Środowiskowe uwarunkowania i rozwój rolnictwa na Podhalu.
Środowiskowe uwarunkowania rolnictwa na Podhalu
Jak powszechnie wiadomo rozwój i uprawa rolnictwa uzależniona jest od wielu czynników, które możemy podzielić na stałe oraz zmienne. Czynnikami stałymi wpływającymi na rozwój rolnictwa na Podhalu są czynniki klimatyczne, glebowe oraz topograficzne.
Temperatura powietrza zmienia się zarówno w cyklu dobowym jak i rocznym. Czynnikiem, który dodatkowo wpływa na zmiany termiczne oraz sumę opadów jest wysokość nad poziomem morza. Wraz ze wzrostem wysokości o 100 m temperatura spada o około 0,6oC. Wyższe partie terenu, oprócz niższą temperaturą, charakteryzują się także obfitszymi opadami atmosferycznymi, które mogą doprowadzić do podtopienia upraw i uniemożliwić odpływ nadmiaru wody oraz silniejszymi i bardziej zmiennymi wiatrami niż tereny nizinne w tej samej szerokości geograficznej. Dlatego pod względem rolniczym klimat ten jest raczej niekorzystny, ze względu na duże wahania temperatur, nieregularne i obfite opady deszczu, które nie sprzyjają uprawie roślin, np. pszenicy czy owsu. Dlatego też liczba gatunków roślin, które można tu uprawiać jest ograniczona, a ich zbiór jest utrudniony.
Wysokości bezwzględne na Podhalu wahają się od 600 do 900 m n.p.m, dlatego warunki klimatyczne tego obszaru mogą się różnić w zależności od wysokości. Zimy tu są mroźne i często zamglone, a średnia temperatura stycznia wynosi około -6oC. Lata są natomiast stosunkowo ciepłe i suche ze średnią temperaturą lipca około 12oC. Roczna suma opadów na Podhalu to 1000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się tu przez około 80 do 100 dni w roku, a okres wegetacyjny wynosi maksymalnie 200 dni i skraca się wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Okresy burzowe i nawalne występują raczej latem przez około 35 dni w roku.
Również bardzo istotnym czynnikiem uwarunkowującym rolnictwo na Podhalu jest rzeźba terenu, która różnicuje nie tylko warunki klimatyczne, ale także hydrograficzne i glebowe oraz decyduje o rodzaju uprawy. W 1969 roku zostały przeprowadzone pomiary, dotyczące nagrzewania się zboczy północnych i południowych. W tym samym czasie, przy temperaturze powietrza 21oC, została zmierzona temperatura gleby obu zboczy. Zostało stwierdzone, że na zboczu północnym temperatura gleby wynosiła 14°C, zarówno na głębokości 4cm jak i 8cm, gdy tym czasem na południowym wyniosła 29°C na głębokości 4cm i 24°C na głębokości 8cm. Silniejsza insolacja i wyższe temperatury na stoku południowym powodują zwiększenie parowania, więc warunki wodne są tam na ogół gorsze.
Rzeźba terenu oraz wysokość nad poziomem morza decyduje o udziale poszczególnych zbóż w zasiewach. Najwyżej uprawiany jest owies-nawet do 1000 m n.p.m., podobnie jak żyto. Natomiast dwa pozostałe zboża, a szczególnie pszenica uprawiana jest przeważnie poniżej 650 m n.p.m (dolina Raby i wschodnia część Kotliny). Nieco wyżej, bo nawet ponad 700 m n.p.m (np. Spisz) sięga uprawa jęczmienia. Najczęściej pod zboże przeznacza się na Podhalu pola położone w dolinach rzek, a także w dnie Kotliny Orawsko- Nowotarskiej oraz na lekko pofalowanych wierzchowinach. W dnach dolin i w Kotlinie uprawiane są również ziemniaki, które są nadal jedną z najważniejszych roślin żywieniowych i są drugą, obok owsa, rośliną, której uprawa sięga nawet ponad 1000 m n.p.m. (Pogórze Gubałowskie). Szybki wzrost uprawy koniczyny na Podhalu wiązał się ściśle z rozwojem chowu zwierząt i miał bardzo duże znaczenie dla ochrony pól przed erozją na bardziej pochylonych stokach, na których wcześniej uprawiano zboża. Koniczyna była też często rośliną, którą wprowadzono na miejsce zbóż na obszarach wysoko wyniesionych nad poziom morza, dlatego obecnie jej udział w zasiewach jest najwyższy w miejscowościach położonych powyżej 600-700 m n.p.m.