Zbiornik Czorsztyński - historia, parametry techniczne, potencjalny wpływ na klimat i inne
elementy środowiska Pienin.
Zbiornik Czorsztyński jest jednym z 26 największych sztucznych zbiorników retencyjnych w naszym kraju, ale nie zajmuje miejsca pierwszego, ani pod względem pojemności, ani wysokości piętrzenia, ani powierzchni. Pojemność użytkowa zbiornika to 198,0 mln m3. Pojemność wyrównawcza wynosi 133,5 mln m3, a pojemność powodziowa wynosi 64,5 mln m3. Pojemność całkowita zbiornika Czorsztyńskiego wynosi 234,5 mln m3. W zależności od ilości wody zgromadzonej w misie zbiornika zmienia się jego powierzchnia (od 4,15 km2 do 13,35 km2), która zazwyczaj wynosi około 11 km2, przy długości 9 km i szerokości 1,5 km. Głębokość zbiornika w okolicach zapory w Niedzicy osiąga nawet 50 metrów i zmniejsza się w stronę cofki, czyli miejsca gdzie uchodzi główny dopływ zbiornika - rzeka Dunajec. Głębokość średnia zbiornika wynosi ok. 17,6 m. Największe głębiny zbiornika osiągają 35, a bywa, że i 40 metrów. Długość linii brzegowej wynosi 29,7 km. Poniżej zbiornika głównego leży zbiornik dolny- retencyjny Zbiornik Sromowski. Jego pojemność stanowi 8,3% powierzchni zbiornika głównego.
Budowa zbiornika Czorsztyńskiego była jednak w Polsce inwestycją szczególną i wyjątkową. Złożyło się na to szereg przyczyn: szczególne usytuowanie zbiornika w pobliżu Pienińskiego Parku Narodowego, blisko stuletnia historia projektu, długość budowy i wielokrotnie przesuwane terminy jej ukończenia, liczne dyskusje i kontrowersje, powtarzające się protesty ekologów, którzy uważali, że budowa zbiornika w tym miejscu jest zamachem na bezcenną przyrodę Pienin i unikalne wartości krajobrazu.
Pierwsze prace nad budową Jeziora Czorsztyńskiego rozpoczęto w 1934 roku, po katastrofalnej powodzi na Podhalu, spowodowanej przez Dunajec. Rok 1964 przyniósł decyzje o zlokalizowaniu zapory pod Czorsztynem. Rozpoczętą budowę, w 1976 r., przerywały liczne i burzliwe protesty społeczne, głównie ekologów. Mimo wielu przeszkód w 1995 roku odbyło się próbne napełnienie zbiornika, a na lata 1996-1997 datuję się całkowite napełnienie i oddanie do użytku, po następnej wielkiej powodzi w 1997 roku.
Oto główne funkcje zbiornika Czorsztyńskiego:
Najważniejszą jego funkcją jest ochrona przeciwpowodziowa doliny Dunajca, poprzez gromadzenie nadmiaru wody płynącej tą rzeką w czasie wezbrań.
Ważną funkcją Zbiornika Czorsztyńskiego jest produkcja energii elektrycznej przez elektrownię szczytowo-pompową o mocy 92 MW, usytuowaną w jego zaporze, produkuje ona około 140 GWh w ciągu roku. Niewielką hydroelektrownię (o mocy 2,1 MW) posiada również zbiornik wyrównawczy, dla porównania produkuje ona niecałe 8 GWh energii. Blisko połowa tej energii jest pozyskiwana z tzw. pompowań, czyli powtórnego wykorzystania wody przepompowanej ze zbiornika wyrównawczego do głównego.
Wzrost dyspozycyjnych zasobów wodnych Dunajca z uwagi na pilną potrzebę zasilania obszarów deficytowych w wodę.
Podwyższenie minimalnych przepływów Dunajca i Górnej Wisły, a także zapewnienie równomiernego przepływu tych rzek.
Rozwój turystyki, rekreacji i sportu- Zbiornik Czorsztyński coraz większą popularność zyskuje także jako atrakcyjne miejsce nadwodnego wypoczynku z możliwością: kąpieli, żeglowania, wędkowania i nurkowania.
