Praktyczny komentarz do Nowego Testamentu

Ewangelia wg. Św.Mateusza

PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA

Posoborowa reforma liturgii postawiła kapłanów wobec nowego zadania. Jest nim wyjaśnianie czytań mszalnych w homiliach, czytań codziennie nowych. W Polsce sytuacja pod tym względem jest o tyle trudniejsza, że dotąd wydawano niewiele odpowiednich komentarzy. Kontynuowana przez Pallottinum seria naukowych komentarzy biblijnych pod egidą Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jest jeszcze daleka od ukończenia. Nadto ten typ komentarza wymaga od czytelnika znacznego przygotowania teologicznego i sporej ilości czasu na spokojne przestudiowanie problematyki teoretycznej, niełatwej nawet dla fachowca.

Temu brakowi można zaradzić na dwa sposoby. Jednym z nich jest wydawanie gotowych homilii do cyklów czytań – co już zostało pomyślnie rozpoczęte. Drugim zaś – podanie w komentarzu do wszystkich ksiąg biblijnych zwięzłego materiału, przeznaczonego do dalszego rozwinięcia według własnego uznania kaznodziei. Niniejszy komentarz – to próba zastosowania drugiego sposobu, na razie w zakresie Nowego Testamentu, z którego wyjątki czyta się w liturgii znacznie częściej niż ze Starego. Pierwszy sposób wprawdzie jest wygodniejszy dla kapłana, który z braku czasu nie może samodzielnie opracować interpretacji czytanej perykopy, jednakże ma ten. minus, że zmusza korzystającego do przyjęcia punktu widzenia autora odnośnej „gotowej” już homilii, dotyczącej fragmentu przeznaczonego na dany dzień liturgiczny. Tymczasem perykopy biblijne posiadają na ogół w swej księdze interesujący kontekst bliższy i dalszy, zasługujący na uwzględnienie przy opracowywaniu nawet krótkich wyjątków Pisma Świętego. Ten kontekst może ukazać tylko komentarz ciągły do poszczególnych ksiąg.

Niniejszy komentarz otrzymał nazwę praktycznego, gdyż pominięto w nim problematykę teoretyczną, różne quaestiones disputatae interesujące wyłącznie fachowców. Ograniczono się więc do podania duszpasterzowi zasobu zwięzłych danych co do bezbłędnej interpretacji tekstu, zgodnej ze stanem współczesnej egzegezy. Stąd też nie ma w tym komentarzu ani odsyłaczy do dzieł, ani nawet wykazu bibliograficznego. Dla porównania przytacza się jedynie miejsca równoległe z omawianym tekstem. Ma to służyć celowi praktycznemu – pogłębionej interpretacji, gdyż Pismo Święte przede wszystkim samo siebie komentuje, jeśli się zestawi jego paralelne fragmenty. Od czasu do czasu pojawia się w objaśnieniu dyskretny akcent, wskazujący, co by warto szczególnie uwydatnić w zastosowaniu praktycznym.

Niniejszy komentarz może oddać usługi również katechetom. Podobnie jak czytania liturgiczne, tak w katechezie jednostki lekcyjne posługują się z konieczności cytatami, na wyjaśnienie których nie ma już miejsca w podręczniku. Tymczasem uczniowie, zwłaszcza klas starszych, często oczekują od katechety pogłębionej wykładni słów Pisma Świętego jako przekonującego argumentu. Komentarz pozwoli więc katechetom na wycieniowanie sensu wielu zdań z NT, dotąd powtarzanych bez zastanowienia, a tym samym mniej skutecznie oddziałujących.

Celem wspólnego wysiłku tych, którzy ten komentarz przygotowywali, wydali go drukiem, i tych, którzy z niego będą korzystali, jest spełnienie brzmiących jak hasło słów Apostoła Narodów: „Słowo Chrystusa niech w was przebywa z całą obfitością!” (Kol 3,16)

O. Augustyn Jankowski
Ks. Kazimierz Romaniuk
Ks. Lech Stachowiak

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Dwadzieścia dwa lata minęły od pierwszego wydania niniejszej książki. Jej nakład w liczbie 4000 egzemplarzy rozszedł się szybko. O ponownym jednak jej wydaniu, mimo licznych zapytań i żądań – trudno było myśleć z niejednego względu. Zrozumiałe pierwszeństwo miały nowe tytuły pozycji, które były i tak ograniczane przez cenzurę. Gdy zaś ona została zniesiona, na rynku wydawniczym pojawiło się sporo opracowań tekstów biblijnych używanych w liturgii mszalnej, a jeszcze więcej – gotowych homilii. Wznawianie więc pozycji sprzed kilkunastu lat wydawało się ryzykowne, choć ten typ opracowania – skomentowany zwięźle cały Nowy Testament – nie znalazł naśladowców. Tymczasem zapytania o nowe wydanie napływały.

Wznowienie niniejsze nie jest prostym przedrukiem pierwszego wydania. Dwie dziesiątki lat we współczesnej biblistyce – to dużo: nauka poszła naprzód, przybyło również sporo doświadczeń. Tekst więc został ponownie przejrzany przez autorów, co w wyniku dało miejscami rozszerzenie i uzupełnienie dotychczasowego tekstu, miejscami wręcz poprawki, a miejscami – streszczenia tych partii, które nie miały zastosowania praktycznego, tzn. duszpasterskiego lub ascetycznego.

Nagły zgon jednego ze współautorów, ś.p. Ks. Lecha Stachowiaka, tylko nieznacznie opóźnił opracowanie niniejszego tekstu. Zmarły Biblista zdążył wyrazić zgodę na typ proponowanych zmian, z góry je akceptując.

Ufamy, że obecne wydanie będzie tak przyjęte, jak pierwsze, a Duch Święty wesprze swoim światłem Czytelników.

O. Augustyn Jankowski   OSB
+ Kazimierz Romaniuk
Biskup Warszawsko-Praski

EWANGELIA WEDŁUG ŚWIĘTEGO MATEUSZA

Tradycja wczesnochrześcijańska, której świadectwa najstarsze sięgają czasów Papiasza żyjącego na przełomie I i II stulecia, przypisuje autorstwo pierwszej Ewangelii Mateuszowi, jednemu z dwunastu apostołów. I choć Papiasz mówi jedynie o logiach czyli słowach Jezusa, spisanych w języku hebrajskim przez Mateusza, to jednak wiadomo, że nie wyklucza on z Mateuszowego dzieła również relacji o czynach Jezusa, wzmianka zaś o języku hebrajskim zdaje się nie kolidować z dość powszechnym dziś przekonaniem – bazującym zresztą na Dz 21,40 oraz na dokumentach qumrańskich – że Ewangelia Mateusza była pierwotnie zredagowana po aramejsku. Oryginał aramejski musiał jednak zaginąć dość wcześnie, skoro Ojcowie Kościoła z II w. po Chr. znają już tylko grecki przekład Ewangelii Mateusza, lub mówiąc dokładniej, grecką parafrazę aramejskiego tekstu pierwszej Ewangelii.

Ewangelię Mateusza umieszcza najstarsza tradycja na pierwszym miejscu, czyli także przed Ewangelią Marka, która została zredagowana nieco po r. 64.

Można utrzymywać ponadto, że w owych najstarszych świadectwach patrystycznych chodzi o wersję aramejską Ewangelii Mateusza. Istnieją więc pewne dane, by przypuszczać, że aramejska Ewangelia Mt powstała przed r. 64. Trudniej określić, nawet w przybliżeniu, dolną granicę czasu powstania aramejskiej Ewangelii Mateusza. Dość wyraźnie uwydatniana świadomość odrębności Kościoła od Synagogi, pewien rozwój chrześcijaństwa, obejmującego swym zasięgiem już nie tylko Żydów, ale i pogan, skłania do przyznania racji Ireneuszowi, według którego Ewangelia Mateusza powstała podczas apostolskiej działalności Piotra i Pawła, czyli w latach 50–60. Grecka wersja Ewangelii Mateusza zdradza w wielu punktach zależność od Ewangelii Marka, która powstała – jak już wspominaliśmy – po r. 64. Pewne kryteria natury wewnętrznej – aluzja do zburzenia Jerozolimy w r. 70 (22,6–7), wrogość Żydów wobec Jezusa, szczególnie widoczna po zburzeniu Świętego Miasta, o czym mówią nawet świadectwa pozabiblijne, wpływy faryzeuszy na czynniki rządzące narodem itp. – wskazują na to, że parafrazy greckiej dokonano w latach 70–80.

Ewangelia była pisana z myślą przede wszystkim o Żydach lub o chrześcijanach nawróconych z judaizmu, o czym mówią liczne świadectwa pozabiblijne (np. Ireneusz, Orygenes) i co wynika: 1) z faktu, że Ewangelista zakłada u czytelników znajomość zwyczajów żydowskich, których znaczenia z zasady nie wyjaśnia (np. składanie przysięgi: 5,33; zajmowanie pierwszych miejsc przez faryzeuszy na uczcie: 23,6 nn; płacenie dziesięciny: 23,23; rozróżnianie przykazań małych i wielkich: 5,19; noszenie filakterii: 23,5 itp.; 2) z semityzmów, w które obfituje styl i terminologia tej Ewangelii (paralelizmy, powtórzenia tych samych formuł, inkluzje, częste posługiwanie się liczbami o wymowie symbolicznej – zwłaszcza liczbą 7; terminy: raka – 5,22; mamona – 6,24; wyrażenia: związywać i rozwiązywać – 16,19; 18,18; ciało i krew – 16,17; ciemności zewnętrzne – 8,12 itp.).

Trudno rozstrzygnąć, czy Ewangelia Mateusza w formie dziś nam znanej zrodziła się z katechetyczno-moralizatorskich czy raczej liturgicznych lub polemicznych potrzeb pierwotnego Kościoła, natomiast nie ulega wątpliwości, że myśl przewodnia całej Ewangelii sprowadza się do tezy następującej: w osobie, w życiu, w czynach i w nauce Jezusa urzeczywistniały się wszystkie proroctwa mesjańskie ST. Jezus jest Mesjaszem, a założony przez Niego Kościół – to prawdziwe królestwo mesjańskie. Udowadniając z godną podziwu konsekwencją prawdziwość tej tezy pokazuje Mateusz, zaraz na wstępie, że Jezus jest potomkiem Abrahama i spadkobiercą Dawida. Jeśli pierwsza Ewangelia synoptyczna zyskała sobie miano bardziej teologicznej lub jak uściślają inni, bardziej eklezjologicznej niż dwie pozostałe, to głównie dlatego, że Mateusz referując fakty z życia Jezusa dołącza do nich zazwyczaj ich teologiczną interpretację, u podstaw której można by się dopatrzyć takiej oto myśli: Mesjasz realizujący swym życiem proroctwa starotestamentowe, nie znalazłszy posłuchu w narodzie wybranym, daje początek nowej społeczności, zwanej Kościołem lub Izraelem wedle ducha.

Nie przywiązując wagi zasadniczej ani do chronologii, ani do szczegółów geograficzno-topograficznych, po przedstawieniu historii dziecięctwa Jezusa (1–2) i relacjach o przygotowaniu do publicznych wystąpień (3–4) całe życie publiczne i działalność nauczycielską Jezusa zamyka Mateusz w pięciu wielkich mowach (Kazanie na Górze: 5–7, mowa misyjna: 10,5–42, przypowieści: 13,1–52, mowa do uczniów: 18,1–35 i mowa eschatologiczna: 24,1–25,46), które są przeplatane relacjami o czynach Jezusa.

DZIECIĘCTWO JEZUSA

RODOWÓD JEZUSA (1,1–17)

1 ¹ Rodowód Jezusa Chrystusa, syna Dawida, syna Abrahama. ² Abraham był ojcem Izaaka; Izaak ojcem Jakuba; Jakub ojcem Judy i jego braci; ³ Juda zaś był ojcem Faresa i Zary, których matką była Tamar. Fares był ojcem Esroma; Esrom ojcem Arama; ⁴ Aram ojcem Aminadaba; Aminadab ojcem Naassona; Naasson ojcem Salmona; ⁵ Salmon ojcem Booza, a matką była Rachab. Booz był ojcem Obeda, a matką była Rut. Obed był ojcem Jessego, ⁶ a Jesse ojcem króla Dawida.

Dawid był ojcem Salomona, a matką była [dawna] żona Uriasza. ⁷ Salomon był ojcem Roboama; Roboam ojcem Abiasza; Abiasz ojcem Asy; ⁸ Asa ojcem Jozafata; Jozafat ojcem Jorama; Joram ojcem Ozjasza; ⁹ Ozjasz ojcem Joatama; Joatam ojcem Achaza; Achaz ojcem Ezechiasza; ¹⁰ Ezechiasz ojcem Manassesa; Manasses ojcem Amosa; Amos ojcem Jozjasza; ¹¹ Jozjasz ojcem Jechoniasza i jego braci w czasie przesiedlenia babilońskiego.

¹² Po przesiedleniu babilońskim Jechoniasz był ojcem Salatiela; Salatiel ojcem Zorobabela; ¹³ Zorobabel ojcem Abiuda; Abiud ojcem Eliakima; Eliakim ojcem Azora; ¹⁴ Azor ojcem Sadoka; Sadok ojcem Achima; Achim ojcem Eliuda; ¹⁵ Eliud ojcem Eleazara; Eleazar ojcem Mattana; Mattan ojcem Jakuba; ¹⁶ Jakub ojcem Józefa, męża Maryi, z której narodził się Jezus, zwany Chrystusem.

¹⁷ Tak więc od Abrahama do Dawida jest w sumie czternaście pokoleń; od Dawida do przesiedlenia babilońskiego czternaście pokoleń; od przesiedlenia babilońskiego do Chrystusa czternaście pokoleń.

Izraelici, podobnie jak i inne ludy wschodnie, bardzo sobie cenili wiedzę o swoich przodkach, wykazanie się zaś jak najdalej sięgającym rodowodem nabrało szczególnego znaczenia od czasu niewoli babilońskiej, kiedy to wskutek wielu małżeństw mieszanych doszło do swoistego zanieczyszczenia rasy żydowskiej. Kandydaci na urzędników państwowych i kapłani musieli się wylegitymować rodowodem nie budzącym zastrzeżeń. Pewną rolę odgrywała przy tym zawsze typowa dla Izraelitów duma narodowa: nie bez znaczenia było to, gdy ktoś mógł udowodnić, że pochodzi z rodu królewskiego, a już szczególnie na szacunek zasługiwał ten, kto się wywodził z rodu Dawida, bo przecież właśnie potomkiem Dawida miał być z dawna obiecany Mesjasz. Główna myśl teologiczna wyrażająca się w rodowodzie Jezusa jest następująca: obiecany Mesjasz, Syn Boży, jest także w pełni człowiekiem, posiada swój ziemski rodowód i swoich doczesnych przodków.

Mateuszowa wersja rodowodu Jezusa ma charakter zstępujący – od Abrahama do Jezusa – i dzieli się na trzy okresy, z których każdy zawiera 14 imion. Te niewątpliwie sztucznie uzyskane cyfry – w każdym członie rodowodu powinno być w rzeczywistości o wiele więcej niż 14 imion – mają znaczenie symboliczne: liczba czternaście składa się z dwu świętych siódemek. Miało to wyrażać myśl o Bożych planach, według których układają się od najdawniejszych czasów dzieje Mesjasza, kończącego niejako jeden i zaczynającego drugi okres w historii całej ludzkości.

W rodowodzie zawartym w Mt Jezus jest aż dwukrotnie nazwany Mesjaszem (w. 16 i 17). Dochodzi w ten sposób do głosu myśl przewodnia całej Ewangelii Mateusza: Jezus z Nazaretu jest obiecanym Mesjaszem.

1. Pochodzi Jezus właśnie z rodu Dawida: jest autentycznym Synem Dawida, jest członkiem rodziny królewskiej, jest dziedzicem tronu Dawidowego (por. 2 Sm 7,1–16; Łk 1,32). Gdyby Ewangelista nie wykazał Żydom tego, że Jezus pochodzi z rodu Dawida, trudno byłoby im uwierzyć w mesjańską godność Jezusa.

Lecz Jezus jest także Synem Abrahama, który jak wiadomo był ojcem całego Izraela. Jemu i jego potomstwu zostało dane błogosławieństwo i obietnice. Tak bowiem napisze później Paweł: Otóż to właśnie Abrahamowi i jego potomstwu dano obietnice. I nie mówi [Pismo]: „i potomkom”, co wskazywałoby na wielu, ale [wskazano] na jednego: i potomkowi twojemu, którym jest Chrystus (Ga 3,16). Jezus, jako Syn Abrahama, stanie się głową nowego Izraela; Izraela wedle ducha. Być może chodziło tu Ewangeliście o pouczenie, że nie należy uważać Jezusa za postać, której posłannictwo miałoby charakter tylko polityczny. Jezusa razem z Jego przyszłą działalnością nie powinno się zamykać w ramach jednej dynastii lub jednego narodu. Stanie się On głową nowej ludzkości.

2–6. Jakub, zwany inaczej Izraelem, był ojcem Judy, od którego wzięła nazwę Judea oraz Judaei: Żydzi. Braćmi Judy byli: Ruben, Symeon, Lewi, Issahar, Zabulon, Dan, Józef, Beniamin, Neftali, Gad, Aser. Są oni protoplastami dwunastu pokoleń Izraela. Bardzo wymowna jest obecność właśnie w tym fragmencie imion czterech niewiast. Kobiety zazwyczaj nie były wymieniane w rodowodach, tutaj jednakże występują, a każda przedstawia swym życiem jakąś niezwykłość, pewien wyjątek od tego, co obowiązywało Izraelitów, tym samym zapowiadały niezwykłość poczęcia Jezusa przez Maryję: Tamar (w. 3) weszła do historii Izraela jako typ kobiety podstępnej (por. Rdz 38,1–30). Rachab (w. 5) była co prawda nierządnicą kanaańską, lecz wyświadczyła Izraelowi wielkie dobrodziejstwo (por. Joz 2; 6,15 nn). Rut była również poganką, Moabitką, ale Bóg sprawił, że została babką Dawida. Wreszcie czwarta kobieta, nie nazwana tu po imieniu, Batszeba, mogła być również cudzoziemką jak mąż jej Uriasz; dla niej to Dawid dopuścił się wiarołomstwa małżeńskiego i ona właśnie stała się matką Salomona. Obecność w rodowodzie Jezusa tych kobiet, obcych krwią Izraelowi, niekiedy zaś, nadto zbrukanych moralnie, ma świadczyć o tym, że urzeczywistnianiu się planów Bożych nic nie może stanąć na przeszkodzie. Drogi Boże są przedziwne, ale prowadzą konsekwentnie do raz wytkniętego celu, tj. do zbawienia człowieka.

