Istota oświecenia w Europie
Główne tendencje epoki
Główne hasła oświecenia
Rola i znaczenie filozofii naturalnej, czyli rozumowej:
postać Kartezjusza (fragmenty „Rozprawy o metodzie”, 1620 rok)
Rene Decartes (Kartezjusz) – francuski filozof, wychowanek szkoły Jezuitów. Większość swojego życia spędził w Holandii, do której uciekł przez prześladowania swojej filozofii w kraju, w którym się urodził - Francji. Zmarł w Szwecji, w Sztokholmie. Zajmował się matematyką, geometrią. Kartezjusz jako pierwszy postawił na świadomość ludzką, a istotę ludzką postawił w centrum zainteresowania filozofii, dlatego Kościół nie mógł zgodzic się z jego przekonaniami.
- bezinteresowne poznanie i dotarcie do prawdy – źródła prawdy biją w człowieku, w jego świadomości
-stworzenie doskonałej metodologii filozofowania (metoda indukcyjno – dedukcyjna, analityczno – syntetyczna, od szczegółowego poznania do budowania prawd ogólnych).
Cztery etapy poznawania prawdy:
docieranie do czegoś, co jest oczywiste
rozbijanie całości na cząstki
od analizy do syntezy
sprawdzamy wynik naszego rozumowania
Na filozofii Kartezjusza opiera się system współczesnego rozumowania (np. proces analityczno – interpretacyjny utworu literackiego)
postać Kanta (fragmenty rozprawy „ Co to jest Oświecenie?”)
Immanuel Kant – wielki niemiecki filozof, kontynuator myśli Kartezjańskiej, żył w Królewcu, mieście przechodzącym z rąk do rąk, posiadającym trzy nazwy: rosyjską, polską, niemiecką
Kartezjanizm – to metoda uprawiania filozofii świadomości na wzór Kartezjusza, polegająca na krytycznym sceptycyzmie. Nazwa wywodzi się od Kartezjusza który mówił, że aby odkryć nową prawdę, trzeba obalić wątpliwe tezy.
Kant w swojej rozprawie podaje definicję Oświecenia:
„Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność, to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem bez obcego kierownictwa. Sapere aude! (– odważ się być mądrym! Maksyma Horacjańska)”
Człowiek oświecony musi być człowiekiem wolnym, nie może działać pod przymusem, powinien wykorzystywać swój rozum i swoją wolność na rzecz służby dla społeczeństwa, innych ludzi, a wolność jest właśnie działaniem utylitarnym na rzecz innych ludzi.
Oświeceniowy system naturalny, czyli rozumowy
Pedagogika naturalna – jej twórcą był angielski filozof Jahn Locke, autor traktatu „Myśli o edukacji”. Zakładał on, że ciemnota i brak wiedzy wśród ludu jest przyczyną wszelkiego zła na świecie, dlatego ludzi należy uczyć czyli oświecać, a wtedy zniknie zło i nieszczęścia.
„Tabula rasa”- John Lock
Poprzez to hasło wyrażał pogląd, według którego człowiek jest czysta i białą kartką, którą człowiek zapisuje poprzez edukację od czasu swojego urodzenia.
J. J. Rousseau autor traktatu „Emil, czyli
Etyka rozumowa – jedną z jej twórców był John Locke, który stworzył pojęcie utylitaryzmu od łacińskiego słowa utilities, oznaczającego coś pożytecznego. Utylitaryzm zatem jest doktryną zakładająca, że czyny ludzkie powinny być pożyteczne i dobre dla innych ludzi, natomiast czyny złe są szkodliwe i niepotrzebne dla społeczeństwa.
Filozofia rozumowa – filozofowie uczyli innych jak urządzić szczęściwe Zycie na ziemi. Pojawiły się dwa nurty:
- racjonalizm francuski – stworzony przez Kartezjusza, którego następcą w wieku XVIII był Wolter. Racjonalizm zakłada, że za prawdę uznać można tylko to, co da się udowodnić za pomocą rozumu (Cogito ero sum – myślę, więc jestem!)
- empiryzm angielski – stworzony przez Johna Locka zakładał, że za prawde uznaje się tylko to, co można przyjąć i udowodnić w sposób empiryczny, czyli doświadczalny
Religia rozumowa – myśliciele oświecenia odrzucali na ogół pierwiastek duchowy, krytykowali prawdy podane w Biblii. W jej miejsce stworzyli system religijno – filozoficzny, oparty na rozumowych przesłankach, nie objawieniach.
