Justyna Dąbrowska

Łukasz Kalbarczyk

Jakub Krakowski

GEOGRAFIA WYBORCZA SOJUSZU LEWICY DEMOKRATYCZNEJ (SLD)

Wstęp

Geografia orientacji politycznych i poparcia dla partii politycznych skupia się wokół wyborów parlamentarnych lub samorządowych, w których te partie czynnie uczestniczą.

Geografia wyborcza jest ściśle powiązana z problemem wyznaczania, w ordynacji wyborczej, okręgów wyborczych. Ustalenie granic okręgów jest bardzo ważne dla uzyskania prawidłowych wyników wyborów. Manipulując granicami okręgów wyborczych, można doprowadzić do takiej sytuacji, by uzyskać przewagę jednej orientacji politycznej nad drugą. Dlatego w wielu krajach demokratycznych ustalaniem zasięgów okręgów wyborczych zajmują się niezależne komisje wyborcze, co zapewnia właściwy rozkład głosów wyborców.

Przed pierwszymi wolnymi wyborami, w roku 1991, kraj podzielono na 37 okręgów wyborczych, w których wybierano 391 posłów (69 posłów wybierano z listy krajowej).

Okręgi wyborcze obejmowały przeważnie jedno z 49 województw, w 15 przypadkach dwa województwa. Natomiast w dwóch województwach (stołeczne – warszawskie i katowickie) wydzielono odpowiednio dwa i trzy okręgi wyborcze.

W latach 1993 i 1997 obszary okręgów wyborczych pokrywały się z ówczesnym podziałem wojewódzkim (49), tylko województwo stołeczne – warszawskie i katowickie, tak jak w roku 1991 podzielono na dwa i trzy okręgi. W efekcie wybory parlamentarne w tych latach odbywały się w 52 okręgach wyborczych.

Natomiast od roku 2001, a więc już po reformie administracyjnej kraju i ustanowieniu 16 województw, wprowadzono podział na 41 okręgów wyborczych. Podział ten obowiązywał w wyborach 2001, 2005, 2007 i 2011 roku. Wyniki wyborów w tych latach są jedynymi w pełni porównywalnymi, pozwalającymi na analizę preferencji wyborców w przekrojach terenowych.

Przejście z układu okręgów wyborczych przykładowo na przekroje wojewódzkie byłoby zbyt skomplikowane, tym bardziej, że dla lat 1991 oraz 1993 i 1997 można by podjąć próbę takiego przejścia, ale na układ 49 województw. Natomiast wyniki wyborów w latach 2001 – 2011 można łatwo przeliczyć, lecz na obowiązujący obecnie układ 16 województw.

Biorąc pod uwagę powyższe komplikacje, w naszym opracowaniu wyniki osiągnięte w wyborach przez SLD, zaprezentowaliśmy w trzech układach: 37 okręgów wyborczych (rok 1991), 52 okręgi wyborcze (wybory 1993 i 1997 roku) oraz 41 okręgów wyborczych (cztery ostatnie wybory parlamentarne – od 2001 do 2011 roku). Rezygnacja z przejścia na układy wojewódzkie wynika również z faktu, iż wstępna analiza wyników wszystkich wyborów w latach dwutysięcznych wskazuje na znaczne zróżnicowanie preferencji wyborczych w okręgach na terenie tego samego województwa, co przedstawimy w dalszej części opracowania.

Ordynacja wyborcza, oprócz określenia okręgów wyborczych, ustala także system głosowania (proporcjonalny, bądź większościowy), często określa progi wyborcze dla partii i koalicji, a także metodę przeliczania głosów wyborczych na mandaty. Te ustalenia, oprócz omówionych wcześniej podziałów na okręgi wyborcze, mają zasadnicze znaczenie dla kształtowania się sceny politycznej po wyborach.

