac. Bóg) określenie stosowane dla scharakteryzowania poglądów myślicieli, pisarzy i artystów europejskich wieku XVII i XVIII. Podstawowym założeniem tego nurtu było negowanie wiary we wpływ Boga na losy ludzkie na ziemi. Nie wykluczano istnienia Boga, ale nie wierzono, że zajmuje się On w dalszym ciągu stworzonym przez siebie światem. Nie wierzono w cuda i objawienia, starając się podporządkować religię rozumowi. Pogląd ten przetrwał w niezbyt zmienionej formie do naszych czasów i rozpowszechnia się nie tylko w Europie, ale i w Ameryce Północnej.

ATEIZM - (gr. a - zaprzeczenie, theos - Bóg) postawa, która całkowicie neguje istnienie Boga.

WOLTERIANIZM - filozoficzne i polityczne tendencje, które sformułował Wolter, a głosili je jego następcy i zwolennicy. Za najważniejsze cechy tej doktryny uważa się wolnomyślicielstwo, szeroko rozumianą tolerancję oraz powszechne prawo do wypowiadania się, nawet jeśli formułuje się poglądy sprzeczne z ogólnie przyjętymi. Pod tym pojęciem kryje się również charakterystyka stylu wypowiedzi, w której celował sam Wolter, a mianowicie błyskotliwości oraz dowcipu wymieszanego z elegancją.

SENSUALIZM - nieograniczona wiara w możliwości poznawcze ludzkich zmysłów.

LIBERTYNIZM - We wczesnych przejawach określał jedynie wytrwałe dążenie do utrzymania lub uzyskania wolności. Z czasem przekształcił się w pojęcie pejoratywne, które określało postawę człowieka wyzbytego jakichkolwiek zasad moralnych, człowieka, który swoje życie spędzał na hulankach, rozpuście i negacji wszelkich wartości.

TABULA RASA - (łac. czysta karta) pojęcie stworzone przez Johna Locke na określenie dziewiczego stanu umysłu ludzkiego, który nie został jeszcze poddany wpływom świata zewnętrznego.

ROMANTYZM - okres literacki obejmujący 1. połowę XIX wieku (1822 - 1863).

IRRACJONALIZM - metafizyczny pogląd, który negował racjonalny charakter świata, twierdząc, że nie ma on żadnego porządku i żadnego celu. Znaczenia uważał za nonsens, wartości za absurd, a jakikolwiek byt za chaos.

PROFETYZM - proroctwa osób, które twierdziły, że swoje zdolności osiągnęły dzięki natchnieniu Boga. Najczęściej wykorzystywany jako styl w literaturze propagandowej, która miała na celu wytknąć błędy nękające społeczeństwa lub namówić do przyjęcia określonej postawy wobec świata. Układane były zazwyczaj w formie przemówienia wygłoszonego przez Boga lub jednego z Jego proroków do ludzi, a zawierały wizje przyszłości, napomnienia i apele. Profetyzm kultywowano już w starożytnej Mezopotamii, a służył tam kapłanom do odprawiania obrządków świątynnych. Popularność zyskał w kręgach Narodu Wybranego, czyli Izraelitów, wśród których działało wielu proroków, zapowiadających wyzwolenie z niewoli i przyjście Mesjasza, a część z tych proroctw zostało utrwalonych na kartach Starego Testamentu. Nowy Testament przynosi z kolei innych proroków, z których największym jest Jan Chrzciciel, poprzedzający przyjście Jezusa. Również sam Chrystus wypowiada się często w sposób proroczy, mówiąc o Królestwie Niebieskim. Religia chrześcijańska kładła zawsze duży nacisk na profetyczne wizje swoich wiernych, za konieczny warunek ich prawdziwości uważając działanie pod natchnieniem Ducha Świętego. Współcześnie profetyzm jest silnie związany z działalnością kościołów zielonoświątkowych i z katolickim ruchem odnowy w Duchu Świętym. Również w innych religiach proroctwa odgrywają znaczną rolę, szczególnie w islamskich naukach Mahometa.

MESJANIZM - nurt społeczny silnie związany ze sferą religijną, który ujawniał się w epoce romantyzmu wśród narodów, które padły ofiarą zaborczych sąsiadów i straciły niepodległość.

MISTYCYZM - pogląd filozoficzno-religijny, według którego bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem jest jak najbardziej możliwy, pod warunkiem, że dusza ludzka wyzbędzie się innych pragnień i skoncentruje z całych sił na chęci zjednoczenia z Absolutem.

