JEDNOSTKI TEKTONICZNE KARPAT

Karpaty to łańcuch górski w środkowej Europie, który jest jednym z największych w tej częsci kuli ziemskiej. Ciągnie się łukiem przez terytoria Czech, Polski, Słowacji, Ukrainy, Węgier, Rumunii, Serbii. Najwyższym szczytem jest Gerlach, który ma wysokość 2655 m.n.p.m., zaś na terenie Polski najwyższe są Rysy, które są zarazem najwyższym szczytem naszego kraju i ich wysokość to 2499 m.n.p.m. Karpaty wchodzą w skład wielkiego systemu górskiego - łańcucha alpejsko-himalajskiego. Stanowią drugi co do powierzchni i wysokości łańcuch górski Europy - po Alpach. Zajmują powierzchnię 190 tys. km², z tego w Polsce 19,6 tys. km² (6,1% powierzchni państwa). Stanowią centralną główną część Regionu Karpackiego, który poza nimi obejmuje również pas obniżeń związanych geologicznie z Karpatami - Podkarpacie, Równiny Południoworumuńskie i Kotlinę Panońską. Szerokość łańcucha karpackiego jest zróżnicowana i wynosi od 100 do 500 km.

\

Dzieli się je na dwie części: Karpaty wewnętrzne i zewnętrzne.

KARPATY WEWNĘTRZNE

W skład Karpat Wewnętrznych wchodzą: Tatry, Niecka Podhalańska i Pieniński Pas Skałkowy. Przy czym ten ostatni stanowi granicę między blokami o różnej budowie i grubości ( miąższość Karpat rośnie z południa na północ - miąższość Karpat Wewnętrznych wynosi 35km a Karpat Zewnętrznych 45 km ).

1. Tatry - Składają się z trzonu krystalicznego i pokrywy osadowej. Skały trzonu krystalicznego tworzy karbońska intruzja granitoidowa oraz skały metamorficzne starszego paleozoiku, odsłaniają się one w Tatrach Wysokich (Wschodnich) a także najwyższych szczytach Tatr Zachodnich. Oś trzonu ma kierunek równoleżnikowy. Na zerodowanych i zrównanych skałach trzonu krystalicznego leży pokrywa osadowa w której wyróżnić można sukcesję wierchową, jest ona po części sukcesją autochtoniczną (skały leżące wprost na trzonie są nie oderwane i nie przemieszane) a po części sukcesją alochtoniczną (wchodzącą w skład płaszczowin) oraz sukcesję reglową, jest ona sukcesją alochtoniczną.

2. Niecka Podhalańska - Znajduje się pomiędzy Tatrami a Pienińskim Pasem Skałkowym, wypełniona jest monotonną serią eoceńskich i oligoceńskich skał fliszowych, jest ona asymetryczną synkliną. Miąższość skał w Niecce Podhalańskiej zmniejsza się w przekroju z zachodu na wschód, jest to różnica między 1300m a 1800m. Niecka jest terenem górzystym mimo to w znacznym stopniu kontrastuje z otaczającymi je górami.

3. Pieniński Pas Skałkowy - Tworzy granicę między Karpatami Wewnętrznymi i Karpatami Zewnetrznymi. Wzdłuż biegnie uskok perypieniński, budują go : sukcesja skałkowa złożona ze skał węglanowych odpornych na wietrzenie i z sukcesji osłony skałkowej, którą budują skały mniej odporne na wietrzenie. Część osadów powstałych na zewnątrz basenu Pienińskiego ( na północy jak i na południu ) została w wyniku ruchów tektonicznych wbudowana w strukturę Pienińskiego Pasa Skałkowego. Wzdłuż Pasa wyróżnić można kilka mniejszych jednostek np. płaszczowina Czorsztyńska, płaszczowina Nidzicka, płaszczowina Pienińska, płaszczowina Braniska, płaszczowina Czertezicka )

Karpaty Zewnętrzne jest to pasmo ciągnące się jednym długim łukiem od doliny Dunaju w pobliżu Wiednia po przełęcz Predeal w Rumunii, przez Austrię, Czechy, Słowację, Polskę, Ukrainę i Rumunię. Ich południową granicą (nie wszędzie wyraźnie zaznaczoną w terenie) jest Pieniński Pas Skałkowy,który oddziela je od Wewnętrznych Karpat Wschodnich i Zachodnich.

