Rozwój przestrzenny Zakopanego
Okres pastersko - hutniczy
Data powstania Zakopanego jest datą sporną. Waha się ona od średniowiecza (osada górniczo-pasterska w Kościelisku) do pierwszej połowy XVIII wieku (osadzenie tu jeńców Tatarskich). Od XV wieku Węgrzy zaczęli interesować się terenami Podhala (które ówcześnie było silnie zalesione i stanowiło funkcję obronną na pograniczu Polski), wtedy to Polska by go nie utracić zaczęła swoją akcję kolonizacyjną. Nowymi osiedleńcami byli Wołosi (pasterze), zbiegowie (chłopi pańszczyźniani), koloniści sprowadzani przez właścicieli ziemskich. Półstałe osadnictwo pojawiło się pod koniec XV wieku, a związane było
z osadami górniczymi. W Rowie Podtatrzańskim górale wypasający owce na halach mieli specjalne miejsca (przepaski), gdzie pozostawali do czasu zejścia śniegu z gór. W tym okresie obszar dzisiejszego Zakopanego zajmowały tylko pastwiska, z których korzystali górale mieszkający bardziej na północy (gdzie istniały korzystniejsze warunki rolnicze). W drugiej połowie XVII wieku wsie na północy przeludniły się, a ludność zaczęła migrować
na południe . Powstały wsie Olcza, Zakopane i Ustup. W 1578 roku Stefan Batory określił stan posiadania, granice zasiedlenia i uprawnienia gospodarcze osadników. Zakopane nie powstało w sposób planowy, lecz w wyniku stopniowego osadnictwa samorzutnego. Zakopiańczycy utrzymywali się z uprawy owsa, jęczmienia, kapusty, ziemniaków oraz
z pasterstwa. Niestety kultura rolna jak i plony w tym okresie były niskie. Od połowy XVIII wieku produkowali narzędzia gospodarskie, pasterskie, gonty, płótno, rzeźby. Rozwinęło
się kowalstwo, powstały tartaki i młyny, a także folusze (warsztaty do wyrobu sukna). Źródłem utrzymania chłopów był również handel, przemyt, leśnictwo i budownictwo.
W 1766 roku w Kuźnicach zaczęto budowę huty żelaza. Zaopatrywana była przez kopalnie
z całych Tatr, a także ze Spiszu (maksymalna produkcja w 1850 roku). W tym czasie Kuźnice stwarzały miejsca pracy Zakopiańczykom, ale także były ówcześnie ośrodkiem życia społeczno-gospodarczego (pierwsi turyści, kaplica, szkoła, zwierzyniec, pierwsza poczta).
To tu powstała Droga Żelazna (obecnie Droga pod Reglami), połączenie Kuźnic z wsią (obecne ulice: Powstańców Śląskich, Krupówki i Zamojskiego), a także szlak do Nowego Targu (obecnie ulice: Chałubińskiego, Jagiellońska i Chramcówki). Około 1880 roku złoża wyczerpały się i hutnictwo w Kuźnicach oraz tatrzańskie górnictwo zakończyło się. Zakopane nie miało stałych granic. Nawet jeszcze w połowie XIX wieku było zespołem osad śródleśnych (w Kotlinie Zakopiańskiej, na zalesionych ówcześnie stokach Gubałówki
i Regli). W tym okresie zmieniła się znacznie struktura użytkowania ziemi (lasy: 1788r.-73%, 1868r.-50%; powierzchnia pastwisk: odpowiednio 11%-->29%). Problemem Zakopanego jest duże rozdrobnienie gruntów oraz nie uporządkowane sprawy własnościowe, które mają swoje początki w XVII wieku. Już w pod koniec pierwszej połowy XIX wieku (1840r.) przybywali do Zakopanego pierwsi naukowcy i turyści z Krakowa i Lwowa, a także w późniejszych latach z Warszawy. Mieszkali oni w chałupach góralskich mieszczących
się przy obecnej ulicy Kościeliskiej. Linia kolejowa dotarła do Zakopanego dopiero w 1899 roku. Napływ turystów został zahamowany, gdyż trzeba było jeździć furkami, a taka podróż była dość długa (z Krakowa jechało się dwa dni) oraz niebezpieczna. Czynniki rozwoju
do 1867r. :
- geograficzny (wysokość n.p.m. i sąsiedztwo Tatr),
- gospodarczy tzn. utrudniona działalność rolnicza (poprzez surowy klimat i duże pochyłości terenu), spowodowała poszukiwanie przez ludność nowych źródeł utrzymania np. turystykę,
- polityczny (akcja kolonizacyjna z XIV wieku, oraz powstanie ośrodka górniczo-hutniczego w Kuźnicach w XVIII wieku),
- społeczny (chłopi mieli możliwość rozwijania własnej aktywności ekonomicznej
i społecznej),
- demograficzny (ogromny przyrost naturalny i migracyjny).
Granice Zakopanego ustabilizowały się w latach 70. XIX wieku.