I. Miejsce SLD na scenie politycznej na początku transformacji:

W procesie kształtowania się systemu partyjnego w Polsce po roku 1989 wyróżnić można trzy nurty: postsolidarnościowy, socjaldemokratyczny, nazywany wówczas, a także i obecnie „postkomunistycznym” oraz grupę partii o niesolidarnościowym rodowodzie.

Do pierwszego bloku, który ukształtował się po rozpadzie Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego (OKP) i „wojnie na górze”, zaliczano przede wszystkim Unię Demokratyczną, próbującą połączyć opcję tzw. lewicy społecznej z postulatami ekonomicznymi typowymi dla zachodnich partii liberalnych. Do grona partii postsolidarnościowych zaliczano również małe partie centrowe lub centrowo – prawicowe, partie liberalne, chadeckie, a także partie wyraźnie prawicowe, jak Koalicja dla Rzeczypospolitej Jana Olszewskiego, Zjednoczenie Chrześcijańsko – Narodowe, czy Akcja Polska Antoniego Macierewicza.

Blok partii o niesolidarnościowym rodowodzie to przede wszystkim Konfederacja Polski Niepodległej (KPN), Unia Polityki Realnej (UPR), a także powstały w 1993 roku Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR).

I wreszcie blok „postkomunistyczny”. Główna partia nurtu socjaldemokratycznego – Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) - powstała w wyniku rozwiązania w styczniu 1990 roku PZPR. Partia ta, wywodząca się z PZPR, szybko przełamała postawy niechęci, wyrażane w stosunku do niej, zwłaszcza na początku transformacji ustrojowej, kiedy była postrzegana bardziej jako „postkomunistyczna” niż socjaldemokratyczna. Nowopowstałe elity polityczne traktowały początkowo SdRP jako ugrupowanie dążące do zahamowania przekształceń ustrojowych i powrotu do realnego socjalizmu.

Przed pierwszymi wolnymi wyborami w 1991 roku SdRP wraz z 12 innymi ugrupowaniami (m.in. OPZZ, Ruchem Ludzi Pracy, ZSMP, Demokratyczną Unią Kobiet) utworzyła Sojusz Lewicy Demokratycznej jako koalicję wyborczą. W roku 1999 dokonano rejestracji SLD jako partii politycznej. Do czasu powstania Unii Pracy, SLD pozostawał jedynym liczącym się reprezentantem lewicowego bieguna rywalizacji politycznej.

Obok SdRP początkowo do bloku postkomunistycznego zaliczano również Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), kontynuujące tradycje ZSL działającego w czasach PRL.

II. Wybory do Sejmu 1991:

Ordynacja wyborcza uchwalona w czerwcu 1991 roku, na podstawie której zostały przeprowadzone pierwsze w pełni demokratyczne wybory, miała charakter proporcjonalny. Oznaczało to, że nie zawierała mechanizmów ograniczających poziom fragmentaryzacji systemu partyjnego. Nie przewidywała ona również instytucji klauzuli zaporowej, zarówno na poziomie okręgów, jak i całego kraju, a okręgi wyborcze były relatywnie duże.