- deizm – od łaciśkiego słowa deus, deiści zakładali, że istnieje pierwsza siła sprawcza, jakiś stwórca, ale jest to bardziej siła mechaniczna, niepojęta dla nas, a niżeli bóg osobowy. Stworzyli doktrynę boga – „wielkiego zegarmistrza”, jako istoty, która nakręciła mechanizm świata, a później wycofała się z niego, obecnie w ogóle niego nie ingerując
- ateizm – propagatorem ateizmu, największym „niedowiarkiem” był Wolter. Uważali oni, że życie jest dziełem przypadku albo sprawstwem sił działających w kosmosie
- libertynizm – jest skrajną odmianą liberalizmu, moża na przedstawiać go jako prąd umysłowy z korzeniami wywodzącymi się ze starożytności, stworzony przez Lukrecjusza w I w. przed naszą erą, który napisał traktat „De rerum naturam” („O naturze wszchrzeczy”), traktujący o wszeistnieniu materii i jej podstawie dla każdego przedmiotu, całego świata. Traktat z sukcesem wskrzeszony został w Oświeceniu. Może być również traktowany jako postawa obyczajowa, wtedy mówimy o materializmie, hedonizmie, ateizmie i antyklerykalizmie. Synonimem słowo libertyn w epoce Oświecenia były słowa takie jak: wolnomyśliciel, ateista, krytyk uznanych autorytetów, norm moralnych i zwyczajowych. Powstał wówczas nurt literatury libertyńskiej, który nie był oficjalny, nie raz anonimowy, propagowany i rozprowadzany zazwyczaj anonimowo, gdyż zawierały treści erotyczne, bardzo antyklerykalne. W literaturze polskiej również pojawiały się dzieła o charakterze libertyńskim, np. Stanisław Trembecki – „Oda nie do druku” (1773 r.). Autor ody rozprawiał się z ciemnotą władz kościelnych, krytykował instytucję kościoła w Polsce, stawiając za przykład Poniatowskiego, jako najlepszego biskupa.
Prekursorem nowożytnego liberalizmu był Donatien Alphonse Francois de Sade (1740 – 1814 r.), potomer arystokratycznego roku francuzkiego. Od zawsze interesowały go eksperymenty seksualne, aspekty erotyczne. Sprawdzał do jakiej granicy posunąć można się przy zbliżeniu cielesnym, do jakiego poziomu zadawania bólu można posunąć się dając rozkosz, co odczuwa partner. Jego eksperymenty na żonie sprawiły, że teściowa rozdmuchała sprawę i Donatien trafił do więzienia. Są dwie tezy określające go osobę. Według jednej był zboczeńcem, z drugiego punktu widzenia zdefiniował on jednak swoim zachowaniem rozpustę baroku. Donatien pozostawił po sobie dzieła literackie, które tworzył zarówno na wolności, jak i podczas pobytu w wiezieniu. We Francji były one wydawane dopiero w drugiej połowie XX w., np. „Zbrodnie miłości”, „Justyna czyli nieszczęścia cnoty”, „Nowa Justyna i historia Julietty”. „120 dni Sodomy, czyli szkoła libertynizmu” jest dziełem wstrząsającym, nawiązującym do Dekameronu. Na jego podstawie nakręcono film, którego akcja osadzona była w XX w., a głównymi bohaterami byli naziści niemieccy podczas II wojny światowej, który odprawili orgię w zamku.
Prawo rozumowe –
Ekonomia rozumowa
- fizjokratyzm – powstały w Anglii kierunek filozoficzny, stworzony przez Adama Smiffa. Fizjokratyzm głosił, że źródłem bogactwa narodów są rolnictwo i górnictwo, czyli zasoby naturalne danego kraju.
- merkantylizm – powstały we Francji - wzbogacać należy się na handlu, tworzeniu hut.
7. Rola i znaczenie Wielkiej Encyklopedii Francuskiej - liczyła ona 35 tomów i powstawała w 1751 – 1772 roku. Twórcami tej wielotomej encyklopedi byłi najwybitniejsi myśliciele, filozofowie epoki: Denis Diderot (redaktor naczelny Encyklopedi), Wolter, Monteskiusz, Rousseau. Byli oni autorami haseł encyklopedycznych. W encyklopedii po raz pierwszy skompletowano całokształt ludzkiej wiedzy w porządku alfabetycznym. Hasłom towarzyszyły ryciny, wykresy, obrazy i mapy. Wiązało się to z upowszechnieniem władzy. Tą Wielką Encyklopedię Francuską nazwano Przemytniczką idei rewolucyjnej, gdyż wymierzona była w dużej mierze przeciw dotychczasowemu porządkowi feudalnemu i kościołowi. Encyklopedia zebrała w sobie cały dorobek Oświecenia.