Ze względu na budowę geologiczną zwane też Karpatami fliszowymi Zbudowane są głównie z serii zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych (rzadziej z innych skał osadowych), które nazywamy fliszem karpackim. Osadziły się one w warunkach morskich na obszarze położonym na południe od dzisiejszych Karpat w kredzie i neogenie. Zostały one sfałdowane na przełomie paleogenu i neogenu i pchnięte ku północy w postaci płaszczowin, ale ruchy górotwórcze trwały jeszcze później (zwłaszcza w Karpatach Wschodnich).

Karpaty zewnętrzne zbudowane są z płaszczowin:

1. płaszczowiny magurskiej

2. płaszczowina Grybowska

3. płaszczowina Dukielska

4. płaszczowina Śląska

5. płaszczowina Podśląska

6. płaszczowina Skolska

7. płaszczowina stebnicka- w rejonie Przemyśla

Najdalej na południe położona jest jest Płaszczowina magurska, czyli najwyższa jednostka tektoniczna Beskidów. Biegnie ona łukiem od Lasu Wiedeńskiego przez Morawy, polskie Beskidy, wschodnią Słowację i wyklinowuje się na Ukrainie. Zbudowana głównie z osadów paleogenu (piaskowce magurskie, łupki ilaste, mułowce) , Utwory płaszczowiny magurskiej budujące najwyższe pasma Beskidów -Beskid Średni, Wyspowy, Sądecki częsciowo Gorce i Beskid Niski - są utworzone z piaskowców magurskich wypełniających synkliny.

• Płaszczowina grybowska tworzy wąską strefę łusek u czoła płaszczowiny magurskiej, nasuniętych na płaszczowinę śląską, ciągnącą się od Istebnej przez Koniaków, Kamesznicę do Sporysza, a później chowa się na wschodzie pod płaszczowiną magurską. Skały tej płaszczowiny odsłaniają się ponadto w oknach tektonicznych w obrębie płaszczowiny magurskiej. Są to skały wykazujące podobieństwo zarówno do utworów sukcesji magurskiej (kreda górna), jak i śląskiej (paleogen).

• Płaszczowina dukielska, charakterystyczna tylko dla wschodniej części Karpat zewnętrznych i nasunięta na płaszczowinę śląską jest zbudowana z wąsko promiennych fałdów, w których często wyprasowane są elementy antyklinalne. Zbudowana jest z łupków ilastych, piaskowców i margli wieku najwyższa kreda - paleogen, czym różnią się od innych jednostek płaszczowinowych Karpat zewnętrznych. Fałdy i łuski wchodzące w skład płaszczowiny są obalone ku północnemu - wschodowi. - Płaszczowina buduje część Bieszczad i Beskidu Niskiego

• Na północny wschód od strefy przeddukielskiej leży płaszczowina śląska. Płaszczowina śląska zbudowana z utworów kredy dolnej, kredy górnej i paleogenu. Cechuje się ona znacznym zróżnicowaniem facjalnym utworów kredowych i różnymi stylami tektoniki, występującymi w poszczególnych częściach omawianego obszaru. Skały fliszowe płaszczowny śląskiej wykazuja bardziej jednostajny upad w kierunku południowym. W jej obrębie możemy wyróżnić płaszczowinę cieszyńską ( zbudowaną z dolnych łupków , wapieni i górnych łupków cieszyńskich ) oraz płaszczowinę godulską.

Płaszczowina śląska buduje :

- Pogórze Radziszowskie

- Pogórze Lanckorońskie

- Beskid Wyspowy , Beskid Śląski , Beskid Mały

- Pogórze Rożnowskie , Pogórze Ciężowickie ,Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Pogórze Wiśnickie, Pogórze Gorlickie, Pogórze Jasielskie, Pogórze Bukowskie

- Kotlina Jasielska ,

- zachodnia część Gór Sanocko-Turczańskie

- północno-wschodnią część Bieszczad

• Następna jednostka tektoniczna Karpat zewnętrznych płaszczowina podśląska występuje na obszarze całych polskich Karpat jest jednak lepiej rozwinięta na zachodzie. Płaszczowina jest zbudowana z bardzo zróżnicowanych facjalnie skał kredy i paleogenu, wśród których dominującą rolę odgrywają osady łupkowe (w tym łupki krzemionkowe, łupki menilitowe, łupki z radiolarytami świadczące o sedymentacji głębokowodnej). Podatność tych skał na deformacje fałdowe przesądza o bardzo intensywnej tektonice fałdowo - łuskowej tej jednostki.