Tablica nr 1

Stopień poparcia dla SLD w wyborach do Sejmu

w układzie okręgów wyborczych w roku 1991

w %

Okręg wyborczy	1991 rok
POLSKA OGÓŁEM	11,99
WARSZAWA	13,30
WARSZAWSKIE	8,37
PŁOCKIE, SKIERNIEWICKIE	13,30
ŁÓDZKIE	17,69
PIOTRKOWSKIE	11,81
KONIŃSKIE, SIERADZKIE	14,17
RADOMSKIE	10,75
KIELECKIE	14,75
CZĘSTOCHOWSKIE	11,23
OPOLSKIE	8,90
WROCŁAWSKIE	12,49
WAŁBRZYSKIE	14,91
JELENIOGÓRSKIE, LEGNICKIE	13,98
ZIELONOGÓRSKIE, LESZCZYŃSKIE	14,74
KALISKIE	14,43
TORUŃSKIE, WŁOCŁAWSKIE	15,03
BYDGOSKIE	18,49
POZNAŃSKIE	10,50
GORZOWSKIE, PILSKIE	16,12
SZCZECIŃSKIE	12,50
KOSZALIŃSKIE, SŁUPSKIE	13,78
GDAŃSKIE	7,42
OLSZTYŃSKIE, ELBLĄSKIE	12,82
CIECHANOWSKIE, OSTROŁĘCKIE, ŁOMŻYŃSKIE	10,94
BIAŁOSTOCKIE, SUWALSKIE	17,83
SIEDLECKIE, BIALSKOPODLASKIE	10,51
ZAMOJSKIE, CHEŁMSKIE	17,42
LUBELSKIE	13,40
RZESZOWSKIE, TARNOBRZESKIE	8,43
KROŚNIEŃSKIE, PRZEMYSKIE	6,70
TARNOWSKIE	5,18
NOWOSĄDECKIE	3,46
KRAKOWSKIE	7,72
BIELSKIE	6,83
KATOWICKIE(CZĘŚĆ)-SOSNOWIEC	19,41
KATOWICKIE(CZĘŚĆ)- KATOWICE	9,54
KATOWICKIE(CZĘŚĆ)- GLIWICE	7,92

Przyjęta została również metoda przeliczania głosów wyborczych na mandaty na podstawie systemu proporcjonalnego, korzystnego dla małych partii.

Kampania wyborcza przebiegała pod hasłami lustracji i dekomunizacji, kwestionowania ustaleń Okrągłego Stołu oraz krytyki dwóch dotychczasowych rządów solidarnościowych – Tadeusza Mazowieckiego i Jana Krzysztofa Bieleckiego.

W wyborach 1991 roku SLD uzyskało 11,99% głosów i 60 mandatów, Unia Demokratyczna 13% głosów i 62 mandaty, KPN 11,1% głosów i 46 mandatów, PSL 10,9% głosów i 48 mandatów. Zarówno SLD jak i PSL oraz KPN, które w sumie uzyskały ponad 1/3 głosów nie miały wówczas, jak to się obecnie określa, zdolności koalicyjnej. W Sejmie znalazło się ponad 20 ugrupowań, z których 10 uzyskało od kilku do kilkunastu mandatów, co źle rokowało stworzeniu stabilnej koalicji rządowej.

W układzie okręgów wyborczych zarysował się wyraźny podział preferencji między zwolennikami SLD a pozostałych partii prawicowych i centrowych.

Przy 11,99% głosów poparcia w skali kraju, SLD uzyskał znacznie wyższe od średniej wskaźniki (z niewielkimi wyjątkami) we wszystkich okręgach wyborczych północnej i zachodniej Polski. Patrząc na mapę, stanowiącą załącznik numer 1, można by powiedzieć, że linia podziału przebiega po przekątnej od okręgu olsztyńskiego po wałbrzyski.

Najwyższe poparcie SLD uzyskał w okręgach: sosnowieckim – 19,41%, bydgoskim – 18,49%, białostocko – suwalskim – 17,83%, łódzkim – 17,69%, zamojskim i chełmskim – 17,42%.

Najniższe notowania SLD osiągnął w okręgach: nowosądeckim – 3,46%, tarnowskim – 5,18%, bielskim – 6,38%, krośnieńsko – przemyskim – 6,70%.

III. Wybory do Sejmu w latach 1993 i 1997:

Przeprowadzona w maju 1993 roku korekta prawa wyborczego wprowadziła istotne zmiany w nowej ordynacji wyborczej. Najważniejsze z nich to: podział kraju na 52 okręgi wyborcze, wprowadzenie progów wyborczych (5% głosów w skali kraju dla partii i 8% dla koalicji), przyjęcie formuły d’Hondta przy przeliczaniu głosów na mandaty, co preferuje duże partie i koalicje.