7–11. Wśród władców wymienionych w tym fragmencie nie figuruje syn Jechoniasza, Jojakin, który został deportowany do Babilonu około r. 597. Imiona wyliczone w pierwszych dwu członach rodowodu znane nam są ze starotestamentowych tekstów biblijnych (np. 1 Krn 2,1–15; Rt 4,18–22; 1 Krn 3,5–15).

12–17. Źródła literackie tego fragmentu rodowodu Jezusa są dotąd nie znane. Maryja jest piątą niewiastą w rodowodzie Jezusa. To samo imię nosiła siostra Mojżesza i Aarona. O szacunku, jakim ją długo otaczano w narodzie izraelskim, zob. Mi 6,3 n.

NARODZENIE JEZUSA (1,18–25)

¹⁸ Z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak. Po zaślubinach Matki Jego, Maryi, z Józefem, wpierw nim zamieszkali razem, znalazła się brzemienną za sprawą Ducha Świętego. ¹⁹ Mąż Jej, Józef, który był człowiekiem sprawiedliwym i nie chciał narazić Jej na zniesławienie, zamierzał oddalić Ją potajemnie. ²⁰ Gdy powziął tę myśl, oto anioł Pański ukazał mu się we śnie i rzekł: «Józefie, synu Dawida, nie bój się wziąć do siebie Maryi, twej Małżonki; albowiem z Ducha Świętego jest to, co się w Niej poczęło. ²¹ Porodzi Syna, któremu nadasz imię Jezus, On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów». ²² A stało się to wszystko, aby się wypełniło słowo Pańskie powiedziane przez Proroka: ²³ Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, któremu nadadzą imię Emmanuel (Iz 7,14), to znaczy Bóg z nami. ²⁴ Zbudziwszy się ze snu, Józef uczynił tak, jak mu polecił anioł Pański: wziął swoją Małżonkę do siebie, ²⁵ lecz nie zbliżał się do Niej, aż porodziła Syna, któremu nadał imię Jezus.

18. Mateuszowy opis narodzin Jezusa, w porównaniu z analogiczną relacją Łukasza, odznacza się zwięzłością i brakiem szczegółów dotyczących przygotowania narodzin i samej scenerii przyjścia na świat Jezusa. Mateusz zdaje się suponować, że czytelnikom jego Ewangelii już jest znana prawda o dziewiczym poczęciu i o samym narodzeniu Jezusa. Zależy mu natomiast na ukazaniu osoby Józefa i pewnych cech jego charakteru.

19. Ewangelie, tak skromne pod względem wiadomości o Matce Zbawiciela, przekazują nam jeszcze mniej danych o św. Józefie. Oblubieniec Bogarodzicy jest w ogóle wspominany przez ewangelistów, podobnie zresztą jak Maryja, tylko ze względu na Jezusa. Józef to przede wszystkim mąż wielkiej uczciwości. Uczciwość ta zaznaczyła się w okolicznościach następujących: Józef był już co prawda zaręczony z Maryją, lecz Maryja nie zamieszkała jeszcze w jego domu i Józef, zgodnie z przepisami Prawa, nie współżył z nią jak z żoną, choć wobec Prawa Maryja uchodziła już za jego legalną małżonkę (Mt 1,19–25). Józef dostrzegł, mimo iż Maryja nic mu o tym nie mówiła, że jego małżonka znajduje się w stanie błogosławionym. Wszystko wskazywało na to, że Maryja dopuściła się wiarołomstwa małżeńskiego. W takiej sytuacji Prawo nakazywało (Pwt 24,1) wręczyć wiarołomnej małżonce tzw. list rozwodowy i rozstać się z nią na zawsze. Mężczyzna stawał się ponownie wolny, a kobieta, okryta hańbą, nie bardzo już mogła liczyć na ponowne wyjście za mąż. Otóż Józef pragnął tego wszystkiego zaoszczędzić Maryi. Jak człowiek uczciwy, nic nikomu nie mówiąc, gdy dostrzegł odmienność stanu Maryi, postanowił Ją po prostu opuścić. Postawę Józefa uważa Mateusz za wyraz sprawiedliwości. Jest to ta sprawiedliwość, która troszczy się nie tylko o skrupulatne przestrzeganie Prawa, ale kieruje się także dobrocią Boga, obdarzającego ludzi swą własną sprawiedliwością. Jest to zapowiedź tej sprawiedliwości, którą w stopniu najwyższym ukaże nam przykładem swego życia sam Chrystus. W tych dwu wierszach (18–19) spotykamy się również z innym bardzo typowym rysem stylu literackiego Mateusza: z jego skłonnością do interpretowania referowanych faktów. Stwierdziwszy, że Maryja była w stanie błogosławionym, Mateusz natychmiast wyjaśni, iż stało się to za sprawą Ducha Świętego, o czym Józef nie wiedział.

20. Pismo Święte przedstawia nam Abrahama jako ojca wiary naszej, lecz postawa Józefa jest przykładem nie mniej bohaterskiej wiary: w pełni zaufał on słowom anioła. Za tę ufność, jak wszyscy ludzie wiary w Nowym Testamencie, został hojnie nagrodzony. Oto najprzód dowiedział się, że Maryja stała się brzemienna dzięki zrządzeniu Ducha Świętego. Żaden Izraelita nie przypuszczał, że w takich właśnie okolicznościach przyjdzie na świat Mesjasz. Wymagało to specjalnego pouczenia ludzi przez anioła. Dane było również Józefowi wiedzieć, i to jako pierwszemu po Maryi wśród ludzi, że Jezus będzie Wybawicielem Izraela z jarzma grzechów. Józef znajduje się w dalszym ciągu na pierwszym planie. Co więcej, otrzymując tytuł syna Dawida, zostaje uroczyście wprowadzony do szeregu wielkich potomków Dawida. Pojawia się jednak postać druga: Maryja. Ponownie wyjaśni Mateusz, że z Ducha Świętego jest to, co się w Niej poczęło. Duch Święty – to uosobienie Bożej wielkości i mocy, symbol niewidzialnego, lecz jakże skutecznego działania Boga.

21. I oto postać trzecia: owoc działania Bożego, Syn Maryi, Jezus. Samo imię „Jezus” streszczało już w pewnej mierze przyszłą rolę Nowonarodzonego.

Jezus – od hebr. Jehoszua – znaczy: Jahwe jest zbawieniem. Warto zwrócić uwagę na odmienność ujęcia owej misji Mesjasza w stosunku do rozpowszechnionych wtedy poglądów mesjańskich. Jezus wybawi lud nie z politycznej niewoli, lecz wykupi go z jego grzechów. Pojawienie się anioła Józefowi we śnie stwarza sytuację podobną trochę do chwili zwiastowania narodzin Syna Bożego: Maryja stała również przed alternatywą przyjęcia lub odrzucenia słów anioła. Podobnie przedstawiona jest w obydwu wypadkach przyszłość Jezusa i Jego znaczenie dla Izraela. Także anioł rozpoczyna swoją misję zarówno wobec Maryi, jak i Józefa od typowego „Nie bój się!” Wszystkie te analogie pozwalają chyba mówić o roli Józefa jako swojego rodzaju „współodkupiciela”. Zwłaszcza opisana później jego opieka nad Jezusem przyczyniła się w sposób wyraźny do wzrastania Dziecięcia „w łasce i mądrości u Boga i u ludzi”. O całej Jego działalności powie Mateusz tylko tyle: „Zbawi swój lud od jego grzechów”. Dla prawdziwego Izraelity istniał tylko jeden naród. Był nim Izrael, oczekujący w czasach Mesjasza przede wszystkim na polityczne wybawienie. Lecz w tym przypadku zakres pojęcia „ludu Jego” rozszerza się bardzo wskutek wzmianki o grzechach. Pewnie, że chodzi w pierwszym rzędzie o grzechy bałwochwalstwa, którym się oddawał naród wybrany, o różne dewiacje doktrynalne nawet pobożnych Izraelitów, lecz jest to także aluzja do Izraela prawdziwego, do ludu, który stanie się szczególną własnością Jezusa (Mt 2,14n), szczególnym ludem Jego.

22–23. Wzmianka o wypełnieniu się proroctwa w przyjściu na świat i działalności Jezusa – to po raz pierwszy ukazana myśl przewodnia całej Ewangelii Mateusza. Ewangelista ciągle wyjaśnia, że życie Jezusa jest wypełnieniem się proroctwa ST, a Jezus sam – to nie kto inny, jak tylko zapowiadany przez proroków Mesjasz. Słowa, które kiedyś wypowiedział prorok Izajasz, a których nie pojmował Achaz, stają się teraz jasne. Tak więc pojawienie się Jezusa będzie obejmować zasięgiem swego oddziaływania przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. W przyszłości okaże się Zbawicielem, swym ukazaniem się rozjaśnił przeszłość, w chwili obecnej jest wyrazem działania mocy Bożej. Jego dawne imię brzmi: Emmanuel – Bóg z nami. Izraelici byli święcie przekonani, że Bóg zawsze przebywa z nimi – i tylko z nimi. Bóg za nich prowadził wojny, Bóg odnosił zwycięstwa. To przeświadczenie o obecności Boga w narodzie odnosi się także do przyszłości. Izrael wierzył, że Bóg „będzie z nim” zawsze. Oto teraz Bóg przebywać będzie w sposób szczególny z ludem: nie tylko z Izraelem, nie tylko jako przedmiot oczekiwania. „Słowo stało się ciałem i zamieszkało między nami” (J 1,14).

24–25. Otrzymawszy takie wyjaśnienia we śnie, tzn. w sposób tajemniczy, Józef nie obawia się już zatrzymać przy sobie Maryi. Uczynił tak, jak mu polecił anioł: wziął żonę swą do siebie, lecz powodowany bojaźnią Bożą – bo ma przecież do czynienia ze sprawą samego Ducha Świętego – nie zbliżał się do niej, aż porodziła Syna. Zgodnie z poleceniem anioła Syn otrzymuje imię Jezus. W Nim właśnie Bóg będzie z nami – jako nasz Zbawiciel.

MĘDRCY ZE WSCHODU (2,1–12)

2 ¹ Gdy zaś Jezus narodził się w Betlejem w Judei za panowania króla Heroda, oto mędrcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy ² i pytali: «Gdzie jest nowo narodzony Król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem Jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać Mu pokłon». ³ Skoro to usłyszał król Herod, przeraził się, a z nim cała Jerozolima. ⁴ Zebrał więc wszystkich arcykapłanów i uczonych ludu i wypytywał ich, gdzie ma się narodzić Mesjasz. ⁵ Ci mu odpowiedzieli: «W Betlejem Judzkim, bo tak zostało napisane przez Proroka:

⁶ A ty, Betlejem, ziemio Judy,

nie jesteś zgoła najlichsze spośród głównych miast Judy,

albowiem z ciebie wyjdzie władca,

który będzie pasterzem ludu mego, Izraela».

⁷ Wtedy Herod przywołał potajemnie mędrców i wywiedział się od nich dokładnie o czas ukazania się gwiazdy. ⁸ A kierując ich do Betlejem, rzekł: «Udajcie się tam i wypytajcie starannie o Dziecię, a gdy je znajdziecie, donieście mi, abym i ja mógł pójść i oddać mu pokłon». ⁹ Oni zaś wysłuchawszy króla, ruszyli w drogę. A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie, postępowała przed nimi, aż przyszła i zatrzymała się nad miejscem, gdzie było Dziecię. ¹⁰ Gdy ujrzeli gwiazdę, bardzo się uradowali. ¹¹ Weszli do domu i zobaczyli Dziecię z Matką Jego, Maryją; padli na twarz i oddali Mu pokłon. I otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. ¹² A otrzymawszy we śnie nakaz, żeby nie wracali do Heroda, inną drogą udali się z powrotem do swojego kraju.

Opowiadanie o pokłonie trzech mędrców ma na celu pokazanie, w jaki sposób urzeczywistniło się następne proroctwo starotestamentowe.

Mateusz pokazuje wytrwale i w coraz drobniejszych szczegółach spełnianie się na osobie Jezusa proroctw starotestamentowych. Okazuje się, że kraina, ziemia judzka, i miasto, Betlejem, w którym miał przyjść na świat Jezus, były już wspomniane w ST jako miejsce narodzin Mesjasza.

1. Właśnie wskutek owych narodzin Mesjasza okryje się Betlejem, skromna, zapomniana mieścina, nieprzemijającą sławą. Mające narodzić się w Betlejem Dziecię jest teraz nazwane Władcą Izraela.

Jezus przyszedł na świat za dni króla Heroda (40 [37] – 4 przed Chr.). Był to Herod Wielki, znany z okrutnych rządów, służalczo poddany władzom rzymskim. Ewangelista jeszcze kilka razy nazwie go królem, ale też mianem króla żydowskiego określi tu Mesjasza. Tak więc za rządów krwawego króla Heroda, obłąkanego na punkcie swej urojonej wielkości, przychodzi na świat jako słabe Dziecię prawdziwy Król, Władca całego świata. Nie wiadomo, kim byli owi Mędrcy i nawet ich liczba, tak mocno utrwalona w tradycji, nie jest przez Biblię wspomniana. Nie jest wykluczone, że byli to kapłani babilońscy – przyszli bowiem ze Wschodu – obeznani być może w szczególny sposób z wędrówką ciał niebieskich, których poruszanie się w przekonaniu ludzi Wschodu było ściśle powiązane z losami człowieka. Światłość, która prowadziła Mędrców do Betlejem, została nazwana „Jego, tj. Mesjasza, gwiazdą”. Jej pojawienie się na drodze Mędrców należy uznać za znak, zesłany z góry przez Tego, który jest Panem wszechświata.

Istniało w starożytności dość powszechne przekonanie, że przyjściu na świat jakiejś niezwykłej osobistości towarzyszą specjalne znaki na niebie. Do przeświadczenia, że narodził się nowy król żydowski, doszli Mędrcy łącząc, być może, swoją wiedzę o gwiazdach z żydowskimi nadziejami mesjańskimi. Te ostatnie mogły im być znane albo z lektury proroctw starotestamentowych, w których zdarzały się czasem wzmianki o Gwieździe mającej się ukazać w Izraelu (Lb 24,17), albo z samych wierzeń Izraelitów, pozostających w kontakcie z narodami sąsiednimi. Mimo najrozmaitszych przypuszczeń znanych z historii egzegezy nie istnieje dotychczas zadowalająca wszystkich odpowiedź na pytanie, czym była jako zjawisko gwiazda trzech Mędrców: szczególnym połączeniem planet Jowisza, Saturna i Marsa – jak utrzymywał na początku XVII stulecia niemiecki astronom Jan Kepler – czy zwykłym meteorem lub kometą spadającą z innej planety na Ziemię, jak utrzymywali inni.

Nigdy nie znajdziemy odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób, po ludzku rzecz biorąc, ów znak w postaci „Jego gwiazdy” skłonił Mędrców do udania się, bądź co bądź, w nieznane. Biblia chce przez to tylko powiedzieć, że w ich pojawieniu się u żłobka mamy do czynienia z pierwszymi przebłyskami zbawczego uniwersalizmu. Nie tylko Izrael będzie korzystał z dóbr mesjańskich. Są one dostępne dla wszystkich narodów, choć te ostatnie muszą się w pewien sposób zbliżyć do Izraela, by z owych dóbr skorzystać. Już bowiem prorok Izajasz mówił: „Na końcu czasów, góra świątyni Jahwe mocno stanie na szczycie gór… Wszystkie narody do niej popłyną, mnogie ludy pójdą…” (Iz 2,2; por. 60,3–6). Jeżeli Jezus nie przyszedł na świat ani w pałacu królewskim, ani nawet w Świętym Mieście, to dlatego, że od samego początku wybierał to, co małe, aby zawstydzić wielkich i możnych tego świata.

2. Pytanie Mędrców o miejsce narodzin króla żydowskiego wywołało podwójne przerażenie: Heroda, który pomyślał natychmiast, że ten nowy król może go pozbawić władzy, i mieszkańców Jerozolimy, którzy sądzili, że owe narodziny mogą się stać początkiem nowych krwawych rządów. Ze słów i przybyliśmy oddać Mu pokłon jeszcze wcale nie wynika to, że Mędrcy wierzyli w Boską godność Jezusa. Być może, podzielali oni również przekonania mesjańskie ówczesnych Żydów, którzy oczekiwali na przyjście wyjątkowego, w swym znaczeniu, politycznego władcy.

3–4. Obawy Heroda wiązały się z przekonaniem, że Mesjasz wybawi Izraelitów z niewoli rzymskiej. Herod zaś, jak wiadomo, był narzędziem w rękach Rzymian. Sprawa przyszłych narodzin Mesjasza – aczkolwiek Mesjasz uchodził za władcę politycznego w przekonaniu Żydów – należała do zagadnień ściśle religijnych. Nic tedy dziwnego, że Herod zasięga rady uczonych w Piśmie i faryzeuszy.

5–6. Z wielu proroctw mesjańskich żadne nie dały odpowiedzi na pytanie, gdzie się ma narodzić Mesjasz, tak wyraźnej, jak słowa Micheasza (5,1). Narodził się Mesjasz nie w Jerozolimie, która mordowała proroków i przestała być miastem światłości i pokoju, lecz w Betlejem, bynajmniej nie „najlichszym spośród głównych miast Judy”. Natomiast w Jerozolimie pojawi się Mesjasz kiedyś po to, by tam umrzeć.