-tworzy obszar graniczący na północy z Beskidem Małym ( Pogórze Śląskie, Pogórze Wielickie), a także część Kotliny Żywieckiej

Miąższość utworów płaszczowiny podśląskiej sięga miejscami do 1000 m.

• Płaszczowina skolska - płaszczowina budująca Karpaty na obszarze Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Turczańskich. Zbudowana ze skał fliszu karpackiego (łupków, piaskowców i margli), o różnej twardości i miąższości. Tektonicznie składa się z długich antyklin o silnie zredukowanym skrzydle północnym, nazywanych fałdami skibowymi. Tworzą one rusztowy układ grzbietów, przebiegających z północnego zachodu na południowy wschód. W północnej części Pogórza Przemyskiego, gdzie przeważają skały mniej twarde, rusztowy układ grzbietów zanika. Jest to płaszczowina o największej miąższości spośród płaszczowin budujących polskie Karpaty. Na południu na płaszczowinę skolską nasuwa się płaszczowina śląska.

• Płaszczowina Stebnicka-Stanowi strefe przejściową pomiędzy Karpatami Fliszowymi a zapadliskiem przedkarpackim. Zbudowana jest z łusek i fałdów obalonych na N i nasuniętych na mioceńskie utwory Zapadliska Przedkarpackiego. Występuje na terenie Polski tylko małym fragmentem na wschód od Przemyśla.

Basen sedymentacyjny Karpat zewnętrznych powstał wskutek rozpadu południowo - wschodniej części platformy paleozoicznej Europy, zapoczątkowanego na przełomie triasu i jury. Maksymalną szerokość i głębokość basen osiągnął na przełomie jury i kredy. Pierwsze kompresyjne ruchy tektoniczne nastąpiły pod koniec wczesnej jury. Powstała wówczas kordyliera śląska.

Struktury płaszczowinowe powstały wskutek subdukcji skorupy basenu pod znajdujący się na południu grzbiet czorsztyński i zapewne, pod kordylierę śląską. Główne ruchy płaszczowinowe przypadają na fazę sawską ( na granicy paleogenu i neogenu ) i fazę stryjska ( w miocenie).

W tworzeniu się jednostek płaszczowinowych znaczną rolę odegrała litologia skał osadowych. Trzon wielkich jednostek płaszczowinowych stanowiły bowiem grube kompleksy piaskowcowe, które są stosunkowo słabo zdeformowane. Znacznie większy stopień deformacji tektonicznych wykazują kompleksy łupkowe i margliste, które występują bądź przed czołem wielkich płaszczowin, bądź też odsłaniają się w oknach tektonicznych.

Mimo, że ruchy płaszczowinowe zachodziły jednocześnie na całej szerokości Karpat zewnętrznych, to nasuwanie się na siebie poszczególnych jednostek było wieloetapowe. I tak, nasuwanie się płaszczowiny magurskiej na płaszczowinę grybowską i płaszczowinę śląską było poprzedzone procesami erozyjnymi, które usunęły fragmenty utworzonych już jednostek śląskich i grybowskich, a kierunek nasuwania się płaszczowiny magurskiej na jednostki niższe różnił się od kierunku nasunięć jednostek niższych.

Ostateczne ruchy płaszczowinowe są związane z fazą stryjską u schyłku miocenu. Wtedy nastąpiło szybkie przemieszczenie się płaszczowin ku północy i ich nasunięcie na osady wypełniające zapadlisko przedkarpackie, sfałdowaniu uległy osady mioceńskie zapadliska znajdujące się u czoła nasuwających się jednostek karpackich. Na wschodzie doszło do odkorzenienia osadów mioceńskich przed czołem płaszczowin karpackich i powstania płaszczowiny Stebnickiej

Bibliografia :

J. Kondracki ,,Regiony geograficzne Polski``

A. Dylikowa ,, Geografia regionalna Polski``

M. Książkiewicz ,,Budowa geologiczna Polski`` Tom IV Tektonika

http://www.igf.fuw.edu.pl/kolo_naukowe/wyjazdy_pliki/2dmore.html#5c

---