JADWIGA KOWALIKOWA, O SZANSĘ KSZTAŁCENIA JĘZYKOWEGO W LICEUM

• Gdyby ktoś chciał oceniał kształcenie językowe w liceum po programach, podręcznikach, dokumentach takich jak Podstawa programowa i poświęconych mu publikacjom, doszedłby do wniosku, że jego kondycja nie jest taka zła.

• Okazuje się, że jest całkiem na odwrót. Postulaty, polecenia i plany nie przekładają się na działania polonistów; kształcenie językowe jest tylko teoretycznym składnikiem edukacji polonistycznej.

• Zmiany pragną przede wszystkim poloniści. I chociaż zmiana zależy w znacznej, jeżeli w głównej mierze właśnie od nich, jakoś nie potrafią wprowadzić jej w życie. Z jednej strony nie mogą,
  a z drugiej nie chcą. W grę wchodzi ich psychiczny dyskomfort.

• Zmiany pragną też metodycy uniwersyteccy, bo:

  • Zdają sobie sprawę z powagi problemu, który stopniowo narastał, aż do dzisiaj - potrzebuje radykalnych rozwiązań,

  • Są odpowiedzialni za edukację przyszłych nauczycieli polonistów.

• Dochodzi do nieoficjalnego przyzwolenia, aby z edukacji polonistycznej zniknął jej ważny składnik wbrew zapisom w Podstawie programowej.

• Niedostatki kompetencji językowej i komunikacyjnej trudno jest ukryć; uczniowie ciągle używają polszczyzny kolokwialnej.

• Poziom kultury słownej licealistów obniża się; poprzestają na eksploatowaniu niewielkiej części zasobu leksykalnego; nie korzystają z odmian współczesnej polszczyzny; popełniają wszelkiego rodzaju błędy.

• Upośledzenie kształcenia językowego w szkole pozostaje w sprzeczności ze społecznym zainteresowaniem piękną i poprawna polszczyzną; dużą popularnością cieszą się jej poświęcone audycje radiowe i telewizyjne; słowniki i poradniki znajdują swoich nabywców; renesans przeżywa retoryka, którą uczą się na kursach i studiach – zasługuje, aby wrócić również do szkoły.

• Pomimo licznych dyskusji, wydawania poradników i podręczników, nie przybywa lekcji językowych.

• Nauka o języku nie jest objęta np. sprawdzianem dopuszczającym do matury, a to „wymusiłoby” pożądane zmiany.

• Należałoby ograniczyć wybór tematów, przy jednoczesnym rzeczywistym wcielaniu w życie jej rezultatów.

• Trzeba zmienić zapisy w Podstawie programowej oraz same materiały dydaktyczne – zbyt wiele, zbyt różnorodne; to stwarza fałszywe przekonanie, że problematyka językowa cieszy się żywym zainteresowaniem ze strony nauczycieli oraz uczniów.

• Poloniście zdają sobie doskonale sprawę, że licealiści potrzebują kształcenia językowego, skąd więc taka rozbieżność w realizacji tych tematów.

• Obserwator spoza szkoły przyczynę widzi w skróceniu nauki liceum do lat trzech, co pogorszyło warunki pracy polonisty.

• Zawsze miał problemy z pełna realizacja materiału, ale w związku ze skróceniem nauki, ma jeszcze mniej czasu, więc poświęca zajęcia z kształcenia językowego literaturze, która na pewno pojawi się na maturze; nadrabianie strat odbywa się kosztem nauki o języku.

• Co powinien zrobić polonista, któremu zależy na uzdrowieniu tej sytuacji?

• Wydaje się, że istnieją cztery możliwości, które pomogą w osiągnięciu zamierzonego celu; należy się do nich odwoływać łącznie, a nie wybiórczo – efekt będzie szybszy i lepiej widoczny; dwa należą do sfery działań, a dwa do sfery postaw skutkujących określonymi zachowaniami:

  • Włączenie problematyki językowej w obszar lekcji literackich,

    • Dokonuje się w wyniku zwrócenia uwagi na tworzywo analizowanych
      i interpretowanych utworów,

    • Obserwacja zjawiska transformacji środków językowych,

    • Chodzi o to, aby pokazać uczniom na konkretnych przykładach jak autor, wybierając słowa oraz wykorzystując ich formę, znaczenie i zabarwienie emocjonalne, kreuje rzeczywistość przedstawioną; jak kreuje bohaterów; jak kreśli i maluje krajobrazy
      i wyglądy wnętrz itd.