7–8. Uzyskana od arcykapłanów i uczonych ludu wiadomość o miejscu narodzin nowego króla została przekazana Mędrcom, którzy też otrzymali polecenie, by wracając z Betlejem donieśli Herodowi, gdzie znajduje się Mesjasz.

9–12. Dary złożone nowo narodzonemu Jezusowi oraz hołdy, z którymi przybyli Mędrcy, świadczą o tym, iż traktowano Jezusa jako rzeczywistego króla. Wielka radość napełniająca przybyłych świadczy o tym, że spełniły się ich długotrwałe tęsknoty i pragnienia. Ze względów teologicznych obecność Józefa nie jest w ogóle wspomniana, nie mówiąc już o przypisywaniu mu ojcostwa Jezusa. Ale w osobach Mędrców hołd nowo narodzonemu Jezusowi złożyli nie tylko przedstawiciele świata uczonych, lecz także wszyscy nie-Izraelici. Nowonarodzony, aczkolwiek nazywa się królem żydowskim, w rzeczywistości przyniesie zbawienie całemu światu. Tymczasem Herodowi nie udaje się urzeczywistnić jego niecnych planów: Mędrcy, znów otrzymawszy pouczenie z góry, inną drogą wracają do swojej ojczyzny.

UCIECZKA DO EGIPTU (2,13–15)

¹³ Gdy oni odjechali, oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: «Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić». ¹⁴ On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; ¹⁵ tam pozostał aż do śmierci Heroda. Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez Proroka: Z Egiptu wezwałem Syna mego (Oz 11,1).

Zawiedziony przez Mędrców Herod szuka innego sposobu odnalezienia Jezusa, ale bynajmniej nie po to, by Mu złożyć pokłon.

13–14. Józef znów otrzymuje przez anioła wskazania, z których dowiaduje się, co ma uczynić, by Herod nie mógł urzeczywistnić swoich planów. Jak poprzednio, tak i teraz opiekun Jezusa bez wahania wykonuje polecenia Boże, mimo iż są one niezwykłe i po ludzku sądząc rokują niewielkie powodzenie: nocą, bez żadnych przygotowań, z nowo narodzonym Dziecięciem udaje się do tego Egiptu, o którym przecież żaden Izraelita nie mógł słyszeć nic dobrego… A jednak on wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu. Ukazanie tej bezwzględnej, gotowej na wszystko uległości Józefa z pewnością leżało w zamiarach Mateusza. Nie przypadkiem też wymienia Ewangelista Maryję na drugim miejscu, po Dziecięciu, i nie nazywa Jej Maryją, ale Matką Dziecięcia, chcąc nas przez to pouczyć, że cała godność Maryi wypływa z faktu Jej macierzyństwa. Tym samym ukazuje nam też Mateusz wielkość Jezusa.

15. W Egipcie, który zresztą już kiedyś okazał się dla synów Jakuba miejscem schronienia przed śmiercią głodową (Rdz 46), miał Józef czekać na wyraźny znak Boży, by móc wrócić do ojczyzny. Znów próba zaufania Bogu, choć tym razem może łatwiejsza do zniesienia, bo oto wyjaśnia anioł powody ucieczki i pozostawania przez jakiś czas w Egipcie: Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić. Wzmiankę o powrocie Jezusa z Egiptu wtedy gdy już Herod nie żyje, wykorzysta Mateusz na to, by pokazać, że od samego początku sprawdzają się dotyczące Jezusa przepowiednie proroków. W zacytowanych tu słowach Ozeasza chodzi o całego Izraela, który będąc przedmiotem Bożego umiłowania, został jak syn wezwany do ojczyzny z tułaczki egipskiej. Miało się to powtórzyć w odniesieniu do rzeczywistego Syna Bożego, jakim był Jezus Chrystus.

RZEŹ NIEMOWLĄT (2,16–18)

¹⁶ Wtedy Herod widząc, że go Mędrcy zawiedli, wpadł w straszny gniew. Posłał [oprawców] do Betlejem i całej okolicy i kazał pozabijać wszystkich chłopców w wieku do lat dwóch, stosownie do czasu, o którym się dowiedział od mędrców. ¹⁷ Wtedy spełniły się słowa proroka Jeremiasza:

¹⁸ Krzyk usłyszano w Rama,

płacz i jęk wielki.

Rachel opłakuje swe dzieci

i nie chce utulić się w żalu,

bo ich już nie ma (Jr 31,15).

16–18. Nie mogąc się doczekać powrotu Mędrców, Herod doszedł do wniosku, że na informacje z ich strony nie ma co liczyć. Zupełnie zrozumiały jest więc gniew króla. Zdobywa się w uniesieniu na czyn prawdziwego szaleńca: Kazał pozabijać w Betlejem i okolicy wszystkich chłopców w wieku do lat dwóch. Jeżeli nawet nie będzie mu dane zobaczyć osobiście nowego Króla, to i tak przecież sprawi, że nie będzie On zagrażał jego panowaniu, choćby to miało kosztować wiele ludzkich istnień. W dziejach Izraela ta akcja Heroda nie była nowością: podobnie przecież wymordowano dzieci Izraelitów kiedyś w Egipcie (Wj 1,22). Jednakże podobnie jak Mojżesz, który mimo wszystko wyszedł cudownie z życiem, tak teraz zostanie uratowane życie Jezusa.

Masowe morderstwo nowo narodzonych dzieci w Betlejem i okolicy kojarzy się Mateuszowi z relacją Jeremiasza proroka o płaczu Racheli, matki Izraela. Miejscem związanym z Rachelą było co prawda nie Betlejem, lecz Rama, a jej rozpacz nie była spowodowana masowym morderstwem Izraelitów, lecz ich deportacją do Asyrii, ale krzyk, płacz i jęk matek pozbawionych dzieci był taki sam, i nikt nie był w stanie utulić swego żalu.

POWRÓT DO NAZARETU (2,19–23)

¹⁹ A gdy Herod umarł, oto Józefowi w Egipcie ukazał się anioł Pański we śnie ²⁰ i rzekł: «Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i idź do ziemi Izraela, bo już umarli ci, którzy czyhali na życie Dziecięcia» (Wj 4,19). ²¹ On więc wstał, wziął Dziecię i Jego Matkę i wrócił do ziemi Izraela. ²² Lecz gdy posłyszał, że w Judei panuje Archelaos w miejsce ojca swego, Heroda, bał się tam iść. Otrzymawszy zaś we śnie nakaz, udał się w okolice Galilei. ²³ Przybył do miasta zwanego Nazaret i tam osiadł. Tak miało się spełnić słowo Proroków: Nazwany będzie Nazarejczykiem (por. Iz 11,1).

19–20. Gdy tylko umarł Herod, Józef zgodnie z obietnicą otrzymał polecenie udania się w drogę powrotną do „ziemi Izraela”. Prawie dosłownie brzmiący nakaz otrzymał kiedyś Mojżesz: Wracajże do Egiptu, gdyż pomarli wszyscy ci, którzy czyhali na twe życie (Wj 4,19). Religijne oznaczenie Palestyny mianem „ziemi Izraela” ma być przypomnieniem miłosierdzia Bożego, na mocy którego naród wybrany otrzymał Ziemię Świętą na własność.

21–22. Gdyby nie dalsze pouczenia, otrzymywane od anioła Bożego we śnie, Józef mógł przypłacić życiem, wraz z całą rodziną, swój powrót do ziemi izraelskiej. Panujący bowiem w Judei i Samarii syn zmarłego Heroda, Herod Archelaos, okrucieństwami swoich rządów dorównywał ojcu, a niekiedy nawet go przewyższał. Nic dziwnego, że Józef bał się wpaść w jego ręce. Idąc za Bożym nakazem i omijając Judeę i Samarię udał się do Galilei, która w znacznej mierze zamieszkana przez pogan, cieszyła się względną wolnością polityczną i religijną.

23. Tak więc przybywa Jezus do Nazaretu, miasta, z którego w przekonaniu ówczesnych Żydów nic dobrego nie mogło pochodzić (J 1,46). Właśnie z tym miastem wiąże tak znaczną część swego życia, iż będzie się Go potem nazywać „Jezusem z Nazaretu”. Nie jest wykluczone, że w określeniu tym, być może najstarszym ze wszystkich tytułów Jezusa, kryje się nieco pogardy związanej z ową nie najlepszą reputacją samego Nazaretu. Jednakże jeśli tak się stało, to być może – znów wskutek owego upodobania Bożego w tym, co wzgardzone, poniżone, słabe i małe. Przypisywany Jezusowi tytuł „Nazarejczyka” łączy Mateusz również z przepowiedniami proroków. Nie cytuje przy tym żadnego proroctwa i w rzeczywistości w żadnym z nich nie można znaleźć takiego określenia Mesjasza. Najprawdopodobniej mamy tu do czynienia z aluzją do Iz 11,1: Wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzeni. Otóż słowo „różdżka” brzmi po hebrajsku neser, co przypomina, przynajmniej po części, nozri – Nazarejczyk. Nie wykluczone, że początkowo określenie to wiązano bezpośrednio z „różdżką Jessego” i właśnie Jezusa uważano za ową różdżkę, a potem zaczęło ono oznaczać tyle, co „człowiek z Nazaretu”.

PRZYGOTOWANIE DO DZIAŁALNOŚCI JEZUSA

JAN CHRZCICIEL (3,1–12)

3 ¹ W owym czasie pojawił się Jan Chrzciciel i głosił na Pustyni Judzkiej te słowa: ² «Nawracajcie się, bo bliskie jest królestwo niebieskie». ³ Do niego to odnosi się słowo proroka Izajasza, gdy mówi:

Głos wołającego na pustyni:

Przygotujcie drogę Panu,

dla Niego prostujcie ścieżki! (Iz 40,3).

⁴ Sam zaś Jan nosił odzienie z sierści wielbłądziej i pas skórzany około bioder, a jego pokarmem były szarańcza i miód leśny. ⁵ Wówczas ciągnęły do niego Jerozolima oraz cała Judea i cała okolica nad Jordanem. ⁶ Przyjmowano od niego chrzest w rzece Jordan, wyznając swoje grzechy.

⁷ A gdy widział, że przychodziło do chrztu wielu spośród faryzeuszów i saduceuszów, mówił im: «Plemię żmijowe, kto wam pokazał, jak uciec przed nadchodzącym gniewem? ⁸ Wydajcie więc godny owoc nawrócenia, ⁹ a nie myślcie, że możecie sobie mówić: „Abrahama mamy za ojca”, bo powiadam wam, że z tych kamieni może Bóg wzbudzić dzieci Abrahamowi. ¹⁰ Już siekiera jest przyłożona do korzenia drzew. Każde więc drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, zostaje wycięte i wrzucone w ogień. ¹¹ Ja was chrzczę wodą dla nawrócenia; lecz Ten, który idzie za mną, mocniejszy jest ode mnie; ja nie jestem godzien nosić Mu sandałów. On was chrzcić będzie Duchem Świętym i ogniem. ¹² Ma On wiejadło w ręku i oczyści swój omłot: pszenicę zbierze do spichlerza, a plewy spali w ogniu nieugaszonym».

Mateusz, podobnie zresztą jak Marek, od którego zdaje się tu również zależeć, nie podaje żadnych szczegółów, które mogłyby rzucić nieco światła na narodziny, lata dziecięce i młodość Jana Chrzciciela. Wbrew pozorom i pierwotnemu entuzjazmowi badaczy dokumentów qumrańskich nie wydaje się również, by Jan należał do społeczności owych esseńczyków, choć podobnie jak oni pozostawał z dala od skupisk ludzkich i od świątynnego kultu.

1. Wyrażenie „w owym czasie” też nie wskazuje na to, że Jan rozpoczął swoją działalność wtedy, kiedy Jezus wrócił z Egiptu, o czym była mowa w kontekście bezpośrednio poprzedzającym. Już w treści kilku początkowych rozdziałów pierwszej Ewangelii można zauważyć to, że Mateusza nie interesują szczegóły drugorzędne: szuka zawsze sensu wydarzeń, wyjaśnia je ustawicznym nawiązywaniem do ST. Przydomek Jana „Chrzciciel” jest określeniem funkcji, której spełnianie będzie przedstawione nieco później. Lecz nie była to jedyna funkcja Chrzciciela.

2. Jego działalność wyrażała się przede wszystkim w nauczaniu, w nauczaniu bardzo specyficznym zarówno co do miejsca, jak i sposobu, w jaki je prowadził. Nie nauczał on spokojnie, lecz głosił, i to gwałtownie, konieczność nawrócenia się, „bo bliskie jest królestwo niebieskie”. Swoją nie tylko zewnętrzną formą, ale także i treścią nawiązywał Jan wprost do działalności proroków w ST, z Ezechielem i Amosem na czele. Z późniejszych rozwinięć tego tematu będzie wynikało, że prawdziwe nawrócenie się polega na przemianie wewnętrznej, na wyrzeczeniu się dotychczasowego, grzesznego życia, na przestawieniu dotychczasowego sposobu myślenia. Jeżeli samo nawoływanie do pokuty przypominało prawie dosłownie brzmiący głos proroków, to motywacja tego nawoływania jest różna: prorocy grozili gniewem Bożym, ukazywali niebezpieczeństwo przyszłej kary, mówili o dniu Jahwe – szczególnie Amos – natomiast Jan głoszoną przez siebie konieczność nawrócenia uzasadnia faktem zbliżenia się królestwa niebieskiego. Nic z Ewangelii Mateusza nie upoważnia jeszcze do stwierdzenia, że słuchacze Jana Chrzciciela wiedzieli, co się kryło pod wyrażeniem „królestwo Boże”. W każdym razie dowiadują się teraz, że przyjście owego królestwa to wydarzenie angażujące każdego człowieka. Fakt jego pojawienia się na ziemi zmusza do zasadniczej odmiany życia. Owo nawoływanie do pokuty dokonywało się na pustyni. Chodzi w tym określeniu o zewnętrzny krajobraz, a nie – rzecz jasna – o brak ludzi: ludzie przychodzili do Jana właśnie na pustynię, gdzie głosu Chrzciciela nie zagłuszał zgiełk uliczny, a jego surowej postaci – która też przecież oddziaływała sugestywnie, nie przysłaniały żadne mury czy drzewa. Już w ST pustynia była miejscem zbawiennego oczyszczenia i przemiany.

3. Działalność Jana Chrzciciela kojarzy się Mateuszowi ze słowami Izajasza, który zapowiadał przebywającym na wygnaniu Izraelitom powrót do ziemi ojczystej (40,3–5.9–11). Ewangelista jest przekonany, że tamto wyjście z niewoli było zapowiedzią prawdziwego wydostania się z niewoli grzechu. Dokona tego Jezus, poprzedzany właśnie działalnością Jana Chrzciciela.

4. Domagając się od innych pokuty i nawrócenia, Jan Chrzciciel sam prowadzi niezwykle surowy tryb życia: odziany w skórę wielbłądzią, żywi się jedynie szarańczą i miodem leśnym. Otóż przykład takiego życia był dla słuchaczy argumentem nie mniej przekonującym niż samo nauczanie Jana. Ciągnęła tedy do niego na pustynię Jerozolima, mieszkańcy całej Judei oraz Zajordania. Pielgrzymka to dość osobliwa, osobliwy jest zwłaszcza jej kierunek: nie poprzez pustynię do ludzkich osiedli, lecz z własnych domostw udawali się ludzie na pustynię, zniewoleni głosem Jana.

Jan nie tylko nawoływał do pokuty, lecz także udzielał chrztu, dzięki czemu otrzymał – jak już wspomnieliśmy – przydomek Chrzciciela. To obmycie wodą – sięgające swymi początkami jako obrzęd oczyszczenia daleko w ST (por. Rdz 35,2; Wj 19,14; 40,31–32; Ps 26[25],6; 51,4 – poza tymi liczne wzmianki w dokumentach qumrańskich) – miało być zewnętrznym znakiem wewnętrznego wyrzeczenia się grzechów i prawdziwego nawrócenia. Związek „chrztu Janowego” z wyznawaniem grzechów odróżnia dokonywane przez Jana obrzędy od zwykłych, powtarzających się kilka razy w ciągu dnia obmyć żydowskich. W rzeczywistości Jan umożliwia ludziom wypełnienie nakazu Izajasza proroka: Obmyjcie się, czyści bądźcie! Usuńcie zło uczynków waszych… (1,16).

5–7. Chyba nie bardzo przesadzał Mateusz, gdy mówił, że ciągnęły do niego Jerozolima oraz cała Judea i cała okolica nad Jordanem! Byli bowiem wśród jego słuchaczy kupcy i żołnierze, ludzie prości i uczeni w Piśmie: nic dziwnego, że byli tam także faryzeusze i saduceusze. Faryzeusze (z aram. periszaja, tzn. oddzieleni) już w I w. przed Chr. stanowili warstwę społeczną decydującą o nastrojach nie tylko religijnych wewnątrz kraju. W praktykach religijnych doprowadzili do przesady zewnętrzne przejawy pobożności, gdy tymczasem w duszy pielęgnowali często uczucia małoludzkie. Dlatego termin, „faryzeusz” stał się synonimem hipokryzji i zakłamania. Saduceusze, którzy sami wywodzili swą nazwę od imienia Sadoka (por. 2 Sm 8,17 par.), stanowili stronnictwo raczej polityczne, złożone z ówczesnych arystokratów palestyńskich, religijnie najczęściej obojętnych, gotowych do pertraktacji z pogańskimi okupantami w nadziei uzyskania od nich pewnych korzyści doczesnych. W przekonaniach religijnych uznawali jedynie Pięcioksiąg, odrzucając radykalnie wszelkie tradycje. Z faryzeuszami łączyła ich wspólna chęć decydowania o losach całego narodu oraz ta sama niechęć do Jezusa. Nic dziwnego, że Mateusz wymienia ich zazwyczaj razem (16,1; 22,34; por. Łk 3,7), chociaż istniały między nimi także głębokie różnice – np. saduceusze nie wierzyli, w przeciwieństwie do faryzeuszów, ani w istnienie aniołów, ani w przyszłe zmartwychwstanie ciał.