Budowa zapory wiązała się z niemałą ingerencją w środowisko naturalne, niestety cena jaką płacimy za korzyści z funkcjonowania zbiorników, jest bardzo wysoka. Wiąże to się między innymi ze:
Zmianami klimatycznymi- do zmian klimatu przyczyniło się powstanie ok. 14 km2 wolnej powierzchni wodnej, która ma inne właściwości niż powierzchnia lądowa.
Złagodzenie kontrastów termicznych:
podwyższenie temperatury jesienią i zimą: średnia stycznia z 0,4 do 3,2oC
obniżenie temperatury wiosną i latem: średnia lipca z 15,1 do 14,4oC
wzrost średniej temperatury powietrza: 5,2 do 5,5oC
mniej dni z przymrozkami, mniej dni mroźnych i gorących
przesunięcie pierwszych przymrozków w kierunku zimy.
Zmiana wilgotności w otoczeniu zbiornika
latem i jesienią wzrost parowania ze zbiorników
wiosną powstawanie inwersyjnych układów temperatury i powietrza
Oddziaływanie na przyrodę Pienin:
Podczas budowy zbiornika zalane zostały m.in.: część rezerwatu „uroczysko Zamek Czorsztyn” oraz część rezerwatu „Zielone Skałki”
Zmiany klimatyczne sprawiają, że zagrożone są rośliny endemiczne i reliktowe
Degradacja naturalnych ekosystemów:
wybudowanie zbiorników uniemożliwia „wędrówki” wysokogórskim gatunkom roślin tatrzańskich wzdłuż doliny Dunajca
Z powodu braku fal powodziowych następuje ekspansja roślinności szuwarowej charakterystycznej dla rzek nizinnych.
Szosa z Krośnicy do Sromowic Wyżnych i Kątów rozczłonkowała park na 2 części i poddała, wcześniej najmniej uczęszczana trasę przez turystów, silnej antropopresji. Następuje nie tylko degradacja przyrodnicza terenu położonego w bezpośrednim sąsiedztwie drogi ale szosa stanowi szczególne zagrożenie dla płazów, z uwagi na ich sezonowe wędrówki i małą ruchliwość.
Płazy zamieszkujące obszar Pienińskiego Parku Narodowego mają w dolinie Dunajca swój teren rozrodczy. Zalanie małych płycizn, strome brzegi zbiornika i falowanie wody, a przede wszystkim dobowe wahania stanów wody powodują wysychanie skrzeku i mają katastrofalny wpływ na populacje płazów w tym obszarze.
Zmiana ekosystemu rzeki górskiej w ekosystem jeziora. Przeprowadzone na tym terenie badania wykazały, że jego powstanie stało się przyczyną znacznych zmian w równowadze ekologicznej tego rejonu.
Problemy geologiczno- inżynierskie
Zamulanie i zasypywanie zbiorników rumoszem
Erozja wgłębna koryta Dunajca poniżej zbiorników
Abrazja brzegowa wywołana wahaniami wód w zbiorniku
Nawilgocenie gruntów i tym samym obniżenie ich właściwości fizyczno- mechanicznych
Podjęte działania zmierzające do ograniczenia negatywnych skutków inwestycji to między innymi: zmiana typu zapory głównej z betonowej na ziemną oraz zazielenienie zapory. W trosce o mieszkających tu przedstawicieli fauny powstała sztuczna Ptasia Wyspa, na której ptaki zakładają gniazda lęgowe. Nad Jeziorem Sromowickim zamontowano bariery uniemożliwiające żabom wchodzenie na drogę, gdzie wcześniej masowo ginęły pod kołami samochodów. Trwają również prace nad utworzeniem na skarpie zapory stanowiska dla najpiękniejszego z motyli pienińskich - niepylaka apollo.
Niezwykle istotne znaczenie miała też decyzja dotycząca budowy kanalizacji i oczyszczalni ścieków w miejscowościach leżących w obrębie zbiorników, co doprowadziło do znacznej poprawy czystości wód. Wody zbiornika Czorsztyńskiego i Sromowce Wyżne należą do II klasy, czyli są to wody dobrej jakości.