Okres uzdrowiskowo-kulturalny
Wraz z przybyciem do Zakopanego dr Tytusa Chałubińskiego w 1873 roku powstało Towarzystwo Tatrzańskie, biorące sobie za główny cel rozwój turystyki. W 1885 roku
w Kuźnicach powstał pierwszy zakład wodoleczniczy, a w 1886 roku Zakopane otrzymało status Stacji Klimatycznej. Po analizie kilkunastu czynników klimatycznych Zakopane uznano za uzdrowisko alpejskie. Wpływy z taksy klimatycznej stanowiły 88% ogółu wpływów. Tatry stawały się modne, powstawała sztuka (wiersze, obrazy, muzyka) o tematyce tatrzańskiej i podhalańskiej. Powstał styl zakopiański w architekturze stworzony przez Witkiewicza. W 1933 roku Zakopane uzyskało prawa miejskie. Było również duchową stolicą Polski. W latach 30. XX wieku użytki rolne zajmowały połowę powierzchni, a znajdowały
się w trzech obszarach: w kierunku na Olczę (tj. na wschód od zabudowanej przestrzeni miasta), pomiędzy Drogą pod Reglami, a szosą łączącą centrum miasta z Kirami oraz
na południowych stokach Pogórza Gubałowskiego. Jeśli chodzi o przemysł powstała fabryka nart, wytwórnia sukna, ubrań i kilimów, fabryka tektury oraz trzy elektrownie. Istniały liczne lecz niewielkie zakłady rzemieślnicze produkujące pamiątki, rzeźby, hafty i koronki. Rozwijała się funkcja lecznicza, oraz wyodrębniła się nowa funkcja, a mianowicie sportowa. Zbudowano Wielką Krokiew (1925r.), stadion zimowy oraz korty tenisowe, kolejki
na Kasprowy Wierch i Gubałówkę (dla potrzeb narciarskich mistrzostw świata), liczne pensjonaty, hotele i restauracje. Budownictwo instytucjonalne i usługowe koncentrowało
się na głównej, a zarazem reprezentacyjnej ulicy Zakopanego (ul. Krupówki). Koncentracja budownictwa charakteryzuje się przebiegiem na osi północ-południe. Na początku XX-tego wieku w planach było wyłączenie funkcji leczniczej Zakopanego, oraz skupienie się
na rozwoju osady jako stacji turystyczno-sportowej oraz jako ośrodek życia kulturalnego.
W 1918 roku nadzór nad miastem przejęło Ministerstwo Zdrowia Publicznego. Zadania jakie sobie postawiono to głównie: zapobieganie dalszej chaotycznej zabudowie i przestrzeganie „wymagań zdrowotnych”, wykonanie szeregu inwestycji publicznych (m.in. uporządkowanie jezdni, dróg, mostów, budowa dworca, linii tramwajowych oraz teatru, restauracji itp.). Krupówki nadal miały pełnić funkcje handlowo-przemysłowe, a Gubałówka oraz Bystre miały zostać zagospodarowane pod funkcje sanatoryjne. W latach 30. XX wieku zaczęto budować Drogę Junaków (ul. Powstańców Śląskich). Miasto miało być powiązane
z ośrodkami rekreacyjnymi na Gubałówce drogą kołową i szynową. W Zakopanem miało mieszkać 40 tys. Ludzi, a dla turystów zaplanowano 36 tys. miejsc.
Okres turystyki masowej
W latach 70. XX wieku funkcje miasta były takie same jak w okresie miedzy wojennym, lecz nastąpił ich znaczny rozwój ilościowy. Zakopane nie było już w tak dużej mierze ośrodkiem leczniczo-wypoczynkowym, lecz stało się miejscem wypoczynku masowego. Powstawały liczne domy wczasowe, lecz i one nie zaspokajały popytu. Wielu prywatnych właścicieli budowało duże domy dla turystów, lecz nie brali oni pod uwagę planów zagospodarowania przestrzennego, czego wynikiem jest obecna chaotyczna zabudowa miasta. W czasie gdy państwo prowadziło gospodarkę centralnie planowaną powstały obiekty wczasowe
na terenach, które znajdują się pod ochroną (dom wypoczynkowy Komitetu Centralnego PZPR, obecnie pensjonat „Biały Potok” oraz obiekt na polanie Zgorzelisko w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego). W czasie PRL-u wybudowano 66 bloków skupionych
w 15 osiedlach (m.in. Łukaszówki, Szymony, Lipki, Pardałówka). W połowie XX-tego wieku powierzchnia Zakopanego wzrosła z 40km2 do 85km2, a liczba ludności osiągnęła wartość zbliżoną do obecnej (27tys. mieszkańców). Miasto cechuje silne rozproszenie obiektów reprezentujących poszczególne rodzaje funkcji oraz ich wymieszanie. Obiekty sportowe
są usytuowane na terenach podreglowych, a tereny rolne znajdują się głównie na obrzeżach. Tereny produkcyjne sąsiadują z obszarami wypoczynkowymi i mieszkalnymi.
Stan obecny
Obecna struktura przestrzenno-funkcjonalna Zakopanego nie zmieniła się zbytnio od lat 80-tych XX wieku. Poszczególne obszary funkcjonalne są ze sobą przemieszane. Tereny rolnicze koncentrują się na terenach podreglowych i na grzbietach wzniesień: Olczański Wierch, Bachledzki Wierch oraz Grzbiet Gubałówki.
Cele strategiczne dla Zakopanego (2007-2013r.):
- poprawa jakości usług turystycznych,
- poprawa dostępności komunikacyjnej Zakopanego i systemu komunikacji wewnątrz miasta,
- ochrona posiadanych wartości przyrodniczych i krajobrazowych,
- ochrona dziedzictwa kulturowego i wspieranie działalności kulturalnej,
- partnerska współpraca różnych środowisk dla realizacji planów strategicznych, w tym poszukiwania środków z zewnątrz,
- podniesienie poziomu edukacji społecznej w szeroko rozumianym zakresie , między innymi walorów własnej kultury, przestrzegania prawa i współżycia społecznego,
- prowadzenie aktywnej i zrównoważonej gospodarki przestrzennej,
- organizacja imprez o znaczeniu krajowym i zagranicznym,
- poprawa bezpieczeństwa publicznego, socjalnego i ochrona zdrowia.