Przychodząc na pustynię faryzeusze i saduceusze nie myśleli chyba o zejściu z dotychczasowej drogi życia i o prawdziwym nawróceniu. Wiodła ich do sławnego już wtedy Jana raczej zwykła ciekawość i być może obawa o to, czy Jan swym nauczaniem nie zagraża w jakiś sposób ich dotychczasowej pozycji. Łukasz stwierdza zresztą bardzo wyraźnie: Faryzeusze zaś i uczeni w Prawie udaremnili zamiar Boży względem siebie, nie przyjmując chrztu od niego [Jana] (Łk 7,30).

8–9. Nawoływanie Jana jest niezwykle natarczywe, całkowicie bezkompromisowe, niewybredne w doborze słów, żeby nie powiedzieć: wręcz obraźliwe, zwłaszcza wtedy, gdy Jan nazywa swych słuchaczy „plemieniem żmijowym” (por. także 12,34; 23,33), co stanowi chyba dość wyraźną aluzję do tego, że kusiciel wystąpił po raz pierwszy pod postacią węża (por. Rdz 3,13n).

Oprócz posługiwania się motywem wspomnianej już idei przybliżenia się królestwa Bożego, swoje napomnienia uzasadnia Jan Chrzciciel tak jak prorocy ST: przestrzega przed przyszłym gniewem Bożym. Nikt nie będzie w stanie się przed nim uchylić, jeżeli nie będzie czynił pokuty, nie odmieni swego życia. Gniew Boży dosięgnie nie tylko pogan, ale także Żydów wbrew ich zuchwałej pewności siebie. Nawrócenie owo musi się bowiem przejawić w konkretnych czynach codziennego życia. Nie może go zastąpić sama świadomość, że jest się potomkiem Abrahama (por. Rz 2,28 n; 4,12; 9,7 n; Ga 4,21–31; J 8,33–41). To, że Izraelici są narodem wybranym, że są spadkobiercami wielkich przywilejów Bożych, nakłada na nich jeszcze większe obowiązki. Jeśli się nie nawrócą, jeśli się okażą niegodni otrzymanego powołania, Bóg będzie w stanie nawet z kamieni wzbudzić Abrahamowi potomków. Już choćby z tego oświadczenia wynika, że Mateusz dopuszcza możliwość istnienia innego Izraela, takiego, który nie utożsamiałby się z Izraelem historycznym. Kiedyś św. Paweł wyjaśni dokładnie, kto będzie wchodził w skład Izraela wedle ducha (Ga, Rz).

10. Ów zagrażający potomkom Abrahama dzień gniewu jest bliski. Nie ma ani chwili do stracenia, gdyż siekiera już jest przyłożona do korzeni. Każde więc drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, będzie wycięte i w ogień wrzucone.

11. Nawołując do pokuty, równocześnie wyjaśnia św. Jan, że za nim idzie Ktoś o wiele większy, potężniejszy. Jan nie jest godzien nawet nosić Jego sandałów. Tak więc Jan nie tylko chrzci i nawołuje do pokuty, lecz także zapowiada przyjście Mocniejszego. Nie podaje Jego imienia, nazywa Go po prostu „Nadchodzącym” i oznajmia, że Ten, który przyjdzie, również będzie chrzcił, ale chrztem zgoła innym. Będzie to chrzest udzielany nie za pomocą zwykłej wody, lecz przez działanie Ducha Świętego i ognia. Duch Święty będzie w stanie przeniknąć do samego wnętrza człowieka. Ten dar Ducha Świętego od dawna już był zapowiadany przez proroków (por. Iz 32,15; 44,3; Jl 3,1–5): Lecz będzie to także chrzest ognia, gdyż ci, którzy nie zechcą owego chrztu przyjąć, ściągną na siebie ogień sądu wszystko niweczącego. Znów tedy nawiązuje Jan do starotestamentalnego dnia Jahwe: ogień wszystko trawiący jest nieodłącznym elementem tego dnia.

12. Ideę dnia Jahwe wyraża również obraz oddzielania na wietrze dobrego ziarna od plew po dopiero co dokonanej młocce (por. Ps 1,4; Oz 13,3). Dzieła oczyszczenia dokona właśnie Nadchodzący: za pomocą wiejadła oddzieli ziarna pszenicy i zgromadzi je w spichlerzu, a plewy spali w ogniu nieugaszonym (por. Iz 66,24). Owa zdolność ognia do niegaśnięcia wskazuje na to, że chodzi tu o ogień zgotowany dla potępionych. Tak więc Nadchodzący, Mocniejszy, jest przedstawiony przez Jana jako nieubłagany Sędzia, jako Ten, który odda każdemu według jego uczynków.

CHRZEST JEZUSA (3,13–17)

¹³ Wtedy przyszedł Jezus z Galilei nad Jordan do Jana, żeby przyjąć od niego chrzest. ¹⁴ Lecz Jan powstrzymywał Go, mówiąc: «To ja potrzebuję chrztu od Ciebie, a Ty przychodzisz do mnie?» ¹⁵ Jezus mu odpowiedział: «Ustąp teraz, bo tak godzi się nam wypełnić wszystko, co sprawiedliwe». Wtedy Mu ustąpił. ¹⁶ A gdy Jezus został ochrzczony, natychmiast wyszedł z wody. A oto otworzyły się <nad Nim> niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jak gołębica i przychodzącego nad Niego. ¹⁷ A oto głos z nieba mówił: «Ten jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie».

Relacja o chrzcie Jezusa została wbudowana w opowiadanie o działalności Jana Chrzciciela. W posłannictwie Jana udzielanie chrztu stanowiło, przynajmniej dla otoczenia, element najważniejszy. Wśród nowo ochrzczonych za najznakomitszego z całą pewnością uważał Jan samego Jezusa, co wynika z rozmiarów relacji dotyczącej tego niezwykłego obrzędu.

13. Wśród tych, którzy przychodzili do Jana na pustynię i byli przez niego chrzczeni w wodzie Jordanu, pojawił się pewnego dnia Jezus z Galilei. Mateusz nie powiedział, że to właśnie On jest tym Mocniejszym, Tym, który ma chrzcić w Duchu Świętym i w ogniu. Powiedział natomiast, że Jezus, podobnie jak wszyscy inni, poprosił Jana o chrzest.

14. I właśnie reakcja Jana pozwala się domyślać, że i on sam, i Ewangelista utożsamiają Jezusa z Tym, którego przyjście Jan zapowiadał. Na prośbę Jezusa o udzielenie chrztu Jan bowiem odpowiedział: Ja potrzebuję chrztu od Ciebie, a Ty przychodzisz do mnie? Słowa te przypominają uprzednie oświadczenie Jana, według którego nie czuł się on godnym nosić nawet sandałów za Mającym wkrótce nadejść. Jan istotnie odczuwał potrzebę chrztu Duchem Świętym. Ponadto zaś wydawało mu się, że Jezus, ów Mocniejszy, Sędzia wszystkich ludzi, nie może się poddawać obrzędowi, z którym była związana konieczność wyznania grzechów i nawrócenia. Tak więc opory Jana są prostym następstwem nauki, którą innym głosił.

15–16. Jezus był jednak nieustępliwy. Jako rację swej decyzji przyjęcia chrztu podał to, że musi się wypełnić sprawiedliwość, wobec której powinien okazać swoją uległość zarówno On, jak i Jan Chrzciciel Tak godzi się nam wypełnić wszystko, co sprawiedliwe. Po tym uzasadnieniu nastąpił chrzest, którego przebiegu Mateusz nie przedstawił. Zaznaczył tylko, że gdy Jezus wyszedł z wody, stało się coś niezwykłego: otworzyły się niebiosa, nad głową Jezusa ukazał się Duch Święty w postaci gołębicy, a z nieba dał się słyszeć głos, który mówił: „Ten jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie”. To zstąpienie Ducha Świętego na Jezusa oznaczało wzięcie Go w posiadanie przez moc Bożą. Tak Duch Boży brał w swe posiadanie wielkich mężów i proroków Starego Przymierza (np. Iz 61,1). Tak więc Duch Święty podobnie jak przy poczęciu Jezusa jest też obecny teraz, gdy Jezus ma rozpocząć swoją publiczną działalność.

17. Jeżeli wydarzeniem niezwykłym było pojawienie się nad głową nowo ochrzczonego Jezusa gołębicy, to jeszcze większy podziw musiały wzbudzić słowa pochodzące z nieba. Oto Bóg nazwał szczególnie umiłowanym synem jednego spośród na pozór zwykłych ludzi. Mianem synów Bożych byli co prawda określani już w ST królowie izraelscy, ale żadnego z nich nie nazywał Jahwe „swoim umiłowanym synem”. Wzmianka o upodobaniu Bożym w Jezusie jako Synu każe się domyślać, że Ojciec będzie aprobował wszystkie Jego czyny i słowa. Wszystko, czego dokona Jezus – od pierwszego znaku w Kanie Galilejskiej aż po wniebowstąpienie – będzie jak najbardziej zgodne z wolą Ojca.

KUSZENIE JEZUSA (4,1–11)

4 ¹ Wtedy Duch wyprowadził Jezusa na pustynię, aby był kuszony przez diabła. ² A gdy pościł już czterdzieści dni i czterdzieści nocy, poczuł w końcu głód. ³ Wtedy przystąpił kusiciel i rzekł do Niego: «Jeśli jesteś Synem Bożym, powiedz, żeby te kamienie stały się chlebem». ⁴ Lecz On mu odparł: «Napisane jest: Nie samym chlebem żyje człowiek, ale każdym słowem, które pochodzi z ust Bożych» (Pwt 8,3 LXX).

⁵ Wtedy wziął Go diabeł do Miasta Świętego, postawił na szczycie narożnika świątyni ⁶ i rzekł Mu: «Jeśli jesteś Synem Bożym, rzuć się w dół, napisane jest bowiem: Aniołom swoim da rozkaz co do ciebie, a na rękach nosić cię będą, byś przypadkiem nie uraził swej nogi o kamień» (Ps 91[90],11n). ⁷ Odrzekł mu Jezus: «Ale napisane jest także: Nie będziesz wystawiał na próbę Pana, Boga swego» (Pwt 6,16).

⁸ Jeszcze raz wziął Go diabeł na bardzo wysoką górę, pokazał Mu wszystkie królestwa świata oraz ich przepych ⁹ i rzekł do Niego: «Dam Ci to wszystko, jeśli upadniesz i oddasz mi pokłon». ¹⁰ Na to odrzekł mu Jezus: «Idź precz, szatanie! Jest bowiem napisane: Panu, Bogu swemu, będziesz oddawał pokłon i Jemu samemu służyć będziesz» (Pwt 6,13). ¹¹ Wtedy opuścił Go diabeł, a oto przystąpili aniołowie i usługiwali Mu.

1. Ten sam Duch, który zaraz po chrzcie wziął Jezusa w swe posiadanie, wyprowadza Go teraz na pustynię. Według najstarszej tradycji pustynia owa była położona w okolicy między Jordanem a Jerozolimą, gdzie było wiele jarów i górskich wzniesień, chętnie zamieszkiwanych przez dzikie zwierzęta, o czym są wzmianki w Markowej wersji kuszenia Pana Jezusa (1,13). W przekonaniu ówczesnych ludzi, tego rodzaju pustkowia stanowiły także ulubione domicilium duchów nieczystych. Zbawienie nasze zacznie się więc dokonywać na pustyni. Tu bowiem rozegra się pierwsze zmaganie Jezusa z czartem. Już w historii starotestamentowych królów izraelskich pojawiały się od czasu do czasu różne moce, które usiłowały odwieść owych władców od kultu Boga jedynego. Teraz oto pojawia się jedna z tych mocy, przybierając kształty ludzkie. Jej złowrogą – choć na pozór niewinną działalność – nazwał Ewangelista kuszeniem Jezusa.

2. Czterdzieści dni i czterdzieści nocy pościli również Mojżesz (Wj 34,28; Pwt 9,9) i Eliasz (1 Krl 19,8). Owych czterdziestu dni nie należy uważać za okres opuszczenia Jezusa przez Ojca. Był to czas dobrowolnego odosobnienia i modlitwy poprzedzającej Jego publiczne wystąpienie. Trzykrotnie podejmował szatan próby uwiedzenia Jezusa. Każda z tych trzech pokus miała nieco inny charakter.

3–4. Pierwszą była pokusa łatwego zdobycia chleba. Jak dwie pozostałe, tak też i pierwsza pokusa ma na celu wydobycie niejako z ust samego Jezusa wyznania, że jest On Synem Bożym, który wskazuje na konieczność pożywiania się nie tylko chlebem, lecz i słowem pochodzącym z ust Bożych. Tak zresztą pouczał już kiedyś Mojżesz (Pwt 8,3) Izraelitów odczuwających na pustyni głód i pragnienie. Nie dokona więc Jezus cudu, by zaspokoić własny głód. Całkowicie zaufał w tym względzie Ojcu. Natomiast w przyszłości, gdy zobaczy zgłodniałe rzesze, litością zdjęty rozmnoży chleby i cudownie nakarmi nimi tłumy.

5. Po odparciu przez Jezusa pierwszej pokusy kontrargumentem ze ST, także i szatan w dwu pozostałych wystąpieniach będzie się posługiwał Pismem. Wyrażeń mówiących o przeniesieniu Jezusa najprzód z pustkowia na szczyt świątyni, a potem z Miasta Świętego – określenie typowe dla Mateusza – na górę wysoką nie należy pojmować zbyt dosłownie. Nie było to fizyczne przenoszenie Jezusa przez szatana. Jezus najprawdopodobniej sam zmieniał miejsca pobytu, w czym jednak towarzyszył Mu szatan. Być może, iż Jezus nawet ulegał życzeniom szatana co do przejścia z jednego miejsca na drugie. Nie wydaje się zaś prawdopodobne to, by zezwolił na jakiekolwiek fizyczne dotknięcie siebie przez tego, który był uosobieniem grzechu.

6–7. Najbardziej niedorzeczna zdaje się być druga pokusa: propozycja rzucenia się ze szczytu świątyni w przepastną dolinę Cedronu. Ulegając tej pokusie Jezus okazałby się nie tyle posiadaczem mocy, ile raczej sztukmistrzem, zaspokajającym ciekawość gawiedzi. Propozycję tę można określić mianem pokusy zademonstrowania magicznej mocy. Jest ona prostym nawiązaniem do owego zaufania Bogu, którym Jezus odparł pierwszą pokusę. Szatan chce teraz wystawić na próbę siłę owej ufności.

8–9. Wzmianka przy trzeciej pokusie o górze tak wysokiej, iż można było z jej szczytu oglądać wszystkie królestwa świata (w. 8), jest przenośnią literacką, nawet gdyby przyjąć, idąc za Tradycją, że chodzi tu o Hermon, Tabor lub górę Nebo. Trzecia pokusa jest w zasadzie największym zuchwalstwem ze strony szatana: on, zbuntowane stworzenie Boże, domaga się hołdów od Stwórcy tylko dlatego, że sam czuje się władcą tego świata (J 12,31).

10. Odpowiedź Chrystusa jest przypomnieniem obowiązku nawet szatana względem Boga. Równocześnie wydając ów bezwzględny rozkaz Idź precz, szatanie! ujawnił Jezus świadomość posiadania pełnej władzy także nad złym duchem. Szatan zaś miał zrozumieć, że swoją władzę zawdzięcza Bogu. Nie ma jej sam z siebie.

11. Szatan odstąpił nie dlatego, iż osiągnął swoje: dowiedział się, że Jezus jest Mesjaszem. Każda z trzech pokus miała bowiem na celu wymożenie na Jezusie tego rodzaju deklaracji. Szatan opuścił Go, ponieważ Jezus okazał swoją niezłomną wierność Bogu i Bożym planom. To w nagrodę za owo współdziałanie z Bogiem, przystąpili aniołowie i usługiwali Mu. I tak oto zakończyła się całkowitym fiaskiem pierwsza próba szatańskich ataków na Jezusa. Szatan odstąpił jednak tylko do czasu. Jeszcze niejeden raz będzie do Niego powracał.

DZIAŁALNOŚĆ JEZUSA W GALILEI

POCZĄTEK DZIAŁALNOŚCI

POLE DZIAŁALNOŚCI (4,12–17)

¹² Gdy [Jezus] posłyszał, że Jan został uwięziony, usunął się do Galilei. ¹³ Opuścił jednak Nazaret, przyszedł i osiadł w Kafarnaum nad jeziorem, na pograniczu [ziem] Zabulona i Neftalego. ¹⁴ Tak miało się spełnić słowo proroka Izajasza:

¹⁵ Ziemia Zabulona i ziemia Neftalego,

na drodze ku morzu, Zajordanie,

Galilea pogan!

¹⁶ Lud, który siedział w ciemności,

ujrzał światło wielkie,

i mieszkańcom cienistej krainy śmierci

wzeszło światło (Iz 8,23; 9,1).

¹⁷ Odtąd począł Jezus nauczać i mówić: «Nawracajcie się, albowiem bliskie jest królestwo niebieskie».

Jakby w trosce o to, aby słowo Boże nie przestawało rozbrzmiewać, Jezus rozpoczyna swoją publiczną działalność, skoro tylko dociera do Niego wieść, że Jan został uwięziony (dosłownie: „wydany”). Bardzo znamienne jest to określenie pojmania Jana Chrzciciela. Tego samego słowa użyje potem Mateusz, mówiąc o wydaniu Jezusa (20,18 n; 26,2). Tak więc Jan nie tylko zapowiadał przyjście Jezusa, nie tylko przygotowywał grunt do Jego działalności, lecz swoją śmiercią zapowiadał również Jego koniec: zapowiadał Jego przyjście i odejście zarazem.