HISTORYZM - prąd architektoniczny, który ujawnił się w początkach XIX wieku, a polegał na twórczym naśladowaniu stylów ubiegłych epok. Sprzeciwiał się przede wszystkim klasycyzmowi, natomiast dążył do osiągnięcia nieskrępowanej artystycznie formy. Podobnie jak romantyzm, szukał w architekturze środków wyrazu, które pozwoliłyby oderwać się od niewesołej rzeczywistości i uciec w przeszłość. Klasycystyczny racjonalizm i wyzbycie z uczuć nie przystawało do romantycznych ideałów człowieka. Przedstawiciele nurtu zwanego historyzmem poszukiwali raczej wolności, samotności i ucieczki od wszelkiego przymusu.

WINKELRIEDYZM - nazwa została utworzona od nazwiska szwajcarskiego bohatera narodowego, Arnolda Winkelrieda ze Stans, który zasłużył się znacznie w walce pod Sempach w roku 1386. Najważniejszą zasługą Arnolda było bohaterskie skierowanie na siebie sił nieprzyjaciela. Winkelried parł przed siebie, krzycząc: "Droga dla Wolności!" i kierując w swoją stroję kopie wrogów ojczyzny, dzięki czemu ich szeregi zostały przerwane, a Szwajcaria odniosła spektakularne zwycięstwo. Historia tej niezwykłej bitwy dotarła do Polski w przekazie ustnym oraz w Kronice zuryskiej z roku 1425. Wielu polskich pisarzy wykorzystało motyw poświęcenia za ojczyznę w swoich dziełach, jak na przykład Juliusz Słowacki w Kordianie.

POZYTYWIZM - okres literacki przypadający na 2. połowę XIX wieku (1850 - 1880).

MONIZM - (gr. monos - jedyny) pogląd filozoficzny, który twierdził, że wszelki byt ma jednorodną naturę. Różnice dotyczyły określenia rodzaju tej natury. Część monistów uznawała, że jest ona materialna (monizm materialistyczny), część, że jest duchowa (monizm idealistyczny), a część, że jest materialno-duchowa (panteizm). Pojęcie to stosuje się także na określenie filozofii, która opiera się na jednej idei.

SCJENTYZM - nurt filozofii europejskiej 2. połowy XIX wieku, który powstał przez ewolucję empiryzmu oraz idei pozytywistycznych. Głosił, że jedynym środkiem do prawdziwego i pełnego poznania świata jest wąsko pojęta nauka i rozumowe podejście do problemu.

AGNOSTYZM - pogląd, który głosił, że nie można stwierdzić, czy Bóg istnienie, czy też nie, dlatego też agnostycy wstrzymywali się od ustosunkowania się do kwestii istnienia Boga.

RELATYWIZM - nurt filozofii epoki pozytywizmu, który głosił, że sąd o prawdziwości danej tezy można wygłosić jedynie w odniesieniu do określonego systemu, w którym teza ta się zawiera. W konsekwencji oznacza to, że nie ma stwierdzeń, które byłyby samodzielne same w sobie, wszystko bowiem zależy od kontekstu.

MŁODA POLSKA - okres literacki na przełomie XIX i XX wieku.

MODERNIZM [fr. modernisme]

ogół kierunków awangardowych w literaturze i sztuce przełomu XIX i XX w. przeciwstawiających się realizmowi i naturalizmowi, wyrażających protest wobec moralności mieszczańskiej, w twórczości kładących nacisk na indywidualizm, symbolizm, estetyzm.

NEOROMANTYZM [neo- + romantyzm]

jeden z kierunków w literaturze i sztuce przełomu XIX i XX w., nawiązujący do romantyzmu, zwłaszcza w polskiej literaturze okresu Młodej Polski;

muz. kierunek w muzyce niemieckiej drugiej połowy XIX w., zrywający z kanonami klasycyzmu, dążący do pełnej swobody konstrukcji, charakteryzujący się powstaniem poematu symfonicznego, dramatu muzycznego oraz rozwojem kolorystyki dźwiękowej.

DEKADENTYZM [fr. décadentisme, od Décadent - tytuł pisma formułującego program nowego kierunku w literaturze francuskiej w 1889 r.]

kierunek artystyczny i obyczajowy przełomu XIX i XX w., będący wyrazem buntu przeciw cywilizacji miejsko-przemysłowej i filisterskiej moralności, charakteryzujący się estetyzmem i indywidualizmem.

EKSPRESJONIZM [fr. expressionnisme]

kierunek w literaturze i sztuce początku XX w., traktujący dzieło jego subiektywny wyraz spotęgowanych i dramatycznych przeżyć wewnętrznych artysty; opozycyjny wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu.

IMPRESJONIZM [fr. impressionnisme]

kierunek w sztukach plastycznych, a także w literaturze i muzyce, powstały w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. i rozwijający się w początkach XX w., którego główną zasadą był subiektywizm wyrażający się w utrwalaniu wrażeń artysty.