SLD utworzył koalicję 28 ugrupowań (poprzednio 13) i zdecydowanie wygrał te wybory, osiągając ponad 20% poparcie wyborców (20,4%) i 171 mandatów, PSL uzyskało 15,4% głosów i 132 mandaty, lewicowa Unia Pracy – 7,3% i 41 mandatów, największa partia postsolidarnościowa – Unia Demokratyczna – 10,6% i 74 mandaty.

Naturalne w tej sytuacji było powołanie rządu SLD – PSL. Porażkę poniosły wszystkie partie postsolidarnościowe. Największym ugrupowaniem opozycyjnym była Unia Demokratyczna, a następnie od 1994 roku po połączeniu z Kongresem Liberalno – Demokratycznym – Unia Wolności.

Wybory w 1993 roku potwierdziły kształtujący się po roku 1989 podział polskiej sceny politycznej na dwa obozy: postsolidarnościowy i postkomunistyczny, albo jak to niektórzy określają: prawicowy i lewicowy.

Wybory prezydenckie 1995 roku, w których zwyciężył kandydat lewicy oraz zbliżające się wybory parlamentarne 1997 roku powodowały integrację partii prawicowych i centroprawicowych, w ramach koalicji Akcja Wyborcza Solidarność.

Tablica nr 2

Stopień poparcia dla SLD w wyborach do Sejmu

w układzie okręgów wyborczych w latach 1993 i 1997

w %

Okręg wyborczy	1993 rok	1997 rok
1	2	3
POLSKA OGÓŁEM	20,41	27,13
WARSZAWA	22,36	25,90
WARSZAWA II	15,12	19,01
BIAŁA PODLASKA	17,20	19,84
BIAŁYSTOK	24,77	24,89
BIELSKO-BIAŁA	16,12	21,06
BYDGOSZCZ	29,40	37,00
CHEŁM	23,89	30,28
CIECHANÓW	21,37	29,69
CZĘSTOCHOWA	20,26	31,36
ELBLĄG	24,78	33,92
GDAŃSK	15.59	20,20
GORZÓW WIELKOPOLSKI	25,21	35,23
JELENIA GÓRA	24,43	35,70
KALISZ	23,50	32,56
SOSNOWIEC	33,65	44,67
KATOWICE	18,96	26,92
GLIWICE	16,10	24,10
KIELCE	23,20	31,81
KONIN	21,13	30,56
KOSZALIN	25,21	37,72
KRAKÓW	13,85	18,16
KROSNO	12,50	15,58
LEGNICA	25,27	34,88
LESZNO	21,88	33,89
LUBLIN	20,49	23,19
ŁOMŻA	10,46	13,96
ŁÓDŹ	26,62	37,08
NOWY SĄCZ	8,98	10,51
OLSZTYN	23,70	33,40
OPOLE	16,72	22,26
OSTROŁĘKA	16,91	18,04
PIŁA	27,48	40,08
PIOTRKÓW TRYBUNALSKI	18,21	26,84
PŁOCK	17,31	30,80
POZNAŃ	18,63	31,35
1	2	3
PRZEMYŚL	12,93	16,13
RADOM	17,15	22,05
RZESZÓW	13,68	13,58
SIEDLCE	16,75	20,80
SIERADZ	18,50	29,36
SKIERNIEWICE	17,87	24,51
SŁUPSK	25,83	35,05
SUWAŁKI	18,64	27,04
SZCZECIN	22,96	34,87
TARNOBRZEG	18,31	23,73
TARNÓW	9,22	12,20
TORUŃ	25,13	32,71
WAŁBRZYCH	24,87	38,36
WŁOCŁAWEK	32,53	38,35
WROCŁAW	19,96	25,96
ZAMOŚĆ	14,86	18,95
ZIELONA GÓRA	26,30	37,37

Z bloku postsolidarnościowego, poza Akcją Wyborczaą Solidarność (AWS) pozostała w zasadzie tylko Unia Wolności, ponadto PSL i ROP (Ruch Odbudowy Polski) Jana Olszewskiego.