12–16. Jezus udał się do Galilei nie tylko dlatego, że była to Jego ojczyzna – w Nazarecie bowiem znajdował się Jego dom rodzinny – lecz także z tego względu, że ta właśnie kraina, według woli Bożej wyrażonej już w ST, miała być głównym miejscem Jego publicznej działalności. Mateusz nie omieszka przypomnieć, kto w ST przepowiedział taką przyszłość tej północnej części Palestyny (Iz 8,23–9,1). Jezus nie zabawił jednak długo w swym rodzinnym Nazarecie. Potem powie wyraźnie: Tylko w swojej ojczyźnie i w swoim domu może być prorok lekceważony (Mt 13,57). Opuścił tedy Nazaret i osiadł w Kafarnaum. Tak więc w owym właśnie mieście rozpocznie Jezus ukazywać swoją Boską moc, stąd będą się rozchodziły na cały świat, Jego pierwsze słowa. Spotkał więc Kafarnaum zaszczyt nie lada: stało się ono typem miasta obdarzonego przez Boga szczególnymi względami. A jednak to o tym mieście powie kiedyś Jezus prawie ze łzami w oczach: A ty, Kafarnaum, czy aż do nieba masz być wyniesione? Aż do Otchłani zejdziesz. Bo gdyby w Sodomie działy się cuda, które się w tobie dokonały, przetrwałaby aż do dnia dzisiejszego. Toteż powiadam wam: Ziemi sodomskiej lżej będzie w dzień sądu niż tobie (Mt 11,23 n). Bardzo świadomie ukazuje więc Mateusz wielkość przywilejów Kafarnaum, by tym bardziej była uzasadniona kara, która kiedyś spadnie na to miasto. Ziemia, będąca dziedzictwem pokoleń Zabulona i Neftalego, okolice, przez które prowadziła droga nadmorska – przez morze należy tu rozumieć jezioro Genezaret – Zajordanie ze swymi dziesięciu miastami, Dekapol oraz Galilea pogańska, to tereny zagarnięte kiedyś przez Asyrię (722 r. przed Chr.), pozostające w ciemności. Mieszkańcom tych ziem już prorok Izajasz zapowiadał wzejście szczególnego światła. Urzeczywistnienie się tej zapowiedzi dostrzega Mateusz w publicznej działalności Jezusa, koncentrującej się właśnie w tych stronach. Wśród mieszkańców owych krain są wyraźnie wspomniani – zwłaszcza w związku z Galileją – poganie. Tak więc rozpoczynając tu wśród pogan swoją działalność, Chrystus wywdzięcza się niejako za hołd złożony Mu przez trzech Mędrców, którzy byli, jak wiadomo, przedstawicielami narodów pogańskich. Światłem, które zajaśniało wśród pogan, jest sam Jezus. On to przecież powie o sobie: Ja jestem światłością świata (J 8,12). Światłością będą Jego słowa wyprowadzające ludzi z mroków grzechu, światłem niezwykłym będą promieniowały wszystkie Jego cudowne czyny.

17. W swym nauczaniu Jezus prawie dosłownie powtarzał słowa wypowiedziane już przedtem przez Jana Chrzciciela: Nawracajcie się, albowiem bliskie jest królestwo niebieskie (Mt 4,17). Nawoływanie to posiada jednak w ustach Jezusa bardziej autorytatywny charakter, bardziej jeszcze zobowiązuje, choć motywacja napomnień do pokuty w obydwu katechezach jest taka sama: albowiem bliskie jest królestwo niebieskie. Znaczy to, że królestwo jest tuż, tuż. Potrzebny jest jednak jeszcze wysiłek osobisty poszczególnych ludzi, żeby mogło się stać obecne we wnętrzu każdego z nich. Jeżeli w katechezie Jana Chrzciciela cały akcent spoczywał na wzywaniu do pokuty, to Jezus zdaje się kłaść szczególny nacisk właśnie na motywację tego nakazu. Wskutek tego nauczanie Jezusa zasługuje w pełni na miano Ewangelii, czyli Dobrej Nowiny o nadchodzącym królestwie Bożym.

Warto przy tej okazji wspomnieć, że Janowe nawoływanie do pokuty (Mt 3,2; por. Mk 1,4; Łk 3,3), powtórzone przez Jezusa (Mt 4,17; por. Mk 1,15), odnajdujemy także w kerygmacie Piotra (Dz 2,38) oraz w katechezie św. Pawła (Rz 13,11–14).

Katechezę Jana Chrzciciela Marek i Łukasz referują w mowie zależnej. Mateusz cytuje wprost fragment Janowego kazania, pomija nadto milczeniem zanotowaną przez Marka i Łukasza wzmiankę o chrzcie i o odpuszczaniu grzechów, wprowadza zaś nie występujący u Marka i Łukasza temat królestwa niebieskiego, wiążąc go w sposób przyczynowy z zachętą do nawrócenia. Katechezę Jezusa Mateusz i Marek cytują, Łukasz zaś ogranicza się do lakonicznej wzmianki o nauczaniu Jezusa w synagogach galilejskich. Na pytanie, jaka jest zależność literacka sformułowań tych dwu katechez i jaki jest stosunek do nich nauczania Piotra i Pawła, należałoby chyba odpowiedzieć w ten sposób: wezwanie do nawrócenia weszło do katechezy pierwotnej najprzód jako część pouczeń Jana Chrzciciela, przy czym pouczenia Janowe Marek i Łukasz przekazali w formie bardziej oryginalnej niż Mateusz. Mateuszowa wersja katechezy Jana Chrzciciela jest próbą dostosowania nauki Jana do analogicznych pouczeń Jezusa. Mowa Piotra w Jerozolimie po zesłaniu Ducha Świętego nawiązuje do katechezy Jana, a nie do nauczania Jezusa. Na pierwotną katechezę Jezusa składało się głoszenie bliskości królestwa niebieskiego oraz wezwanie do nawrócenia. W sformułowaniu Mateusza katecheza ta, wskutek przyczynowego powiązania jej dwu elementów, posiada zdecydowanie parenetyczny charakter. Pareneza Pawła z Rz 13,11–14 wykazuje zależność od Markowej wersji katechezy Jezusa.

POWOŁANIE PIERWSZYCH UCZNIÓW (4,18–22)

¹⁸ Przechodząc obok Jeziora Galilejskiego, [Jezus] ujrzał dwóch braci: Szymona, zwanego Piotrem, i brata jego, Andrzeja, jak zarzucali sieć w jezioro; byli bowiem rybakami. ¹⁹ I rzekł do nich: «Pójdźcie za Mną, a uczynię was rybakami ludzi». ²⁰ Oni natychmiast zostawiwszy sieci, poszli za Nim.

²¹ A idąc stamtąd dalej, ujrzał innych dwóch braci: Jakuba, syna Zebedeusza, i brata jego, Jana, jak z ojcem swym Zebedeuszem naprawiali w łodzi swe sieci. Ich też powołał. ²² A oni natychmiast zostawili łódź i ojca i poszli za Nim.

Streściwszy zwięźle nauczanie Jezusa, przechodzi Mateusz do opowiadania o czynach Tego, któremu Jan prostował ścieżki. Otóż uznał Ewangelista za właściwe wspomnieć na samym początku nie o jednym z dokonanych przez Jezusa cudów, ale o wydarzeniu na pozór bardzo zwykłym.

18–19. Ci dwaj ludzie byli zajęci najzwyklejszymi sprawami ich codziennego życia: zarzucali sieci w jezioro. Byli bowiem, jak większość ludzi zamieszkałych nad wodą, rybakami.

Niezwykłość całego wydarzenia polega na tym, że Jezus zobaczywszy owych ludzi ani ich nie pozdrawia, ani nie pyta o wyniki połowów, nie daje żadnych rad i nie życzy powodzenia w pracy, lecz wyrażając się bardzo autorytatywnie i lakonicznie każe im iść za sobą i zaznacza jedynie, że nadal pozostaną rybakami – tylko że będą już łowić nie ryby, lecz żywych ludzi. Nie wiadomo na razie, jak mają się dokonywać owe połowy. Metody nowej pracy będą przedmiotem kilkuletniej formacji tych, którzy posłuchają Jezusa i pójdą za Nim. Jeden z dwu przygodnie spotkanych, Szymon, będzie później zawsze wymieniany jako pierwszy wśród tych, których Jezus w sposób szczególny związał ze sobą; znaczenie jego drugiego imienia, Piotr, stanie się zrozumiałe nieco później.

20. Jeżeli w całym opisie spotkania Jezusa z Szymonem i Andrzejem można się dopatrzyć niezwykłości graniczącej z cudem, to cudem takim, przynajmniej w relacji Mateusza, była decyzja, jaką podjęli dwaj bracia: Natychmiast zostawiwszy sieci poszli za Nim. Wszystko wskazuje na to, że Szymon i Andrzej widzą po raz pierwszy Jezusa; Jezus nie wyjaśnia im wcale, dlaczego powinni pójść za Nim, a oni – wiadomo, że przynajmniej Piotr był żonaty, miał swój dom w Kafarnaum – zostawiają wszystko, nawet sieci, być może wcale nie wyciągnięte z wody, i idą za Nim. Takiej decyzji, podjętej w sposób przedstawiony przez Mateusza, po ludzku nie można uznać za całkowicie normalną. Cenę owego wyrzeczenia się rybacy chyba jednak rozumieli, bo nieco później Piotr powie: Oto my opuściliśmy wszystko i poszliśmy za Tobą; cóż więc otrzymamy? (Mt 19,27). Jezus jednak zawsze pozostanie tak samo bezwzględny: Nikt z was, jeśli nie wyrzeka się wszystkiego, co posiada, nie może być moim uczniem (Łk 14,33). Nieco później również dowiedzą się uczniowie Pańscy, co to znaczy naśladować Mistrza: nie znaczy to iść za Nim trzymając się w przyzwoitej odległości, obserwując Go jedynie z daleka, lecz znaczy to wziąć z Nim krzyż na ramiona i kroczyć tuż obok, odczuwając to samo co On i tak jak On cierpiąc.

21–22. W pewnej odległości od łodzi Szymona i Andrzeja dwaj inni bracia, Jakub i Jan, synowie Zebedeusza, wspólnie z ojcem trudzili się w łodzi nad naprawianiem sieci. Ich też powołał. A oni zachowali się tak samo jak Szymon i Andrzej: Natychmiast zostawili łódź i ojca i poszli za Nim. W tym przypadku Ewangelista jeszcze wyraźniej chciał podkreślić absolutne poddanie się wezwaniu Mistrza: opuścić łódź i ojca – to coś więcej niż zostawić tylko sieci. Okazuje się, że ci pierwsi spośród wezwanych mieli stanowić szczególną cząstkę w królestwie niebieskim. Nie domagał się Chrystus od nich uprzedniej odmiany życia, nie nawoływał ich do pokuty; kazał po prostu pójść za sobą. A oni skoro poszli, dowiedli, że żyli w gotowości słuchania głosu Bożego, że całkowicie zaufali Panu.

DALSZA DZIAŁALNOŚĆ JEZUSA (4,23–25)

²³ I obchodził Jezus całą Galileę, nauczając w tamtejszych synagogach, głosząc Ewangelię o królestwie i lecząc wszelkie choroby i wszelkie słabości wśród ludu. ²⁴ A wieść o Nim rozeszła się po całej Syrii. Przynoszono więc do Niego wszystkich cierpiących, których nękały rozmaite choroby i dolegliwości: opętanych, epileptyków i paralityków. A On ich uzdrawiał. ²⁵ I szły za Nim liczne tłumy z Galilei i z Dekapolu, z Jerozolimy, z Judei i z Zajordania.

23–25. Na pełnię działalności Jezusa składały się słowa i czyny: głosił Ewangelię o Królestwie i leczył wszelkie choroby i słabości ludzkie. Zachowywał się przy tym inaczej niż Jan: nie pozostawał „w swoim mieszkaniu” w Kafarnaum, nie czekał, aż ludzie do Niego przyjdą, tylko sam obchodził całą Galileę. Tak też będzie kiedyś kazał czynić swoim uczniom: Idąc nauczajcie.

Nauczał Jezus lub, mówiąc dokładniej, głosił Dobrą Nowinę, w synagogach, czyli w ustanowionych po wygnaniu babilońskim miejscach żydowskiego kultu. Jego nauczanie nie było jednak pełnym rabinistycznej kazuistyki wykładem ST; było radosnym, entuzjastycznym głoszeniem królestwa niebieskiego. Wieści o Jego działalności docierały aż do Tyru, czyli do północnych krańców Palestyny. Gdziekolwiek się pojawił, sprowadzano do Niego chorych, cierpiących na różne dolegliwości. Sam nie wykraczał poza granice Galilei, ale tłumy ściągały do Niego z całej Palestyny: z Syrii na północy, z Jerozolimy i z całej Judei na południu oraz z Zajordania i z Dekapolu na wschodzie. Jednych pewnie pociągała wielkość i urok Jego osoby, innych wdzięczność, a jeszcze innych być może zwykła ciekawość i pogoń za niezwykłością. Później pojawią się też tacy, którzy będą chodzić za Nim w nadziei otrzymania kawałka chleba.

KAZANIE NA GÓRZE

OSIEM BŁOGOSŁAWIEŃSTW (5,1–12)

5 ¹ Jezus, widząc tłumy, wyszedł na górę. A gdy usiadł, przystąpili do Niego Jego uczniowie. ² Wtedy otworzył swoje usta i nauczał ich tymi słowami:

³ «Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie.

⁴ Błogosławieni, którzy się smucą, albowiem oni będą pocieszeni.

⁵ Błogosławieni cisi, albowiem oni na własność posiądą ziemię.

⁶ Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem oni będą nasyceni.

⁷ Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią.

⁸ Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą.

⁹ Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój, albowiem oni będą nazwani synami Bożymi.

¹⁰ Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości, albowiem do nich należy królestwo niebieskie.

¹¹ Błogosławieni jesteście, gdy wam urągają i prześladują was, i gdy z mego powodu mówią kłamliwie wszystko złe o was. ¹² Cieszcie się i radujcie, albowiem wielka jest wasza nagroda w niebie. Tak bowiem prześladowali proroków, którzy byli przed wami.

Otóż takie to właśnie tłumy stanowiły, razem z uczniami Jezusa, audytorium pierwszej wielkiej mowy Jezusa. Mateusz nie ograniczył się do samego stwierdzenia, że Jezus nauczał w synagogach, że nawoływał do pokuty w imię zbliżającego się Królestwa. Mateuszowi zawdzięczamy dłuższą relację wiekopomnego kazania Jezusa na Górze.

1–2. Kazanie rozpoczyna się błogosławieństwami, których treść słusznie można uznać za źródło chrześcijańskiego optymizmu. Powtarzające się dziewięciokrotnie „błogosławieni” jest życzeniem i sprowadzaniem zarazem szczególnego dobrodziejstwa Bożego na ludzi, podobnie jak przeciwstawne im „biada” w relacji Łukasza jest zapowiedzią odrzucenia Bożego (por. Mt 23,13n; Łk 6,24–26).

3. Ubodzy w duchu, wzmiankowani w pierwszym błogosławieństwie – to nie ludzie upośledzeni intelektualnie, prostaczkowie, ludzie niedouczeni. To raczej ci, którzy nie posiadają doczesnych bogactw, ale z radością znoszą wszelkie niedostatki; to ci także, którzy jeśli nawet posiadają bogactwa tego świata, to jednak nie są do nich przywiązani uczuciowo, pielęgnując zawsze duchowe ubóstwo. Ufają bezgranicznie dobroci Bożej, i to sprawia, że uchodzą za typowo pobożnych. Prawo starotestamentowe otaczało ich specjalną opieką – mimo iż obfitość dóbr materialnych była uważana też za wyraz błogosławieństwa Bożego – a Izajasz zapowiada, że Mesjasz został posłany po to, by głosić dobrą nowinę ubogim (Iz 61,1). Ubogim jest przyobiecane w nagrodę królestwo niebieskie, gdyż oni to właśnie, nie przywiązani do niczego tu na ziemi w sposób niewolniczy, są najbardziej zdolni do przyjęcia Królestwa. Biorąc je w posiadanie staną się prawdziwie bogatymi.

4. Wzmiankowany w drugim z kolei błogosławieństwie smutek jest udziałem tych, których nawiedzają różne niepowodzenia życiowe, ludzi borykających się z trudnościami przez całe życie. To również smutek tych, którzy ubolewają nad własnymi grzechami i nad losem całego świata idącego coraz bardziej na zatracenie. Często wypada im również dzielić los ubogich z poprzedniego błogosławieństwa. „Pocieszenie” zaś obiecane smucącym się jako nagroda, przypomina „pociechę Izraela”, oczekiwaną przez Symeona (Łk 2,25), a będącą specjalnym określeniem całego dzieła zbawienia. O nich również myślał Izajasz, gdy mówił: Posłał mnie… aby pocieszać wszystkich zasmuconych, by rozweselić płaczących na Syjonie… aby im… dać… olejek radości zamiast szaty smutku, pieśń chwały zamiast zgnębienia na duchu (61,1–3). Ich szczęście przedstawia także św. Jan w księdze swych objawień: On będzie Bogiem z nimi. I otrze z ich oczu wszelką łzę, a śmierci już nie będzie. Ani żałoby, ni krzyku, ni trudu (Ap 21,3–4).

5. Na miano cichych zasługują ludzie; którzy znoszą bez szemrania przykrości, nie odpłacają złem za zło, nie pozwalają sobie na żadne grubiaństwa, nie są swarliwi ani skorzy do złości. W ST „cisi” lub „pokorni” byli wspominani zazwyczaj razem z ubogimi. Łączyło ich wspólne, całkowite zdanie się na wolę Bożą. Po Bogu też spodziewali się ostatecznego wymiaru sprawiedliwości i słusznej nagrody dla siebie (por. Iz 11,4). Przyobiecana im w nagrodę ziemia jest synonimem królestwa niebieskiego. Ziemią Obiecaną był co prawda Kanaan, ale posiadanie tej ziemi stanowiło zapowiedź posiadania prawdziwego Królestwa.

