KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY NA PIASKU WE WROCŁAWIU

Pomnik kardynała Bolesława Kominka przed północna elewacją kościoła

Pierwotnie stał tutaj romański kościół i klasztor ufundowany prawdopodobnie przez wojewodę Piotra Włosta w 1. poł. XII w. Prawdopodobnie ukończony przed 1148, gdyż po 1150 na Piasek przybyli kanonicy regularni św. Augustyna.

Romański kościół był znacznie mniejszy od obecnej bryły. Znajdował się w miejscu obecnej środkowej części nawy głównej i nawy południowej. Zbudowany był z granitu, miał krótki transept i wydłużone prezbiterium, z kaplicami z obu stron i kryptą. Od zachodu znajdowały się dwie wieże.

W tej postaci kościół przetrwał zapewne do 1334.

W miejscu wspomnianej świątyni wzniesiono od 1334 - 75 nową gotycką trójnawową halę bez transeptu m.in. według planów mistrza Pieszki.

Budowę zainicjował opat Konrad z Oleśnicy, kościół został zaś konsekrowany w 1369 przez biskupa Przecława. Sklepienia wykonano w latach 1386-1395.

W 1430 ukończono wieżę południową; północna pozostała nieukończona.

Pierwotny gotycki hełm z galerią obronną został zastąpiony później barokowym, ten zaś spłonął w 1730

i został zastąpiony tymczasowym daszkiem namiotowym, którego forma zachowała się do dziś.

W 1390 ukończono pierwszą z kaplic bocznych - Świętej Rodziny, zaś w 1666 zbudowano wedle projektu Antonio Caldina kaplicę św. Krzyża - najstarszy obiekt barokowy we Wrocławiu.

W pożarze z 1730 poza hełmem spłonął dach korpusu kościoła, odbudowany w 1732. Kolejne pożary, z 1763 i 91 spowodowały kolejne, później odbudowywane, uszkodzenia dachu.

W czasie oblężenia Wrocławia pod koniec II wojny światowej kościół i klasztor zostały silnie zniszczone, największe zniszczenia zaszły w Wielkanoc 1945, 1 i 2 kwietnia. Rozważano pozostawienie zespołu poklasztornego w formie trwałej ruiny. Ostatecznie zostały jednak odbudowane - kościół w latach 1946-1948 i 1961-1963, według projektów Witolda Rawskiego i Edmunda Małachowicza, przy czym wnętrzu przywrócono formy gotyckie i wyposażono ołtarzami ze zniszczonych w wojnie kościołów śląskich. Dach odbudowano jako bardziej stromy niż przed zniszczeniem, rekonstruując formę sprzed pożaru z 1730. Nowoczesne witraże w kościele wykonała Teresa Maria Reklewska.

Barokowy klasztor

Przylegający do kościoła czworobok klasztorny powstał w epoce gotyku, lecz w latach 1709-1715 za rządów opata Baltazara Seidla został przebudowany i rozbudowany w stylu barokowym. Osobne, przylegające od wschodu skrzydło dawnej biblioteki klasztornej zachowało jednak gotycki charakter do 1945 (później rozebrano w celu pozyskania gotyckiej cegły).

Po sekularyzacji zakonu w 1810 budynki klasztorne były wykorzystywane jako biblioteka. Zniszczony w czasie wojny budynek poklasztorny został w latach 1956-1959 odbudowany pod kierownictwem Marcina Bukowskiego, Obecnie w budynku poklasztornym mieści się oddział Biblioteki Uniwersyteckiej.

Architektura i wyposażenie

Architektura kościoła prezentuje formy gotyku redukcyjnego, jest zwarta i masywna. Zbudowany z cegły kościół jest halą z dwiema wieżami w elewacji zachodniej, z czego ukończono tylko południową.

Nie wyodrębnione w bryle prezbiterium na przedłużeniu nawy środkowej było pierwotnie oddzielone od niej przez kamienne lektorium.

Nad nawą główną liczącą łącznie z prezbiterium i przęsłem między wieżowym siedem przęseł zbudowano sklepienia gwiaździste, a pomiędzy wieżami sklepienie krzyżowo-żebrowe. Nawy boczne przekryte są sklepieniami trójdzielnymi o dziewięciu tarczach w każdym przęśle. Dzięki temu elewacja północna posiada gęsty rytm przypór, występujących dwa razy częściej, niż filary nawy głównej.

Elewacja zachodnia jest całkowicie płaska. Zdobienia ograniczają się do płaskorzeźbionego portalu z takąż wimpergą. Cała świątynia liczy 78 m długości, 25 m szerokości. Do nawy południowej przylega w jej wschodniej części czteroprzęsłowa zakrystia. Trzy nawy kościoła nakryte są wspólnym dwuspadowym dachem. Kościół początkowo posiadał trzy równoległe dachy, osobne dla naw, z kamiennymi koszami pomiędzy nimi, o czym świadczą ich pozostałości odkryte w czasie przedwojennych renowacji.

Przeważająca część dawnego wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu w 1945. Z bogatej niegdyś dekoracji malarskiej wnętrza zachowały się tylko nieliczne pozostałości. Już w 1666 usunięto witraże, osadzone niegdyś w kamiennych maswerkach - obecne witraże powstały w okresie powojennej odbudowy.

W przyziemiu wieży znajduje się bogato zdobiona późnogotycka kamienna chrzcielnica z lat 1464-1472.

Do kamiennego detalu architektonicznego wnętrza zaliczają się ponadto rzeźbione konsole, na których oparte są sklepienia oraz znajdujące się poniżej ustawione na dalszych konsolach pełnopostaciowe przedstawienia aniołów i proroków pod baldachimami.

Z początkowej romańskiej świątyni pozostały natomiast nieliczne spolia, przede wszystkim tympanon fundacyjny umieszczony obecnie nad wejściem do zakrystii, stanowiący cenne źródło ikonograficzne. Przy filarach umieszczono liczne drewniane ołtarze pochodzące ze zniszczonych kościołów śląskich. W kościele znajduje się też barokowy (XVII wiek) obraz Matki Boskiej Zwycięskiej, przywieziony po wojnie z Mariampola na Podolu, koronowany w 1989.

W kaplicy w przyziemiu zachodniego skrzydła budynku poklasztornego, dostępnej z południowej nawy kościoła wystawiona jest ruchoma szopka, przyciągająca przez cały rok turystów, a zwłaszcza najmłodszych. Brat Roger z Taizé prowadził w 1991 modlitwy w kościele NMP na Piasku, co upamiętnia odsłonięta 23 sierpnia 2005 tablica wmurowana w elewację.