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na rozwój rolnictwa są gleby. Gleba jest podłożem dla wszystkich roślin lądowych, które czerpią z niej wodę oraz składniki pokarmowe. Dlatego przydatność gleby rozpatruje się w kliku kategoriach: właściwości fizyczne gleby, właściwości chemiczne oraz biotyczne a także bierze się pod uwagę takie cechy jak żyzność, urodzajność i produktywność. Na Podhalu występują głównie gleby inicjalne słabo wykształcone,które charakteryzują się niewielką warstwą glebową do 10 cm, pod którą znajduje się bezpośrednio skała macierzysta. Nie mają typowej barwy, gdyż zależy ona od skał otaczających, z których powstała ta gleba. Gleby inicjalne w pierwszej fazie tworzenia porasta roślinność naskalna i murawowa. W dalszej fazie kształtowania zaczyna je porastać kosodrzewina oraz świerki. Rozwój roślinności powoduje, że gleby inicjalne przeobrażają się w gleby słabo wykształcone. Przydatność gleb inicjalnych w rolnictwie jest niewielka, ze względu na płytki profil oraz niewielką żyzność. Dlatego rolnictwo na tym obszarze jest bardziej skupione na hodowli zwierząt, przede wszystkim owiec i bydła, oraz przeznaczonej dla nich produkcji paszy.
Także prędkość wiatru i związana z nią ilość opadów kształtuję się rozmaicie. W terenie pagórkowatym prąd wiatru wzrasta od strony dowietrznej wraz z wysokością zbocza, najmniejszy jest natomiast w dolnej części zbocza, po stronie zawietrznej. To oddziałuje na opady, które są większe tam, gdzie wiatr jest mniejszy, czyli na stronie zawietrznej. Inaczej jest w górach - wysoka zapora pasma górskiego powoduje, że w powietrzu wznoszącym się na zbocze zachodzi, w skutek oziębienia, kondensacja pary wodnej, więc stok dowietrzny otrzymuje obfitsze opady.
Rzeźba terenu sprawia, że na Podhalu gospodarka jest kosztowna ze względu na nierówne i kamieniste pola, strome drogi oraz krótki okres wegetacyjny, powodujący konieczność zwiększenia tępa prac. Nierówny teren uniemożliwia wprowadzenie mechanizacji na większą skalę, utrudnia dowóz nawozów i transport plonów. Toteż dominują tu gospodarstwa o przewadze użytków zielonych i produkcji zwierzęcej, która powinna być prowadzona na wielką skalę ze względu na szczególnie korzystne warunki zdrowotne dla zwierząt. Trwałe użytki zielone, na których wypasane są zwierzęta, stanowią zarazem zabezpieczenie terenów przed erozja wodną.
Nie tylko środowisko naturalne ma wpływ na rozwój rolnictwa. Człowiek również w bardzo dużej mierze przyczynia się do tego procesu stosując odpowiednie metody uprawy czy nawozy. Jedną z metod uprawy rolniczej jest orka. Orka na stokach powinna być wykonana tak, aby nie powodowała szkodliwego przemieszczania uprawianej warstwy oraz żeby osłabiała procesy erozyjne. Dlatego na Podhalu stosuje się orkę w poprzek stoku pługami, które obracają się w kierunku poprzecznym do stoku i z odkładaniem skib „pod górę”. Metoda ta sprawia, że pod wpływem siły ciężkości obsuwanie się wyorywanych skib ku dołowi jest rekompensowane przez przeciwne działanie pługa.