6. Łaknący i pragnący sprawiedliwości – to nie tylko ludzie, którym dzieje się społeczna krzywda, ludzie narzekający na wszelkiego rodzaju nierówności, ludzie gotowi do buntów w celu przywrócenia społecznego ładu. Mowa tu raczej o pragnieniu i łaknieniu tej sprawiedliwości, która stanowi przymiot samego Boga. Inaczej mówiąc, jest to tęsknota za prawdziwą świętością, tęsknota za Bogiem samym, który się ludziom objawił w przepisach swego Prawa. Bóg będzie dany w nagrodę tym, którzy Go pragną posiąść.

7. Na miano miłosiernych zasługują nie tylko ci, którzy chętnie wspierają ubogich i potrzebujących, choć ten obowiązek przede wszystkim Prawo nakładało na każdego Izraelitę. Miłosiernym jest również ten, który okazuje współczucie duszy innego człowieka lub dzieli się z bliźnim miłością Bożą tak, jak ludzie zwykli dzielić się kawałkiem chleba. Ci, którzy praktykują miłosierdzie, sami również dostąpią miłosierdzia. Tym ostatnim terminem nierzadko określa Biblia dokonane przez Chrystusa dzieło odkupienia człowieka. Stąd nagroda w postaci miłosierdzia to nie tylko łaski otrzymywane za życia, tzw. błogosławieństwo życiowe, lecz miłosierdzie okazane człowiekowi w dzień sądu ostatecznego i polegające na tym, że Bóg, uosobienie samego miłosierdzia, stanie się nagrodą człowieka.

8. Czystego serca są nie tylko ci, którzy się nie splamili grzechami rozwiązłości, lecz także ci, którzy pozostali nieskalani w swych pragnieniach. Ale nade wszystko czystość serca zdaje się tu być synonimem szczerości, prostoty i całkowitego zdania się na Boga. Jako tacy, ludzie czystego serca będą mogli kiedyś zbliżyć się do Niego. Ich wpatrywanie się w Boga będzie przedłużone w wieczność całą. Tak więc czystość, o której mówi Jezus, nie ma nic wspólnego z obwarowaną tylu przepisami rytualną czystością żydowską, a w nagrodzie przyobiecanej ludziom czystego serca spełnią się wreszcie pragnienia Psalmisty, który wołał: Dusza moja pragnie Boga, Boga żywego: kiedyż więc dojdę i ujrzę oblicze Boże? (Ps 42[41],3). Podobnie zresztą modlił się Mojżesz: Spraw, abym ujrzał Twoją chwałę (Wj 33,18). Ci, co są czystego serca, mogą więc już powtórzyć za św. Janem: Oglądaliśmy Jego chwałę, chwałę, jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca (J 1,14).

9. Wprowadzający pokój – to ci, którzy dokładają wszelkich starań, aby żyć w zgodzie z bliźnimi, ale nie ustawać w ustawicznej walce z czartem. Na tym polega przedłużanie jakby dzieła samego Chrystusa przynoszącego pokój na ziemię i jednoczącego przede wszystkim niebo z ziemią, czyli całą ludzkość z Bogiem. To wprowadzenie pokoju w stosunki między Bogiem a ludźmi stanowi cel główny działalności apostolskiej Pawła i innych głosicieli Dobrej Nowiny: Wszystko zaś to pochodzi od Boga, który pojednał nas z sobą przez Chrystusa i zlecił nam posługę jednania (2 Kor 5,18). Oto dlaczego wprowadzający pokój staną się w nagrodę synami Bożymi. Być synem Bożym – znaczy to pozostawać nie tylko w pokoju, lecz także w najbardziej intymnej przyjaźni i miłości z Bogiem, który, wedle pouczeń św. Pawła, nie jest Bogiem nieładu, lecz pokoju (1 Kor 14,33; por. Jr 29,11).

10. Ostatnie dwa błogosławieństwa dotyczą ludzi, którzy cierpią prześladowanie z powodu uporczywego dążenia do świętości, bo sprawiedliwość, o której tu mowa, znów, podobnie jak w czwartym błogosławieństwie, oznacza po prostu doskonałość moralną, czyli świętość. Błogosławieństwo przyobiecane tym, co cierpią prześladowania, pozwala rozwiązać przynajmniej po części odwieczny problem cierpień i zła w świecie; ono skłania do podejmowania największych wysiłków i każe brać krzyż Chrystusowy na własne ramiona. Cierpiących w ten sposób spotka za to wywyższenie lub mówiąc dokładniej współwywyższenie z Chrystusem: Dlatego też Bóg Go nad wszystko wywyższył i darował Mu imię ponad wszelkie imię (Flp 2,9).

11–12. Sam koniec błogosławieństw w swej treści dotyczy przede wszystkim Apostołów i uczniów Pańskich. Okazuje się, że cierpienie i znoszenie prześladowań należy do istoty apostolatu. Tylko za tę pracę apostolską, która jest przeplatana cierpieniami, czeka wielka nagroda. Dlatego mimo bólu, który sprawiają, cierpienia apostolskie są powodem do prawdziwej radości. Radością ma zresztą napawać nie tylko wizja przyszłej nagrody, lecz także świadomość, że jest się jakby jednym z proroków, którzy również byli prześladowani. Tak więc pod tym względem nie ma różnicy między obu Testamentami. Apostołowie, przynajmniej niektórzy, dobrze zrozumieli sens tego błogosławieństwa. Święty Łukasz opisując ich prześladowania powie: A oni odchodzili sprzed Sanhedrynu i cieszyli się, że stali się godni cierpieć dla Imienia <Jezusa> (Dz 5,41).

ZADANIE UCZNIÓW (5,13–16)

¹³ Wy jesteście solą ziemi. Lecz jeśli sól utraci swój smak, czymże ją posolić? Na nic się już nie przyda, chyba na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi. ¹⁴ Wy jesteście światłem świata. Nie może się ukryć miasto położone na górze. ¹⁵ Nie zapala się też lampy i nie umieszcza pod korcem, ale na świeczniku, aby świeciła wszystkim, którzy są w domu. ¹⁶ Tak niech wasze światło jaśnieje przed ludźmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, który jest w niebie.

Już sam wstęp do Kazania na Górze przedstawia ideał prawego człowieka. Jezus zapewnia swoich słuchaczy, że jeśli będą się starali o to, by spoczęły na nich owe błogosławieństwa, okażą się solą dla ziemi.

13. Sól jest tym, co zabezpiecza potrawy od zepsucia i nadaje im smak. Otóż taką rolę w stosunku do całego świata spełniają ludzie słuchający nakazów Chrystusa: decydują o określonej, wysokiej wartości świata i chronią świat przed zagładą. Jeśli przestaną zachowywać pouczenia Chrystusa, staną się jak sól zwietrzała, a więc nie nadająca się już do przyprawiania i konserwowania potraw. Sól taką, pozbawioną wszelkich swoistych właściwości, wyrzuca się jako bezużyteczną: nikt już na nią nie zważa, zostaje zdeptana przez ludzi. Podobny los czeka też tych, którzy sprzeniewierzą się posłannictwu, jakie Bóg im przekazał. To przecież ten sam Mateusz zanotuje słowa wypowiedziane do człowieka, który znalazł się na uczcie bez szaty godowej: Zwiążcie mu ręce i nogi i wyrzućcie go na zewnątrz, w ciemności! (Mt 22,13). Tak więc to ukazanie zaszczytnej godności wyznawców Chrystusa posiada również charakter pouczający. Trzeba mianowicie pamiętać o tym, żeby się nie zasklepiać we własnej doskonałości, trzeba nią służyć całemu światu. Każdy chrześcijanin ma pewne zobowiązania wobec całego świata.

14. Ci, co poszli za Chrystusem, podobni są również do jasnego światła. Wiadomo, czym jest światło dla istot żyjących. Chrystus powie kiedy indziej, że On sam jest światłością świata (J 8,12). Jeśli są światłem także uczniowie Jezusa, to dlatego, że oni właśnie mają promieniować na wszystkich ludzi światłem otrzymanym od Niego.

15. Mają to czynić nie byle jak, mają być niczym miasto bogato oświetlone, położone na wysokim wzgórzu. Cała okolica może korzystać z tego światła. Słysząc o takim mieście, Izraelita pomyślał natychmiast, rzecz jasna, o Jerozolimie i to mu też pozwalało pojmować nieco szerzej światłość, o której mówił Jezus. Proroctwo Izajasza stawało się zrozumiałe: Stanie się na końcu czasów, że góra świątyni Jahwe mocno stanie na szczycie gór… Wstąpmy na Górę Jahwe… Niech nas nauczy dróg swoich (Iz 2,2 n). Jest rzeczą zupełnie naturalną, że światło zapala się po to i w takim miejscu ustawia, żeby mogło wszystkich oświecać. Byłoby niedorzecznością zapalać światło i ukrywać je tak, aby nie było widoczne.

16. Otóż gdy chodzi o uczniów Chrystusa, to źródłem tak promieniującej światłości mają być ich dobre uczynki, czyli całe życie, będące żywym wcieleniem wszystkich pouczeń Jezusa. Inni ludzie mają widzieć w ich życiu świetlaną drogę, którą sami też będą kroczyć, oddając tym samym chwałę Ojcu Niebieskiemu.

JEZUS A PRAWO (5,17–20)

¹⁷ Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem znieść, ale wypełnić. ¹⁸ Zaprawdę bowiem, powiadam wam: Dopóki niebo i ziemia nie przeminą, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Prawie, aż się wszystko spełni. ¹⁹ Ktokolwiek więc zniósłby jedno z tych przykazań, choćby najmniejszych, i uczyłby tak ludzi, ten będzie najmniejszy w królestwie niebieskim. A kto je wypełnia i uczy wypełniać, ten będzie wielki w królestwie niebieskim. ²⁰ Bo powiadam wam: Jeśli wasza sprawiedliwość nie będzie większa niż uczonych w Piśmie i faryzeuszów, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego.

Swoją naukę nazywał Jezus wiele razy „przykazaniem nowym”. Powstawało więc mimo woli pytanie, jaki jest stosunek Jezusa do Starego Prawa i Proroków? Prawo było bowiem ongiś przekazane w sposób uroczysty przez Mojżesza i uchodziło za najwyższą świętość w Izraelu, Prorocy zaś ogłaszali ludziom wolę Boga. Prawo i Prorocy – to dwa drogowskazy uczciwego życia dla człowieka ST. Cóż więc stanie się teraz z Prawem i Prorokami?

17–18. Otóż Jezus zaraz na wstępie stwierdza bardzo wyraźnie, że nie przyszedł znosić ani Prawa, ani Proroków. Przyszedł, by wypełnić i Prawo, i Proroków. Owo wypełnienie nie będzie polegało na tym, że Jezus ogłosi jeszcze jakieś inne, dodatkowe przykazania, uzupełniając w ten sposób istniejące już przepisy. Wypełnienie to można pojmować w sposób dwojaki: Jezus wypełni duchem swojej miłości starą literę Prawa, co potem św. Paweł tyle razy i tak dokładnie przedstawi, wypełni też, zachowa najdoskonalej swoim życiem i śmiercią całe Prawo i wszystko, czego domagali się prorocy. Zostawi nam żywy, konkretny przykład najdoskonalszego wypełnienia Prawa. Tak więc Jezus nie zrywa ze Starym Prawem, co więcej, bardzo uroczyście oświadcza, że wpierw przeminie niebo i ziemia, nim najmniejszy przepis, najmniejsze wskazanie z Prawa zostanie pominięte, opuszczone. Ideę najmniejszego przepisu wyraża metafora najmniejszej literki w alfabecie hebrajskim – jota oraz wzmianka o jednej kreseczce.

Należy przy tym pamiętać, że przemawianie Boga do ludzi nie skończyło się razem ze ST. Autor Listu do Hebrajczyków powie: Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców przez proroków, a w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna… (Hbr 1,1 n). Tak więc ostatnim Słowem Boga do ludzi jest Syn: Jego słowa, czyny; całe Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie – to słowo Boga do ludzi, to pełnia Bożego Słowa. Dlatego też Jezus jest najbardziej autorytatywnym interpretatorem Prawa i Proroków.

19. Za przykładem Jezusa nikt też z ludzi nie może znosić, unieważniać żadnego z przykazań Bożych ani w ten sposób postępować, jakby owe przykazania nie obowiązywały. Ten, kto by się odważył tak czynić, będzie uznany za najmniejszego w królestwie niebieskim. Jest to bardzo eufemistyczna zapowiedź kary, jaka spadnie na ludzi lekceważących sobie nawet najmniejsze przykazania Boże. Przeciwnie zaś, ci co będą głosić najmniejsze przykazania Boże i żyć zgodnie z nimi, posiądą zaszczytne, wysokie miejsce w królestwie niebieskim.

20. Jak nie twierdził Jezus, że jest prawodawcą absolutnie nowym, że obala wszystko, co było, a ustanawia nowy porządek, tak też nie utrzymywał, że nikt przed Nim i Jego uczniami nie zabiegał o sprawiedliwość, o doskonałość moralną. Siebie samych stawiali za przykład sprawiedliwości i głosili zasady przede wszystkim sprawiedliwego postępowania uczeni w Piśmie i faryzeusze. Fakt ich istnienia Jezus uznaje i nie przeczy temu, że praktykowali oni pewną sprawiedliwość i że zachęcali innych do kultywowania owej cnoty. Wartość tej sprawiedliwości, czyli doskonałości życia, była jednak niewielka, i dlatego Jezus oznajmia: Jeśli wasza sprawiedliwość nie będzie większa niż uczonych w Piśmie i faryzeuszów, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego. Słowa te są w rzeczywistości sformułowaniem zasady, na której opiera się wyższość nowej moralności w stosunku do przepisów Starego Prawa. Ze względu na wzmiankę o uczonych w Piśmie i faryzeuszach można się już z góry domyślać, że nowa moralność będzie przeciwstawiana czysto zewnętrznej legalistycznej sprawiedliwości przywódców narodu wybranego.

PIĄTE PRZYKAZANIE I NAKAZ POJEDNANIA (5,21–26)

²¹ Słyszeliście, że powiedziano przodkom: Nie zabijaj!; a kto by się dopuścił zabójstwa, podlega sądowi. ²² A Ja wam powiadam: Każdy, kto się gniewa na swego brata, podlega sądowi. A kto by rzekł swemu bratu: Raka, podlega Wysokiej Radzie. A kto by mu rzekł: „Bezbożniku”, podlega karze piekła ognistego. ²³ Jeśli więc przyniesiesz dar swój przed ołtarz i tam sobie przypomnisz, że brat twój ma coś przeciw tobie, ²⁴ zostaw tam dar swój przed ołtarzem, a najpierw idź i pojednaj się z bratem swoim. Potem przyjdź i dar swój ofiaruj. ²⁵ Pogódź się ze swoim przeciwnikiem szybko, dopóki jesteś z nim w drodze, by cię przeciwnik nie wydał sędziemu, a sędzia dozorcy, i aby nie wtrącono cię do więzienia. ²⁶ Zaprawdę, powiadam ci: Nie wyjdziesz stamtąd, aż zwrócisz ostatni grosz.

Odwołując się do przepisów Starego Prawa, Jezus prawie zawsze mówi: „Słyszeliście, że powiedziano…” Być może, iż większość spośród słuchających znała ST nie z osobistej lektury – sztuka czytania zapewne była obca prostym ludziom – tylko z ustnego nauczania tych, którzy wyjaśniali Pismo.

21–22. Nakaz, do którego tu nawiązuje Jezus, odnajdujemy wiele razy w ST (np. Rdz 4,10; 9,6; Wj 20,13; 21,12). Człowiek mógł zabijać jedynie zwierzęta po to, by żywić się ich mięsem (Rdz 9,2 n). Przedmiotem zakazu był – rzecz prosta – akt zewnętrznie widocznego zabójstwa (por. Wj 20,13; 21,12). Otóż Chrystus zabrania nawet gniewać się na brata. Bratem każdy Izraelita nazywał innego – i tylko – Izraelitę. Żaden nieobrzezany nie zasługiwał w oczach Izraelity na miano brata. Chrześcijanie braćmi nazywali przede wszystkim wyznawców tej samej wiary, lecz sam Chrystus dał do zrozumienia, choćby w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie, że za brata należy uważać każdego człowieka, a nie tylko tego, kto ma wspólnych z nami cielesnych rodziców lub wyznaje tę samą wiarę. Oczywiście nie każdy gniew na brata powoduje postępowanie sądowe. Chrystus sam zapłonie kilka razy świętym gniewem. Chodzi o gniew, w który często popadamy bez dostatecznych powodów. Nieco później św. Jan powie bardzo wyraźnie: Każdy, kto nienawidzi swego brata, jest zabójcą (1 J 3,15). Sąd grożący za gniew na brata oznacza trybunał lokalny złożony z 23 członków. Nie należy go utożsamiać z Sanhedrynem, który składał się z 71 członków, urzędował tylko w Jerozolimie i winien stanąć przed nim ten, kto by powiedział na swego brata: raka. Jest to wykroczenie większe niż gniew ukrywany jedynie we wnętrzu. To gniew uzewnętrzniony, połączony z wyzwiskami. Określenia raka i głupcze są do siebie zbliżone pod względem treści. Różnica polega jedynie na tym, że raka oznacza niezaradność umysłową w ogóle, nieudolność jako taką, „głupcze” zaś, według źródłosłowu semicko-greckiego, wyraża głupotę w sprawach religijnych i jest synonimem niegodziwości, bezbożnictwa. Jasne jest zatem, dlaczego za nazwanie kogoś „głupcem” grozi większa kara, tzn. kara ognia piekielnego, zwanego gehenną, co pozostaje w związku z nazywającą się tak samo doliną potoku, który okala południowo-zachodnią część Jerozolimy. W okresie religijnego odstępstwa w dolinę tego potoku zrzucano ciała dzieci (2 Krl 23,10; Jr 7,31) składanych w ofierze Molochowi. Dlatego dolina Gichonu stała się z czasem symbolem piekła. Inni nazwę wyprowadzali od „synów Hinnoma”. Wszystkie trzy rozpatrywane tu przypadki, tj. gniew na brata, wyzwanie go od głupców lub określenie obelżywym słowem raka są porównane z zabójstwem, o którym mówi ST. Nikt nie zaprzeczy, że porównanie nie jest doskonałe, z drugiej strony jednak wiadomo, że słowem można kogoś nie tylko okaleczyć, ale także i dobić. Zresztą drwić z cudzego upośledzenia – to znaczy robić wymówki Bogu, nie dowierzać Bożej mądrości.