    • Szczególna uwagę zasługują struktury składniowe, ze względu na doskonalenie sprawności tekstotwórczej, jak i kompetencji odbiorczej,

    • Dwa twierdzenia: utwór literacki, podobnie jak tekst o charakterze nieartystycznym, np. użytkowym, istnieje w języku i dzięki językowi; każda wypowiedź o każdym utworze odnosi się naprawdę do tworu językowego, a więc mówi o języku,

    • Istnieją tematy, które wymagają potraktowania autonomicznego, ale wiele zagadnień da się omawiać w związku z poszczególnymi lekturami zgodnie
      z postulatem integracji treści kształcenia (tak jest w Barwach epok),

    • Przykład: W antykwariacie słów, wyrażeń i zwrotów: tekst wprowadzający służy jako materiał do doskonalenia czytania ze zrozumieniem, następnie został skonfrontowany z zadaniami i ćwiczeniami z odpowiednimi tekstami literackimi; polecenie: Przeczytaj tekst Bogurodzicy, wypisując oddzielnie: wyrazy, których dzisiaj w codziennej komunikacji językowej nie używamy, wyrazy, które mają dzisiaj inną niż dawniej formę, wyrazy, które funkcjonują obecnie w odmiennym znaczeniu,

    • Zmiany semantyczne powiązano z Trenem X Jana Kochanowskiego, pytając, w jakim znaczeniu używa poeta przymiotnika nikczemny w wyrażeniu mara nikczemnika i co ten wyraz znaczy obecnie – uczeń w roli odkrywcy zjawisk i ich interpretatora,

    • Tekst Pana Tadeusza posłużył do refleksji nad morfologia różnych opisów poetyckich, nad językowym portretem bohatera, nad sposobami informacji pośredniej o jego cechach; rama kompozycyjna i jej rola, słownictwo, tekstotwórcza rola różnych części mowy itp.

  • Wykorzystanie samokształcenia uczniów jako formy nabywania przez nich teoretycznej
    i praktycznej wiedzy językowej, (przerzucanie części zagadnień z pracy w szkole do pracy
    w domu)

    • Tradycyjna szkoła preferuje nauczanie bezpośrednie, które polega na realizowaniu poszczególnych, uznanych za ważne zagadnień w postaci tematów lekcyjnych; obywa się ono w klasie pod kierunkiem nauczyciela, ale współczesnych potrzeb edukacyjnych nie da się w ten sposób zaspokoić, stąd wykorzystanie samokształcenia (edukacyjne społeczeństwo jest skazane na nieustające uprawianie samokształcenia
      - można ją zdobyć od kogoś, kto udzieli stosownego instruktażu; wielokrotne wykonywanie operacji),

    • Zabieg ten musi być przemyślanym i racjonalnym wyborem; wymaga zapewnienia niezbędnej pomocy; wykorzystywanie bloków zadaniowych, ćwiczeniowych itp.

  • Stwarzanie atmosfery sprzyjającej kształceniu językowemu,

    • Stosunek do mowy ojczystej: jeżeli cechuje się on świadomą troska o piękno, poprawność, staranność w doborze środków – sprzyja pomnażaniu wiedzy
      i umiejętności z zakresu nauki o języku w sposób naturalny; gdy nie przywiązują oni wagi do precyzji i estetyki wysławiania się, mówią niedbale i byle jak – to znak, że nie będzie łatwo przekonać ich o konieczności doskonalenia narzędzia, jakim się posługują,

    • Szkoła otwarła się na ekspansję języka potocznego; zaczął wypierać polszczone staranną także z lekcji, postrzeganej prymarnie jako oficjalna sytuacja komunikacyjna; nauczyciele coraz częściej do niego sięgają, żywiąc przekonanie, iż traktują uczniów jako partnerów,

    • Niewłaściwe przewartościowanie celów i pomieszanie ich ze środkami,

    • Polonista musi mieć odwagę podjęcia i zakomunikowania uczniom decyzji, iż na jego lekcjach obowiązuje dobra, staranna polszczyzna w swym dialekcie kulturalnym, nauczyciel musi inspirować uczniów, by stawali się jemu podobni, w sposobie posługiwania się językiem.

  • Pomnażanie i aktualizowanie własnej wiedzy lingwistycznej, niezbędnej dla swobodnego poruszania się w obrębie problematyki językowej im operowania nią w różnych kontekstach, układach i sytuacjach dydaktycznych

    • Wiedza wyniesiona z uczelni często nie wystarcza,

    • Trzeba ją ciągle aktualizować i przypominać sobie nabyte wiadomości.