Orki przedzimowe, po których siew roślin następuje dopiero wiosną, wykonane w poprzek stoku pozostawiają powierzchnię roli z wyraźnymi grzbietami skib i bruzdami między nimi, co stanowi przeszkodę dla spływającej wody i ułatwia jej wsiąkanie w głąb. Lepsze odwracanie skib osiągnie się przez stosowanie pługów ze śrubowymi odkładnicami i przez zwiększenie stosunku szerokości do głębokości skiby. Według Lammela (1960) przy orce na stoku o nachyleniu 20% należy zwiększyć wartość tego stosunku do 1, 59 (na terenach płaskich taki sam obrót skiby zapewnia stosunek 1,27). W ten sposób orka ta przyczynia się do zmniejszania zmywu gleby, jeśli woda morze być całkowicie zatrzymana. Nie stanowi ona jednak dostatecznego zabezpieczenia przed wyjątkowo obfitymi opadami czy dużą ilością wody roztopowej. Zabezpieczenie zbocza przed erozja wodną osiąga się przez zwiększenie retencji gruntowej stosując uprawę podpowierzchniową. Polega ona na spulchnianiu głębszych poziomów warstwy urodzajnej, przy ograniczonych naruszeniu powierzchni. Uprawę podpowierzchniową wykonuje się specjalnymi narzędziami zaopatrzone w szerokie i strome lemiesze, które pracują do głębokości 45 cm oraz specjalnymi kultywatorami- do głębokości 25cm. Oba te narzędzia spulchniają głębsze warstwy roli,bez ich mieszania i odwracania, a warstwę powierzchniowa tylko przecinają wąskimi i ostrymi słupicami. Na zboczach bardziej pochyłych zapobiega się spływowi powierzchniowemu przez zmniejszenie spadku czyli tarasowanie zbocza.
Rozwój rolnictwa na Podhalu
Podhale należy do tych części naszego kraju, w którym, w wyniku przeprowadzonych reform, warunki gospodarcze uległy zmianom. Przed II WŚ spadała intensywność gospodarki rolnej, a zwłaszcza na terenach o najtrudniejszych warunkach przyrodniczych, które zostały szczegółowiej omówione w pierwszej części referatu, związanych m.in. z krótkim okresem wegetacyjnym czy zróżnicowaniem ekspozycji i nachylenia stoków. Cechy te powodują znaczne ograniczenie wyboru roślin uprawnych , utrudniają również dojazd do pól oraz ograniczają używanie maszyn. Mają wpływ także na koszty produkcji, co przyczyniło się do zmian kierunków rolnictwa.
Podhalańskie rolnictwo podczas transformacji uległo zmianom w użytkowaniu ziemi, w strukturze upraw oraz w chowie zwierząt. Po II Wojnie Światowej zostało przekształcone z bardzo tradycyjnego rolnictwa do współczesnej formy, ukształtowanej przez zapotrzebowanie rynku. Mimo tego wśród mieszkańców zachowały się wartości szczególne, takie jak miejsce do kultywowania tradycji i przywiązanie do ziemi.
W miarę postępującego rozwoju, obszary górskie zyskiwały w zakresie gospodarki wodnej, rekreacji, wypoczynku oraz ochrony form krajobrazu na rzecz rolnictwa, co było spowodowane rozdrobnieniem użytków rolnych i porzucaniem ziemi przez rolników. Obecnie, jeżeli chodzi o ziemię nie liczy się już tak bardzo jej przydatność rolnicza a raczej wykorzystanie na cele budowlane czy rekreacyjne. Sprawą zasadnicza w dzisiejszych czasach jest pogodzenie strefy rolniczej z innymi strefami gospodarki, aby nie były ograniczone funkcje turystyki, rolnictwa i gospodarki wodnej. W 1985 r. wprowadzono ustawę o rolnictwie górskim, która znalazła sposób na pogodzenie tych kierunków lecz współcześnie zaprzestano pomocy, co poprzez kryzys gospodarczy może spowodować ograniczenie upraw zbóż i ziemniaków na rzecz trawy i koniczyny.
Jednym z podstawowych elementów określających warunki rozwoju podhalańskiego rolnictwa i gospodarki była duża stabilność stosunków własnościowych, jak również form organizacyjnych rolnictwa. Od bardzo wielu lat podstawę tego rolnictwa stanowiły w regionie gospodarstwa prywatne, których ziemia była wspólnym dobrem całej rodziny. Przed II Wojną Światową 67% ogólnego obszaru Podhala stanowiła własność prywatna średnia i drobna, 24,9% państwowa i wspólna, m.in. wspólnoty gruntowe oraz 8,1% własność wielka. Natomiast samych gruntów rolnych należących do chłopów było około 92%. W wyniku zmian, związanych głównie z reformą rolną, które miały miejsce zaraz po wojnie oraz w latach późniejszych na skutek tworzenia parków narodowych, do sektora chłopskiego należy obecnie 95,2% całości użytków rolnych. W większej mierze powiększył się stan chłopskich lasów z 14,2% do blisko 50%. Duża osobliwością w regionie są wspólnoty gruntowe, obejmujące w większości lasy, których udział w ogólnej powierzchni pozostaje od dawna na zbliżonym poziomie.