23–24. Trwanie w złości i w gniewie jest czymś tak bardzo niezgodnym z wolą Bożą, że nawet modlitwę człowieka poróżnionego z bliźnim czyni bezowocną. Oto bardzo wyraźne stwierdzenie zobowiązujące nas wszystkich do nauczenia się sztuki przebaczania, tej najtrudniejszej formy miłości bliźniego. Nie wystarczy przy tym poprzestać na przeświadczeniu, że nie mamy w sercu urazy do nikogo. Należy się zastanowić, czy ktoś inny nie czuje jakiegoś żalu do nas. Pokój między ludźmi jest warunkiem ich pokoju z Bogiem. Od owej sztuki przebaczenia zależy umiejętność współżycia z ludźmi. Gdy papież Jan XXIII podejmował dzieło zjednoczenia całego chrześcijaństwa, to przede wszystkim przestał mówić o grzechach tych, którzy odpadli od Kościoła.

25–26. Owego pojednania się z braćmi nie można odkładać na później. Inaczej bowiem może dojść do tego, co zdarza się niekiedy między ludźmi: jeśli ktoś, będąc dłużnikiem swego brata, zwleka zbyt długo ze zwrotem należności, naraża się na to, że wierzyciel odda sprawę długu w ręce sędziego, sędzia zaś ogłosi wyrok i przekaże winnego władzom więziennym. Otóż zupełnie coś podobnego może się przydarzyć w stosunkach z Bogiem: jeżeli nie pojednamy się z braćmi, możemy ściągnąć na siebie sąd Boży i karę ognia piekielnego. Tak więc mamy wykorzystać dobrze każdą chwilę naszego życia.

SZÓSTE PRZYKAZANIE (5,27–32)

²⁷ Słyszeliście, że powiedziano: Nie cudzołóż! ²⁸ A Ja wam powiadam: Każdy, kto pożądliwie patrzy na kobietę, już się w swoim sercu dopuścił z nią cudzołóstwa. ²⁹ Jeśli więc prawe twoje oko jest ci powodem do grzechu, wyłup je i odrzuć od siebie. Lepiej bowiem jest dla ciebie, gdy zginie jeden z twoich członków, niż żeby całe twoje ciało miało być wrzucone do piekła. ³⁰ I jeśli prawa twoja ręka jest ci powodem do grzechu, odetnij ją i odrzuć od siebie. Lepiej bowiem jest dla ciebie, gdy zginie jeden z twoich członków, niż żeby całe twoje ciało miało iść do piekła.

³¹ Powiedziano też: Jeśli kto chce oddalić swoją żonę, niech jej da list rozwodowy (Pwt 24,1). ³² A Ja wam powiadam: Każdy, kto oddala swoją żonę – poza wypadkiem nierządu – naraża ją na cudzołóstwo; a kto by oddaloną wziął za żonę, dopuszcza się cudzołóstwa.

27. Zabraniając cudzołóstwa, szóste przykazanie odnosiło się w ST, co prawda, zarówno do niewiast, jak i mężczyzn: obydwu stronom nie zezwalało na zbliżenia pozamałżeńskie. W praktyce jednak szczegółowe przepisy zostawiały pod tym względem o wiele więcej swobody mężczyźnie niż kobiecie.

28. Otóż Chrystusowa troska o trwałość małżeństwa sięga o wiele dalej. Każdy małżonek przez to samo, że patrzy pożądliwie na inną kobietę, już popełnił cudzołóstwo – nie w znaczeniu dosłownym, lecz cudzołóstwo w sercu. Pojawia się więc znów to, znane nam już z przypadku omówionego przed chwilą, wewnętrzne, duchowe pojęcie grzechu: jak zabijać można noszonymi w duszy gniewem i złością, tak też można się dopuścić cudzołóstwa w sercu. Konkretny czyn, widzialne przekroczenie przykazania, jest tylko uzewnętrznieniem tego, co się dokonało w duszy człowieka. I to jest jedna z zasadniczych nowości, wprowadzonych przez Jezusa do istniejącej już w ST nauki o grzechu.

29–30. Polecenia „wyłup oko”, „odetnij rękę” – to zupełnie zrozumiała przesada literacka. Tego rodzaju figury retoryczne są jednak używane wtedy, gdy chce się mocno uwydatnić ważność treści przekazywanych za pomocą takich figur. W tym wypadku chodzi o sprawę unikania okazji do grzechu. Walkę z grzechem należy bowiem rozpocząć od usunięcia okoliczności ułatwiających zaistnienie grzechu. W owym usuwaniu okoliczności, okazji do grzechu, trzeba być bezwzględnym do ostatecznych granic. Choćby, zabieg tego rodzaju był bolesny, jak np. pozbawienie się oka lub odcięcie sobie ręki – trzeba się nań zdobyć. Wiadomo przecież, że człowiek dobrowolnie zgadza się niekiedy na takie operacje, bo jest przekonany, że tylko w ten sposób zostanie uratowane jego życie. O ileż bardziej wskazane jest poddanie się najbardziej bolesnym zabiegom, gdy chodzi o ratowanie się przed ogniem piekielnym, który nigdy nie zagaśnie (por. Mk 9,43.45.47). Kościół, będąc posłuszny temu poleceniu, każe traktować nieco surowiej niż zwykłych grzeszników tzw. okazjonariuszy, tj. ludzi popadających ciągle w te same grzechy, zawsze w identycznych okolicznościach. Dowód to bowiem, że ludzie ci nie chcą w sposób zdecydowany i stanowczy unikać okazji do grzechów. W takiej sytuacji ich najbardziej energiczna walka z grzechem nie rokuje żadnych nadziei na zwycięstwo. Tak więc każde postanowienie poprawy musi być poparte przede wszystkim bardzo konkretną decyzją usunięcia, pozbawienia mocy oddziaływania na nas tego, co nas dotychczas doprowadzało do grzechu.

31. Grzechy cudzołóstwa wiążą się wprost ze sprawą nierozerwalności małżeństwa. W ST istniało następujące Prawo: Jeśli mężczyzna poślubi kobietę, i zostanie jej mężem, lecz nie będzie jej darzył życzliwością, bo ona nie pozyska łaski w jego oczach, gdyż on znalazł u niej coś odrażającego, napisze jej list rozwodowy, wręczy go jej, potem odeśle ją od siebie (Pwt 24,1). Nigdzie nie jest powiedziane dokładniej, na czym owa rzecz odrażająca u kobiety polegała, w każdym razie mężczyzna nie mógł jej od siebie oddalić bez tzw. „książeczki rozwodowej”.

32. Tymczasem Jezus nie uznaje tego prawa. Ale naukę Jego o nierozerwalności małżeństwa Ewangelia Mateusza przedstawia w taki sposób, że po dzień dzisiejszy nie ma wśród egzegetów jednomyślności co do tego, jak rozumieć pod tym względem myśl Jezusa. Pierwsza bowiem lektura tekstu oryginalnego zdaje się wskazywać na to, że Jezus przewiduje sytuację, w której mężczyzna może oddalić swoją małżonkę, po czym ma prawo wstąpić w nowy związek małżeński. Jest to mianowicie przypadek, kiedy żona okazuje się wiarołomną. Wniosek jaki, na pozór uzasadniony zarówno tekstem Mt 5,32, jak i wypowiedzią z 19,9, pozostawałby jednak w wyraźnej sprzeczności z aktualną nauką i praktyką Kościoła. Wszystkie usiłowania interpretatorów tego tekstu zmierzają więc do wyeliminowania sprzeczności pomiędzy praktyką Kościoła a tym, co sugerowałby tekst Ewangelii Mateusza. Z mnóstwa zarejestrowanych dotąd teorii, próbujących zinterpretować ten trudny tekst, najbardziej prawdopodobną zdaje się być ta, według której słowo nierząd jest określeniem małżeństwa nieważnego. Na miano nierządu bowiem zasługuje współżycie ze sobą dwojga ludzi pozostających w przeświadczeniu, że są prawnie zawartym małżeństwem, gdy tymczasem w rzeczywistości legalnego związku małżeńskiego – ze względu na pewne przeszkody – wcale nie ma. W takiej sytuacji obie strony, po stwierdzeniu nieważności ich rzekomego małżeństwa, są wolne i mogą wstąpić w nowy, a ściśle mówiąc, w prawdziwy związek małżeński. Warto przy okazji zanotować, że sprawą nierozerwalności związku małżeńskiego zajmują się pozostali dwaj synoptycy (Mk 10,11 n; Łk 16,18) oraz Paweł (1 Kor 7,10 n). Lecz tylko w relacji Mateusza mamy do czynienia z ową klauzulą, która mogła być zrozumiana jedynie przez czytelników Ewangelii Mateusza obeznanych z żydowską terminologią prawną i z przeszkodami małżeńskimi powodującymi określone następstwa.

Nowość nauki Chrystusa jest pod tym względem tylko pozorna. Głosząc bezwzględną nierozerwalność związku małżeńskiego nawiązywał Jezus do tego, co było powiedziane już w Księdze Rodzaju: Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca i matkę swoją i łączy się ze swoją żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem (Rdz 2,24).

ÓSME PRZYKAZANIE (5,33–37)

³³ Słyszeliście również, że powiedziano przodkom: Nie będziesz fałszywie przysięgał, lecz dotrzymasz Panu swej przysięgi. ³⁴ A Ja wam powiadam: Wcale nie przysięgajcie – ani na niebo, bo jest tronem Boga; ³⁵ ani na ziemię, bo jest podnóżkiem stóp Jego; ani na Jerozolimę, bo jest miastem wielkiego Króla. ³⁶ Ani na swoją głowę nie przysięgaj, bo nawet jednego włosa nie możesz uczynić białym albo czarnym. ³⁷ Niech wasza mowa będzie: Tak, tak; nie, nie. A co nadto jest, od Złego pochodzi.

33. Człowiek ST gdy przysięgał, wzywał Boga na świadka. Był tym samym zobowiązany Prawem do zachowania przysięgi, nie mówiąc już o tym, że nie wolno mu było wzywać Boga na świadka, kiedy mówił nieprawdę.

34–36. Otóż Chrystus nie pozwala przysięgać w ogóle. Żeby nie było żadnych wątpliwości co do zasięgu tego nakazu, wylicza Jezus różne sposoby przysięgania. Nie wolno przysięgać ani na niebo, ani na ziemię, ani na Jerozolimę, ani na własną głowę. Wszystkie te przysięgi, choć nie wymienia się w nich wprost imienia Bożego, są jednak apelem do Boga samego; bo niebo – to przecież miejsce zamieszkania, tron Boga, bo Jerozolima – to miasto, w którym sobie Bóg szczególnie upodobał, ziemia – to podnóżek, a zatem własność Boga, głowa – tutaj wiek życia zaznaczony siwizną – to też przedmiot decyzji Boga, a nie człowieka.

37. Człowiek powinien być w swych wypowiedziach wierny prawdzie. Niech nie uprawia żadnego żonglowania prawdą. Nie powinno być w jego życiu miejsca dla jakiejś półprawdy, dla wieloznaczności. Nietrudno zauważyć, że znów istnieje pewna sprzeczność między tym bezwzględnym zakazem przysięgania a obecną praktyką Kościoła, który w różnych okolicznościach nie tylko zezwala na przysięgi, ale wręcz je nakazuje. Otóż ta praktyka Kościoła jest w pewnym sensie „złem koniecznym”, dopuszczeniem uroczystej deklaracji ze względu na to, że często nie można polegać na słowie człowieka. Rodzajem przysięgi jest ślub uważany za akt religijny o dużej wartości. Zezwolenie na przysięgę jest wyrazem troski Kościoła o zagwarantowanie wierności prawdzie.

PRAWO ODWETU (5,38–42)

³⁸ Słyszeliście, że powiedziano: Oko za oko i ząb za ząb! (Kpł 24,19n) ³⁹ A Ja wam powiadam: Nie stawiajcie oporu złemu: lecz jeśli cię kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi. ⁴⁰ Temu, kto chce prawować się z tobą i wziąć twoją szatę, odstąp i płaszcz. ⁴¹ Zmusza cię kto, żeby iść z nim tysiąc kroków, idź dwa tysiące. ⁴² Daj temu, kto cię prosi, i nie odwracaj się od tego, kto chce pożyczyć od ciebie.

38. W ST istniało prawo zezwalające na dokonywanie zemsty. Prawo to jednak określało bardzo wyraźnie zakres dopuszczalnego odwetu, wyznaczało mu wyraźne granice (Wj 21,23–25). Wszelkie przekraczanie owych granic podlegało również z góry przewidzianym sankcjom.

39–42. Otóż Jezus każe zrezygnować z tego dozwolonego prawa odwetu. Każe nie stawiać oporu złemu. Zła bowiem – lub dokładniej mówiąc: złego – nie pokona się złem. Wtedy stworzyłoby się warunki do coraz większego pomnażania zła. Zło daje się pokonać dobrem. W praktyce wygląda to tak: gdy ktoś uderzy mnie w prawy policzek, nie będę się rzucał na niego ani domagał odszkodowania, jakie wyznaczyli rabini za nieuzasadnione uderzenie w prawy policzek, które było większe niż za uderzenie z lewej strony, ale nadstawię sam do uderzenia także policzek lewy; gdy ktoś zabierze mi gorszą, mniej cenną część garderoby, oddam mu także i tę droższą, ważniejszą; gdy jakiś natrętny osobnik będzie mnie zmuszał, bym szedł z nim tysiąc kroków, nie opuszczę go, ale pójdę dwa tysiące; nie będę odmawiał jałmużny temu, kto wyciąga do mnie rękę; nie będę uciekał od tego, kto zechce zaciągnąć u mnie pożyczkę.

Nakazy te, gdyby je pojąć dosłownie, znów pozostawałyby w sprzeczności nie tylko ze świeckimi systemami prawnymi społeczeństw najbardziej katolickich, ale nawet z całymi partiami – np. części De sanctionibus in Ecclesia – samego „Kodeksu prawa kanonicznego”. Znów mamy więc do czynienia z pewną zamierzoną przesadą literacką, która wyraża myśl następującą: zło pokona się skuteczniej i rychlej, przyjmując dobrowolnie krzywdę niż odpłacając złem za zło. Święty Paweł streści potem tę samą naukę, gdy powie: Nie daj się zwyciężać złu, ale zło dobrem zwyciężaj (Rz 12,21).

MIŁOŚĆ NIEPRZYJACIÓŁ (5,43–48)

⁴³ Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz miłował swego bliźniego, a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził (Kpł 19,18). ⁴⁴ A Ja wam powiadam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują, ⁴⁵ abyście się stali synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. ⁴⁶ Jeśli bowiem miłujecie tych, którzy was miłują, cóż za nagrodę mieć będziecie? Czyż i celnicy tego nie czynią? ⁴⁷ I jeśli pozdrawiacie tylko swych braci, cóż szczególnego czynicie? Czyż i poganie tego nie czynią? ⁴⁸ Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski.

43. Chociaż Chrystus wyraźnie powiedział: Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz miłował bliźniego swego, a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził, to jednak w żadnej księdze ST nie można znaleźć nakazu wrogiego odnoszenia się do nieprzyjaciół, lecz w praktyce codziennego życia darzono nieprzyjaciół, podobnie do nakazów eksterminacji ludzi Kanaanu, zawsze tak wielką nienawiścią, iż słusznie można było mówić o istnieniu pod tym względem niepisanego prawa. Ci, co pragnęliby widzieć to prawo w mniej ostrych zarysach, cytują przynajmniej jeden tekst, z którego wynika, że już ST zalecał niekiedy miłość względem nieprzyjaciół. W Wj 23,4–5 czytamy: Jeśli spotkasz wołu twego wroga albo jego osła błąkającego się, odprowadź je do niego. Jeśli zobaczysz, że osioł twego wroga upadł pod ciężarem, nie pozostawisz go, ale razem z nim przyjdziesz mu z pomocą. Nietrudno stwierdzić, że jest to wyraz życzliwości okazanej nieprzyjacielowi w sposób bardzo, bardzo pośredni.

44. Jakże inaczej wygląda nakaz Jezusa: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują. Jest to jeden z najtrudniejszych nakazów etyki nowotestamentowej.

45–48. Jest on też zaopatrzony w wyraźnie sformułowane motywy: należy kochać także nieprzyjaciół, bo wszyscy jesteśmy synami tego samego Ojca Niebieskiego; bo za miłość nieprzyjaciół czeka nas szczególna zapłata; bo miłość nieprzyjaciół jest jednym ze znaków odróżniających chrześcijan od pogan. Jeżeli człowiek w swej ludzkiej doskonałości będzie się upodabniał do Boga, to stanie się to przede wszystkim wtedy, kiedy zdobędzie się na prawdziwą miłość względem nieprzyjaciół. Święty Paweł powie kiedyś bardzo wyraźnie: Na to zaś wszystko [przywdziejcie] miłość, która jest spoiwem doskonałości (Kol 3,14).

CZYSTOŚĆ ZAMIARÓW (6,1)

6 ¹ Strzeżcie się, żebyście uczynków pobożnych nie wykonywali przed ludźmi po to, aby was widzieli; inaczej bowiem nie będziecie mieli nagrody u Ojca waszego, który jest w niebie.