NATURALIZM [naturalisme]

kierunek w literaturze powstały we Francji w drugiej połowie XIX w., którego głównym założeniem było wierne przedstawianie wszystkich aspektów rzeczywistości bez ich oceny, selekcji i interpretacji, ujawnianie brzydoty, nędzy, podkreślanie czynników biologicznych w działaniu człowieka;

kierunek w filozofii dążący do wyjaśnienia rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk zachodzących w świecie działaniem praw przyrody;

w sztukach plastycznych: dążenie do wiernego, fotograficznego odwzorowania rzeczywistości.

SECESJA [fr. secession, z łac. secessio - odejście]

odejście ze związku, odłączenie się, zerwanie z czymś,

hist. wystąpienie z Unii stanów południowych USA, co doprowadziło do wojny secesyjnej,

styl w sztuce przełomu XIX i XX w. charakteryzujący się zamiłowaniem do stylizacji, swobodnej kompozycji, giętkich linii i asymetrii.

SYMBOLIZM [fr. symbolisme]

kierunek w literaturze i sztuce rozwijający się na przełomie XIX i XX w., posługujący się symbolem jako podstawowym środkiem wyrazu.

chłopomania

charakterystyczne, zwłaszcza dla okresu Młodej Polski, zafascynowanie siłą witalną, żywiołowością, kulturą chłopów, w których egzystencji starano się odnaleźć pierwotne siły oraz ideał życia zgodnego z prawami natury. Oczarowanie światem chłopów pozbawione było świadomości ich ciężkiej pracy i trudnych warunków życia. W okresie polskiego modernizmu przejawem chłopomanii było podejowanie tematów wiejskich oraz małżeństwa np. artystów z chłopkami. Dwa z nich: Włodzimierza Tetmajera i Lucjana Rydla stały się tematem utworów literackich (Bajecznie kolorowa I. Maciejowskiego (Sewera) i Wesele S. Wyspańskiego.

XX - LECIE MIĘDZYWOJENNE - okres literacki obejmujący lata 1918 - 1939.

FUTURYZM - (łac. futurus - przyszły) nurt w kulturze i literaturze, którego kolebką były Włochy. Główną cechą futuryzmu jest odwrócenie się od tradycji wieków minionych i skoncentrowanie się na przyszłości.

AWANGARDA - prąd rozpowszechniony w środowiskach artystycznych, który zakłada odejście od konwencjonalnych form i poglądów oraz wytworzenie nowych środków wyrazu.

DADAIZM - nurt w XX-wiecznej sztuce, który głosił nieskrępowaną wolność wyrazu, nie ograniczoną żadnymi zasadami i regułami. Odrzucał tradycję oraz wszelkie kanony, tworząc własne formy, zupełnie odmienne od wszystkich zaistniałych dotąd w sztuce. Jak przystało na nurt, którego główną zasadą jest dowolność, nazwa powstała również za sprawą przypadku. Hugo Ball wylosował z francuskiego słownika Larousse'a słówko "dada", które oznacza drewnianego konika i nazwał nią ów nurt.

NEOKLASYCYZM - zbiór poglądów literackich i artystycznych, które nawiązywały do idei wytworzonych przez klasycystów, a także przedstawicieli epoki baroku.

PANTEIZM - pogląd religijny, który utożsamia Boga z naturą. Panteiści nie dzieli świata na stworzenie i Stworzyciela, ale twierdzili, że są oni jednością.

POJĘCIA DODATKOWE

PAMFLET - utwór wierszowany lub pisany prozą, który zawiera satyryczne docinki pod adresem znanej osobistości, zjawiska społecznego lub poglądów politycznych.

PANEGIRYK - pochwalny utwór literacki, napisany na cześć konkretnej osoby, zbiorowości lub doniosłego wydarzenia.

POEMAT HEROIKOMICZNY - utwór, będący parodią starożytnego eposu bohaterskiego. Podstawową jego cechą jest opisanie błahych wydarzeń za pomocą kunsztownej i patetycznej formy, co w konsekwencji prowadzi do komicznych efektów. Pierwsze poematy heroikomiczne powstawały już w V wieku p.n.e., a była to między innymi Wojna żabio-mysza. Jednak prawdziwy rozkwit tego gatunku przypadł na wieki od XVI do XVIII. Do najsłynniejszych przedstawicieli tego typu twórczości należeli Wolter (Dziewica Orleańska), Ignacy Krasicki (Monachomachia, Myszeida), Tomasz Kajetan Węgierski (Organy) oraz Jakub Jasiński (Sprzeczki).