Wybory 1997 roku zakończyły się zwycięstwem AWS – 33,83% głosów i 201 mandatów. SLD uzyskał 27,13% głosów i 164 mandaty, Unia Wolności 13,4% głosów i 60 mandatów, PSL – 7,31% i 27 mandatów. Do Sejmu dostali się jeszcze przedstawiciele ROP – 5,6% głosów i 6 mandatów.

Zarówno w wyborach 1993, jak i 1997 roku najwyższe poparcie uzyskało SLD w okręgach: sosnowieckim – odpowiednio 33,65% i 44,67%, włocławskim – 32,53% i 38,35%, bydgoskim – 29,40% i 37,00%, pilskim 27,48% i 40,08%, zielonogórskim 26,30% i 36,37%.

Podobnie jak w wyborach 1991 roku najniższe poparcie uzyskało SLD na terenie Małopolski i Podkarpacia. Przy średnich krajowych wskaźnikach 20,41% w 1993 roku i 27,13% w 1997 poparcie w okręgach wyborczych na tych terenach ukształtowało się następująco: nowosądecki – 8,98% i 10,51%, tarnowski – 9,22% i 12,20%, krośnieński – 12,50% i 15,58% i rzeszowski 13,68% i 13, 58%.

IV. Wybory do Sejmu w latach 2001 – 2011:

Na niespełna pół roku przed wyborami parlamentarnymi 2001 roku, rządząca ekipa mniejszościowego gabinetu AWS, popierana przez niedawnego koalicjanta – Unię Wolności, dokonała zasadniczych zmian w ordynacji wyborczej.

Zmiany te polegały na zmniejszeniu liczby okręgów wyborczych z 52 do 41, zniesieniu tzw. „listy krajowej” oraz zastąpieniu zasady przeliczania głosów na mandaty – z obowiązującej d’Hondta na metodę Sainte – Legue’a. Ta manipulacja wyborcza była spowodowana coraz słabszymi notowaniami rządu solidarnościowego i rosnącą liczbą zwolenników SLD.

Tablica numer 3

Stopień poparcia dla SLD w wyborach do Sejmu

w układzie okręgów wyborczych w latach 2001 – 2011 w %

Okręg wyborczy	2001 rok	2005 rok	2007 rok	2011 rok
POLSKA OGÓŁEM	41,04	11,39	13,15	8,24
LEGNICA	53,69	15,26	17,89	13,31
WAŁBRZYCH	52,68	13,86	15,73	8,95
WROCŁAW	39,15	10,00	10,39	5,39
BYDGOSZCZ	50,37	18,66	19,01	10,34
TORUŃ	47,36	11,77	18,34	10,02
LUBLIN	34,27	8,09	10,50	6,48
CHEŁM	34,58	8,32	10,50	7,71
ZIELONA GÓRA	51,54	16,18	17,64	10,31
ŁÓDŹ	52,19	14,12	17,77	9,68
PIOTRKÓW	39,70	11,20	12,35	9,19
SIERADZ	41,05	14,86	14,03	8,81
CHRZANÓW	35,24	8,58	10,70	6,87
KRAKÓW	33,67	7,96	9,67	5,43
NOWY SĄCZ	23,32	6,0	6,40	4,21
TARNÓW	25,56	5,92	7,33	5,37
PŁOCK	41,21	11,94	11,25	7,52
RADOM	34,38	9,90	8,94	7,67
SIEDLCE	30,06	7,27	8,36	7,13
WARSZAWA I	36,77	11,53	12,66	7,67
WARSZAWA II	30,76	7,17	7,93	5,28
OPOLE	38,84	10,39	11,19	7,73
KROSNO	31,62	9,16	9,21	6,18
RZESZÓW	31,19	7,34	8,78	5,61
BIAŁYSTOK	37,91	12,31	14,72	9,47
GDAŃSK	34,58	9,04	10,59	6,15
GDYNIA	36,46	11,22	12,45	7,97
BIELSKO-BIAŁA	38,30	9,26	12,81	6,38
CZĘSTOCHOWA	47,03	10,67	14,76	10,49
GLIWICE	44,39	11,69	13,26	7,80
RYBNIK	40,16	11,65	11,99	7,92
KATOWICE	44,60	10,51	12,26	6,38
SOSNOWIEC	62,40	21,15	21,61	13,01
KIELCE	45,08	12,33	13,81	9,72
ELBLĄG	47,89	12,03	15,43	7,71
OLSZTYN	47,22	14,28	14,07	8,85
KALISZ	47,31	13,02	16,89	11,88
KONIN	48,07	13,07	17,44	13,09
PIŁA	48,34	15,82	19,75	11,40
POZNAŃ	41,99	10,48	12,63	8,44
KOSZALIN	47,16	13,87	17,58	11,38
SZCZECIN	50,58	14,84	17,00	11,07