Podobnie jak przed II WŚ także obecnie, rolnictwo na Podhalu opiera się o gospodarstwa drobne, o powierzchni ogólnej nie przekraczającej 4-5 ha. Ich liczba ciągle wzrasta na skutek dzielenia ziemi pomiędzy członków rodziny. Gospodarstwa te, oprócz tego, że są bardzo silnie rozdrobnione, występują w szachownicowym układzie gruntów. Problem ten dotyczy szczególnie Orawy, Spisza oraz w mniejszym stopniu Kotliny Nowotarskiej. Podhalańscy rolnicy posiadają bardzo często swoje grunty w 60 i więcej kawałkach, położonych w różnych częściach wsi, w znacznym oddaleniu od zagrody (nawet do 8 km) i wymieszanych z gruntami innych właścicieli. Jest to bardzo problemowe, pracochłonne i czasochłonne. Przedostanie się z jednego kawałku gruntu na kolejny wymaga odpowiednich środków transportu oraz czasu. Powierzchnia tych kawałków jest z reguły niewielka (nawet kilka arów) i najczęściej o wydłużonym kształcie, co bardzo często uniemożliwia zastosowanie mechanizacji i zmusza do pracy ręcznej.
Środowisko górskie stwarza specyficzne warunki do gospodarki rolnej, wymagającej bardzo często zastosowania specjalnych sposobów uprawy roślin i chowu zwierząt. Sposoby te były jeszcze do niedawna oparte głównie na pracy ręcznej ludzi i sile pociągowej zwierząt. Jednak od ponad 20 lat obserwuje się na Podhalu szybki wzrost liczby ciągników, kosiarek i silników elektrycznych oraz wiele różnych maszyn wykorzystywanych w uprawie roli. Mimo to rola tradycyjnych czynników pozostaje nadal bardzo ważna.
Dlatego czynnikiem, na którym w znacznym stopniu opiera się podhalańskie rolnictwo jest właśnie siła pociągowa. Jej stan ilościowy i strukturalny uległ w ostatnich latach bardzo dużym zmianom. Jej zasoby wyliczone w tzw. jednostkach pociągowych dla roku 1931 wynosiły 11,2 tys. jednostek i składały się wyłącznie z koni żywych. Dopiero pod koniec lat 70-tych nastąpił radykalny postęp wiążący się głównie ze wzrostem liczby ciągników. Obecnie aż 70% całości siły pociągowej przypada na traktory a tylko 30% na konie. Ciekawym zjawiskiem obserwowanym na Podhalu jest stosowanie traktorów własnej konstrukcji przystosowanych do pracy na terenach stokowych. Rodzimej konstrukcji są nie tylko ciągniki, lecz także inne maszyny, np. konne kosiarki z lekkim silnikiem spalinowym.
Zróżnicowanie warunków przyrodniczych rolnictwa wpływa silnie nie tylko na występowanie traktorów, ale również na wyposażenie gospodarstw w maszyny, czyli tzw. poziom maszynizacji. Poziom ten jest wyrażany w punktach na podstawie częstotliwości występowania 23 typów maszyn rolniczych w gospodarstwach poszczególnych miast i gmin. Największy wskaźnik maszynizacji mają gminy Czarny Dunajec, Jabłonka i Nowy Targ (około 60 pkt.) natomiast najmniejszy jest w gminie Krościenko, około 24 pkt. Największy postęp w mechanizacji osiągnęły gospodarstwa w produkcji siana i zbiorze ziemniaków. W innych pracach rolniczych zastosowanie wydajnych maszyn jest dużo mniejsze, szczególnie przy zbiorze zbóż kombajnami.
Duże znaczenie w gospodarstwach, oprócz sprzętu mechanicznego, ma elektryczność. Instalacje trójfazowe do wykorzystania prądu jako źródła siły ma na Podhalu 81,8% gospodarstw a silnik elektryczny jest najczęściej spotykanym urządzeniem.
Podhale należy do bardzo intensywnie użytkowanych obszarów górskich naszego kraju. Jeszcze do niedawna decydowało o tym głównie rolnictwo, z którego potrzebami wiązało się silne wylesienie regionu. W 1900 roku użytki rolne zajmowały 66,8% powierzchni ogólnej, natomiast lasy zaledwie 27,3%. W latach 60-tych i na początku lat 70-tych rozpoczęto na Podhalu zalesianie śródleśnych polan (głównie w Gorcach i pasie babiogórskim). Przybyło wtedy około 13 tys. ha lasów a obszary gruntowe zmniejszyły się o prawie 25 tys. ha.