Przeprowadzone we wrześniu 2001 wybory parlamentarne zgodnie z przewidywaniami sondażowymi, wygrała socjaldemokratyczna koalicja SLD – UP, która w wyborach do Sejmu uzyskała 41,04% głosów i 216 mandatów. Gdyby głosy na mandaty były przeliczane metodą d’Hondta, to koalicja lewicowa wprowadziłaby do Sejmu 245 posłów i mogłaby samodzielnie utworzyć rząd większościowy. Do uzyskania bezwzględnej większości socjaldemokratom zabrakło zaledwie 15 mandatów.

W parlamencie znalazły się cztery nowe partie polityczne, w tym trzy założone w 2001 roku: Platforma Obywatelska, Prawo i Sprawiedliwość i Liga Polskich Rodzin oraz powstała w roku 1992 Samoobrona RP.

Na wynik wyborczy SLD złożyło się wysokie poparcie, przekraczające średnią krajową (41,04%) aż w 21 okręgach. Najwyższe – ponad 50% poparcie uzyskał SLD w okręgach: sosnowieckim (62,40%), legnickim (53,69%), wałbrzyskim (52,68%), łódzkim (52,19%), zielonogórskim (51,54%), szczecińskim (50,58%), bydgoskim (50,37%). „Tradycyjnie” najniższe było poparcie w okręgach: nowosądeckim (23,32%), tarnowskim (25,56%), siedleckim (30,06%) oraz na północnym Mazowszu (Okręg Warszawa II) – 30,76%, rzeszowskim (31,19%) i krośnieńskim (31,62).

Mimo zdecydowanych sukcesów w postaci naprawy finansów państwa (załatanie słynnej „dziury Bauca” i wprowadzenia Polski do Unii Europejskiej, na skutek licznych afer i rozłamu (powstanie Socjaldemokracji Polskiej Marka Borowskiego) SLD stracił prawie ¾ poparcia z wyborów 2001 roku. W wyborach 2005 roku uzyskał zaledwie 11,39%. Ta utrata poparcia jak wynika z danych zawartych w tablicy nr 3 nastąpiła prawie proporcjonalnie we wszystkich okręgach wyborczych.

W roku 2006 powstało nowe ugrupowanie parlamentarne – Lewica i Demokraci (LiD). W skład jego weszły: Sojusz Lewicy Demokratycznej, Partia Demokratyczna, Unia Pracy i Socjaldemokracja Polska.

Przyśpieszone, po rozpadzie koalicji Prawo i Sprawiedliwość – Samoobrona – Liga Polskich Rodzin, wybory 2007 roku wygrała Platforma Obywatelska (41,51%), a SLD występujący jako koalicja LiD uzyskał tylko 13,15% głosów. Poparcie dla SLD w układzie okręgów wyborczych utrzymało się w zasadzie na poziomie wyborów roku 2005.