Przed II WŚ na Podhalu przeważały osiedla, w których występowały dwie grupy kierunków użytkowania ziemi- jeden z absolutną dominacją użytków rolnych, drugi z przewagą użytków rolnych i niewielkim udziałem lasów. Taki układ użytkowania ziemi uległ istotnym modyfikacjom. Najbardziej użytkowanie ziemi zmieniło się na obszarach wzniesionych wysoko nad poziom morza lub trudnych w uprawie ze względu na znaczne spadki terenu, a także na obszarach chronionych. Dotyczyło to głównie Pienin, Tatr, Podtatrza, Gorców oraz Pogórza Spiskiego, gdzie dominowały lub przeważały obszary leśne.
Przed II Wojną Światową wśród upraw na Podhalu dominował owies (41 tys ha) i ziemniaki (15,3 tys ha) oraz koniczyna, jęczmień, żyto i pszenica. Po II Wojnie Światowej następuje spadek uprawy ziemniaków i zbóż na rzecz koniczyny. Największy ubytek miał miejsce w latach 70-tych i 80-tych, gdzie nastąpiła trzykrotna redukcja upraw zbóż i ograniczenie powierzchni ziemniaków. Wtedy, oprócz koniczyny dominował również owies. Zaczęto uprawiać więcej pszenicy, natomiast uprawy żyta i jęczmienia malały. Ziemniaki, jak wspomniałam na początku, są ważną, uprawną rośliną żywieniową, która występuje głównie w Kotlinie Orawsko-Nowatorskiej i Skalnym Podhalu. Obecnie jednak jest najważniejsza koniczyna, która charakteryzuje się zróżnicowaniem przestrzennym. Wiąże się to z rozwojem chowu owiec i bydła oraz ochroną pól przed erozją na bardziej pochylonych stokach.
Oprócz upraw ziemi na Podhalu rozwinął się chów zwierząt, który został zapoczątkowany pod koniec lat międzywojennych, ale dotyczył głównie obszarów wyżej wyniesionych nad poziom morza Skalnego Podhala. Dominował głównie chów owiec(około 95 sztuki na 100 ha) oraz bydła (około 82 sztuki na 100 ha). Głównym celem chowu bydła była produkcja mleka. Największe obsady bydła mają gospodarstwa, na których występuje zjawisko rozdrobnienia gospodarstw. Najwięcej znajduje się w okolicach Nowego Targu, Skalnego Podhala i w Dolinie Raby, a najmniej w Dolinie Grajcarka.
Owce na Podhalu są najstarszą formą chowu opartą na letnich wypasach na naturalnych łąkach w Tatrach, Gorcach i Pieninach. Jednak rozwój ilościowy oraz podjęta przez państwo ochrona gór spowodowała wypas w innych miejscach. Najwięcej owiec hoduję się na Podtatrzu i Pogórzu, również w niektórych wsiach spiskich np. Czarna Góra oraz położonych na stokach Gorcach. Są to tradycyjne, najważniejsze obszary koncentracji pasterstwa. Jak wiadomo na tych terenach większość owiec wypasano latem, a zimą trzymano je w zagrodach. Ten system uległ zmianom i silnemu ograniczeniu w okresie międzywojennym. Z tego powodu większość z owiec trzymano w przydomowych zagrodach i pastwiskach. W 1960 roku obszar wypasu został ograniczony do minimum i zaczęto wywozić zwierzęta na 4-5 miesięcy w sezonie letnim na inne tereny, tj. Dolina Grajcarka, Beskid Niski, Bieszczady i Sudety. Od 1980 roku, w ramach kulturowego wypasu, zezwolono na powrót do Tatr.
Oprócz bydła i owiec na Podhalu hoduje się również konie, co ma związek ze znacznymi sposobami gospodarowania w rolnictwie, a także wykorzystania w pracach transportowych i turystyce. Największą ilość koni posiadają Pieniny, Dolina Górnej Raby, a także Pogórze Spisko-Gubałowskie, gdzie występują trudności w pracach polowych i transportowych.
Najmniejsze znaczenie na Podhalu ma hodowla trzody chlewnej (około 23 szt na 100 ha), gdzie głównym regionem chowu jest wschodnia cześć Kotliny oraz dolina górnej Raby.