W kampanii wyborczej 2011 roku ostra walka toczyła się między dwoma dominującymi patiami prawicowymi – Platformą Obywatelską oraz Prawem i Sprawiedliwością. Wygrała PO, uzyskując 39,18% głosów przed PiS-em (29,89%). Po raz pierwszy w III RP ta sama partia dwa razy z rzędu wygrała wybory parlamentarne.

Należy również odnotować pojawienie się nowej partii – Ruchu Palikota, który nieoczekiwanie zajął trzecie miejsce z wynikiem 10,02%.

Wybory 2011 roku zakończyły się totalną klęską SLD, który uzyskał 8,24% głosów – najgorszy wynik ze wszystkich wyborów parlamentarnych, w jakich uczestniczył.

V. Podsumowanie.

Analiza poparcia dla Sojuszu Lewicy Demokratycznej w przekrojach okręgów wyborczych wskazuje, że od roku 1991 ukształtował się w miarę stabilny polityczny podział kraju. Niezależnie od uzyskiwanego poparcia dla lewicy w skali kraju, występują obszary (okręgi wyborcze), w których poparcie dla tego nurtu jest zawsze wyższe od średniej krajowej. Dotyczy to przede wszystkim Polski północno – zachodniej, a także enklaw na terenie całego kraju, jak np. okręg sosnowiecki, łódzki, kielecki, pilski. Bastionem lewicy okazuje się okręg sosnowiecki, w którym SLD w każdych wyborach uzyskuje wynik co najmniej o 50% wyższy od średniej krajowej. Wydaje się, że ośmieszane swego czasu 99,9% głosów, jakie w okręgu tym uzyskiwał Edward Gierek nie było tylko chwytem propagandowym.

Wnioski wynikające z analizy geografii wyborczej SLD wykazują pełną zbieżność ze spostrzeżeniami Stanisława Otoka, który twierdzi, że w politycznym podziale kraju, jaki nastąpił od wyborów parlamentarnych 1991 roku, można było wyróżnić trzy główne obszary:

1. Polska katolicko – chłopska (północne Mazowsze i południowo – wschodnia część kraju). Niemal cały ten obszar wchodził w skład dawnej Kongresówki i Galicji. Jest to część Polski najbardziej tradycyjna, o najwyższym wskaźniku religijności, ze znaczną liczbą ludności wiejskiej, prawie bez PGR-ów i niskim stopniem urbanizacji;

2. Polska demokracji prawicowej (Polska miast i obszarów przemysłowych – obejmująca duże miasta oraz południowo zachodnią i zachodnią część kraju). Jest to obszar o wysokim stopniu zurbanizowania i dużych skupisk inteligencji związanej z ośrodkami nauki i kultury;

3. Polska demokracji lewicowej (północna i zachodnia część kraju – bez Szczecina i Gdańska). Na tym obszarze przeważała ludność napływowa, istniała duża liczba PGR i umiarkowany stopień urbanizacji. Zdecydowaną przewagę w wyborach zyskuje tu Sojusz Lewicy Demokratycznej.

Załączniki: Cztery mapy w układzie okręgów wyborczych

Literatura:

1. Andrzej Antoszewski „System polityczny RP”, PWN, Warszawa 2012

2. Tomasz Bichta „Struktura organizacyjna partii politycznych w Polsce po 1989 roku” Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010

3. Wiesława Jednaka „Proces kształtowania się systemu partyjnego w Polsce po 1989 roku”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995.

4. „Ruch socjaldemokratyczny w Rzeczypospolitej Polskiej (1989 – 2010)” pod redakcją Krystyny Leszczyńskiej i Edwarda Olszewskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011

5. Stanisław Otok „Geografia polityczna” PWN Warszawa 2012

6. Publikacje Państwowej Komisji Wyborczej z wyborów parlamentarnych w latach 1991, 1993, 1997, 2001, 2005, 2007, 2011.