1. Doskonałość – zwaną gdzie indziej sprawiedliwością – osiąga się między innymi poprzez spełnianie dobrych uczynków. Wśród tych uczynków na plan pierwszy wysuwają się: jałmużna, modlitwa i post. Otóż te z natury cenne w oczach Boga uczynki tracą swoją wartość, gdy spełnia się je z chęcią ukazania się w jak najlepszym świetle wobec ludzi. Nie zasługują wtedy na żadną zapłatę, gdyż są pewną formą egoizmu, a nie wyrazem troski o dobro bliźniego lub o chwałę Bożą.

JAŁMUŻNA (6,2–4)

² Kiedy więc dajesz jałmużnę, nie trąb przed sobą, jak obłudnicy czynią w synagogach i na ulicach, aby ich ludzie chwalili. Zaprawdę, powiadam wam: ci otrzymali już swoją nagrodę. ³ Kiedy zaś ty dajesz jałmużnę, niech nie wie lewa twoja ręka, co czyni prawa, ⁴ aby twoja jałmużna pozostała w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.

2–4. Tak więc kto daje jałmużnę, winien to czynić z największą dyskrecją, w pełnym zatroskaniu jedynie o to, by sprawić ulgę bliźniemu, bez żadnego rozgłosu. Wartość jałmużny ma bowiem oceniać tylko Bóg, a nie ludzie. I nie trzeba też Bogu przypominać tego, co się komu dało. Tak bowiem postępował ów faryzeusz z przypowieści, wyliczając Bogu swoje rzekomo dobre uczynki. Powiedział o nim Chrystus, że nie odszedł do domu usprawiedliwiony (por. Łk 18,14).

MODLITWA (6,5–15)

⁵ Gdy się modlicie, nie bądźcie jak obłudnicy. Oni to lubią w synagogach i na rogach ulic wystawać i modlić się, żeby się ludziom pokazać. Zaprawdę, powiadam wam: otrzymali już swoją nagrodę. ⁶ Ty zaś, gdy chcesz się modlić, wejdź do swej izdebki, zamknij drzwi (Iz 26,20 LXX) i módl się do Ojca twego, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.

⁷ Modląc się nie bądźcie gadatliwi jak poganie. Oni myślą, że przez wzgląd na swe wielomówstwo będą wysłuchani. ⁸ Nie bądźcie podobni do nich! Albowiem wie Ojciec wasz, czego wam potrzeba, zanim jeszcze Go poprosicie.

Wy zatem tak się módlcie:

⁹ Ojcze nasz, który jesteś w niebie,

niech się święci Twoje imię!

¹⁰ Niech przyjdzie Twoje królestwo;

niech Twoja wola się spełnia na ziemi, tak jak w niebie.

¹¹ Naszego chleba powszedniego daj nam dzisiaj;

¹² i przebacz nam nasze winy, tak jak i my przebaczamy tym, którzy przeciw nam zawinili;

¹³ i nie dopuść, abyśmy ulegli pokusie, ale nas zachowaj od złego.

¹⁴ Jeśli bowiem przebaczycie ludziom ich przewinienia, i wam przebaczy Ojciec wasz niebieski.

¹⁵ Lecz jeśli nie przebaczycie ludziom, Ojciec wasz nie przebaczy wam także waszych przewinień.

5–6. Jeszcze bardziej niż udzielaniu jałmużny czystość intencji musi towarzyszyć modlitwie. Parodią modlitwy staje się rzekoma rozmowa z Bogiem prowadzona w takim miejscu i w taki sposób, by ludzie mogli podziwiać nasze rozmodlenie. Chrystus Pan doradza modlić się na osobności, z dala od ludzkiego widoku, z tym całkowitym przeświadczeniem, że Bóg jest w stanie dostrzec nas wszędzie i odczytać nasze najskrytsze myśli.

Nie wynika z tego jednak wcale, że Chrystus potępił modlitwę zbiorową i wszelki kult publiczny, przekładając nad nie pobożność prywatną. Nie chodzi o miejsce i o otoczenie; można być pyszałkiem i niemądrym zarozumialcem modląc się w skrytości, ale można też zajmować się jedynie Bogiem będąc w tłumie ludzi i stanowiąc nawet przedmiot zainteresowania wszystkich. Chodzi o postawę duchową, która ma się wyrażać w wyłącznej trosce o chwałę Bożą.

7–8. Ta postawa decyduje o wartości modlitwy, a nie miejsce, w którym się modlimy ani ilość wypowiedzianych słów. To poganie byli przekonani, że im bardziej będą gadatliwi w modlitwie, tym okaże się ona skuteczniejsza. Nie tak mają się modlić chrześcijanie. Bóg, który jest ich dobrym Ojcem, wie, czego im potrzeba. Nie wynika z tego jednak, że modlitwa jest w ogóle zbyteczna: powinniśmy przedstawiać Bogu nasze potrzeby, ale prosto, zwyczajnie, bez pokładania specjalnej ufności w samych słowach modlitwy.

9. Nie ograniczając się do czystego teoretyzowania, pokazuje też Jezus praktycznie, jak należy się modlić. Jest to modlitwa pod wielu względami bardzo odmienna. Zezwala np. Jezus zwracać się do Boga tak, jak zwykliśmy się zwracać do naszych ziemskich rodziców: „Ojcze nasz”. Była to rzecz niezwykła w czasach, kiedy poganie modląc się do swoich bóstw układali długie listy ich imion, a Żydzi najchętniej imienia Boga prawdziwego w ogóle nie wymawiali, przy czym jedni i drudzy byli powodowani tym samym zatroskaniem, żeby nie urazić czymś tego, do którego zanosiło się modły. Tymczasem chrześcijanie z całą prostotą mogą się zbliżać do Boga jak dzieci do własnego ojca. Lecz ta synowska ufność nie powinna przesłaniać chrześcijaninowi prawdy, że Bóg jest bytem nieskończenie przewyższającym wszystkie stworzenia. Jego miejscem zamieszkania jest niebo. Nie jest to więc jakiś zwykły, ziemski ojciec, tylko Ojciec Niebieski.

Każda modlitwa – z woli samego Chrystusa – powinna się rozpoczynać od prośby o pomnażanie Bożej chwały: Niech się święci Twoje imię – oto, co jest najważniejsze w każdej modlitwie. W przekonaniu Izraelity „święcić Boże imię” znaczyło to spełniać akty religijnego kultu, być pobożnym. Zatem ta pierwsza prośba to również modlitwa w pewnym sensie o pomnażanie wiary.

10. Prośba o przyjście królestwa Bożego w świadomości Żydów była połączona z nadziejami mesjańskimi rozumianymi zresztą wyłącznie w sensie politycznym. Modląc się o przyjście królestwa Bożego żywili Żydzi nadzieję, że zostaną kiedyś uwolnieni od wszelkiego ucisku i że Izrael wróci znów do swojej dawnej politycznej świetności. Inaczej pojmował to królestwo Chrystus. Prośba o przyjście królestwa, która wiąże się ściśle z modlitwą o uświęcenie imienia Bożego, to pragnienie, by była na ziemi jedna owczarnia i jeden pasterz, by Chrystus zatryumfował w pełni nad złymi mocami, by wreszcie na wszystkich spłynęła łaska Boża, bo królestwo Boże – to Regnum gratiae (królestwo łaski). Tak więc królestwo Boże pojmowane właściwie jest synonimem wszystkich dóbr nadprzyrodzonych. Nic tedy dziwnego, że prośba o jego przyjście znajduje się na drugim miejscu w Modlitwie Pańskiej. Prośba o spełnienie się woli Bożej na ziemi tak jak w niebie jest w pewnym sensie kontynuacją modlitwy o przyjście królestwa Bożego. Być może dlatego właśnie brak jej w paralelnym tekście Modlitwy Pańskiej u Łukasza (11,2). Doskonałe królestwo Boże zaistnieje naprawdę dopiero wtedy, kiedy ludzie rzeczywiście będą pełnić wolę nie swoją, lecz Bożą. Chodzi przy tym nie o to, żeby Bóg sprawiał wbrew naszej woli to, co sam chce, lecz aby właśnie człowiek dobrowolnie i ochoczo czynił to, czego Bóg żąda. W niebie pełnią wolę Bożą aniołowie, oddając Bogu chwałę, na ziemi zaś ludzie.

Nietrudno tu stwierdzić, że pierwsze trzy prośby Modlitwy Pańskiej mają na celu sprawę powiększenia chwały Bożej. Od tych akcentów uwielbienia – powtórzmy to jeszcze raz – powinna się zaczynać każda modlitwa.

11. Gdy zaś chodzi o rzeczy tego świata, to nie kazał Chrystus modlić się ani o bogactwa, ani o godziwe nawet zabezpieczenie sobie przyszłości, jeno o zwykły kawałek codziennego chleba. Wie nasz Ojciec Niebieski, co jest nam najbardziej potrzebne.

12. Już ST wiele razy daje do zrozumienia, że cały świat jest własnością Boga. Nieuznawanie praw Bożych do władzy nad światem jest wykroczeniem przeciwko sprawiedliwości Bożej. Człowiek zaciąga u Boga długi. Tak więc prośba o darowanie grzechów jest modlitwą o darowanie długów. Ostateczne odpuszczenie owych długów dokonało się na krzyżu. Dlatego św. Paweł mówi: Darował nam wszystkie występki, skreślił zapis dłużny, przygniatający nas nakazami. To właśnie, co było naszym przeciwnikiem, usunął z drogi, przygwoździwszy do krzyża (Kol 2,13 n).

Otóż tylko przy tej prośbie o darowanie długów mamy do czynienia ze swoistym przekonywaniem Boga: Odpuść nam, bo przecież i my odpuszczamy naszym dłużnikom. Tak więc jeśli żywimy w duszy urazy do naszych bliźnich, jeśli im nie przebaczamy – to nasza Modlitwa Pańska jest ciągle powtarzającym się kłamstwem i nie zasługuje, rzecz jasna, na wysłuchanie. A jest to, trzeba przyznać, prośba o rzecz największą: prośba o możność ponownego zjednoczenia się z Bogiem, o uwolnienie od ciężaru, którego człowiek sam o własnych siłach absolutnie nie może się pozbyć.

13. W ostatniej prośbie chodzi nie tyle może o uwolnienie nas od pokus, bo przecież i sam Chrystus nie był od nich wolny – ile raczej o to, żeby nam wystarczyło sił do zwalczenia wszelkich pokus. Druga część tej prośby jest domaganiem się uwolnienia nas spod władzy złego. Ów Zły – tak bowiem osobowo, a nie abstrakcyjnie należy rozumieć wspomniane tu zło – wskutek upadku pierwszego człowieka posiada bowiem pewną władzę nad światem i ludźmi. Jego ostateczna porażka dopiero ma nastąpić.

14–15. Do konieczności przebaczania jako do warunku uzyskania przebaczenia Bożego nawiązują dwa wiersze, które następują po tekście samej Modlitwy Pańskiej. Mamy tu do czynienia ze sformułowaniem prawa, które brzmi: Jeśli wy przebaczycie ludziom, to i Bóg wam przebaczy; jeśli wy nie przebaczycie – to nie możecie również liczyć na przebaczenie ze strony Boga.

POST (6,16–18)

¹⁶ Kiedy pościcie, nie bądźcie posępni jak obłudnicy. Przybierają oni wygląd ponury, aby pokazać ludziom, że poszczą. Zaprawdę, powiadam wam, już odebrali swoją nagrodę. ¹⁷ Ty zaś, gdy pościsz, namaść sobie głowę i obmyj twarz, ¹⁸ aby nie ludziom pokazać, że pościsz, ale Ojcu twemu, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.

16–18. Po modlitwie i jałmużnie trzecim z kolei dobrym uczynkiem chrześcijańskim jest post. Poszcząc zwykło się dawać wyraz smutkowi (Rdz 50,10; Sdz 20,26; 1 Sm 31,13; 2 Sm 1,12) i pokucie, która miała na celu ułagodzenie Bożego gniewu (1 Sm 7,6; 2 Sm 12,16.21–23; Iz 58,1 nn; Jr 36,9; Jl 2,15). Smutną pamięć wielkich katastrof narodowych, do których należała w pierwszym rzędzie rocznica zburzenia Jerozolimy, również postami czcili synowie Izraela. Oprócz postów urzędowych istniały niezliczone praktyki postów prywatnych, które były podejmowane niekiedy ze zwykłej chęci okazania się lepszym od otoczenia. Otóż w praktyce postu również trzeba się troszczyć o pełną czystość intencji. Nie należy z siebie robić męczennika w oczach innych ludzi, nie należy przybierać wyglądu ponurego, aby pokazać ludziom, że się pości. Przeciwnie, nasza powierzchowność nie powinna ogłaszać ludziom tego, że pościmy. Kiedy bowiem bardzo staramy się o to, by o naszych dobrych uczynkach wiedzieli ludzie, wtedy nie chce o nich wiedzieć Bóg. Jest to pouczenie, że ośrodkiem wszystkich ascetycznych zabiegów może być tylko Pan Bóg, nigdy zaś człowiek ze swym własnym „ja”.

DOBRA TRWAŁE (6,19–24)

¹⁹ Nie gromadźcie sobie skarbów na ziemi, gdzie mól i rdza niszczą i gdzie złodzieje włamują się i kradną. ²⁰ Gromadźcie sobie skarby w niebie, gdzie ani mól, ani rdza nie niszczą i gdzie złodzieje nie włamują się i nie kradną. ²¹ Bo gdzie jest twój skarb, tam będzie i serce twoje.

²² Światłem ciała jest oko. Jeśli więc twoje oko jest zdrowe, całe twoje ciało będzie rozświetlone. ²³ Lecz jeśli twoje oko jest chore, całe twoje ciało będzie w ciemności. Jeśli więc światło, które jest w tobie, jest ciemnością, jakże wielka to ciemność!

²⁴ Nikt nie może dwom panom służyć. Bo albo jednego będzie nienawidził, a drugiego – miłował; albo z jednym będzie trzymał, a drugim wzgardzi. Nie możecie służyć Bogu i Mamonie!

19–20. Wskazania dotyczące gromadzenia skarbów stanowią okazję do głębokich refleksji nad sensem życia. Otóż życie ludzkie posiada tylko wtedy pełny sens, gdy jest poświęcone gromadzeniu skarbów w niebie. Aluzja to do zasług niebieskich, do skarbu wiary, dzięki której człowiek zasługuje na niebo, będące jego prawdziwym skarbem. Wszystkie inne dobra są ciągle narażone na niebezpieczeństwo ich utraty: zniszczy je mól lub rdza, albo staną się pastwą złodziei. Natomiast nikt i nic nie jest w stanie pozbawić nas skarbu nieba.

21. Przywiązanie zaś ludzkiego serca mówi o tym, w czym i gdzie dopatruje się człowiek swego skarbu. Gdzie jest twój skarb, tam będzie i serce twoje. Dlatego właśnie na specjalne błogosławieństwo zasłużyli sobie ci, którzy są ubodzy w duchu: ich serce nie jest przywiązane do skarbów tego świata.

22–23. Chociaż w kontekście bezpośrednio następującym mowa jest o światłości i ciemności ciała, to jednak nadal chodzi o wspomniane wyżej przywiązanie naszego serca. Jeśli będzie ono zdrowe, jeśli będzie w stanie dostrzec jasno Boga i do Niego przylgnąć, wówczas wszystko co człowiek czyni, czym żyje, czego pragnie, okaże się światłem, gdyż będzie zgodne z wolą Boga, który jest najwyższą światłością. I odwrotnie: wszystko będzie ciemnością, gdy chore, zaćmione serce człowieka przylgnie do tego, który jest ciemnością i nazywa się również „księciem ciemności”.

24. Ponieważ przez zbytnie wiązanie się z dobrami tego świata utrudniamy sobie pozostawanie w ciągłej łączności z Bogiem, należy zdobyć się na ich wyrzeczenie, nie zapominając o tym, że kogo stać na rzeczy wielkie, ten będzie mógł również dokonać rzeczy małych, inaczej mówiąc: Pan Bóg, Ten, który nas obdarzył życiem, dostarczy nam i odzienia, i środków niezbędnych do życia. Zresztą własnym wysiłkiem i tak nawet jednej chwili nie dorzucimy do czasu naszego życia (w. 27).

W stwierdzeniu „Nikt nie może dwom panom służyć” chodzi o panów stanowiących radykalne względem siebie przeciwstawienie. Służenie, o którym tu mowa, jest synonimem całkowitego oddania się temu, kogo lub co za pana przyjmujemy. Konieczność służenia jest przy tym zakładana jako rzecz nie dająca się uniknąć. Chrystus wcale nie tłumaczy, że trzeba komuś służyć. Każdy człowiek jest sługą. Nawet ci, co walczą całe życie o wolność, są sługami idei, której poświęcili całe życie. Instynkt służenia jest tak samo przemożny jak popęd do panowania i mocy. Przestając służyć, człowiek staje się bezużyteczny, a poczucie bezużyteczności najbardziej i najszybciej dobija. Problem więc jest nie w tym, czy w ogóle służyć, tylko komu służyć. Zostały postawione przed człowiekiem do wyboru dwie potęgi: Bóg i Mamona. Ta ostatnia oznacza nie tylko pieniądz w sensie ścisłym, ale rzeczy tego świata w ogóle. Postawiona na samym wstępie zasada: Nie możecie Bogu służyć i Mamonie każe nam poważnie traktować naszą przynależność do Chrystusa. Przypomina się mimo woli postawa św. Hieronima, który opuszczał Rzym i szedł na pustynię judejską po to, żeby nie tylko wydawać się chrześcijaninem, ale rzeczywiście nim być. Chrystus nie znosi, żeby ludzie służyli Mu tylko połową swych osobowości. Miłość do ludzi jest zaborcza i na swój sposób zazdrosna. Już w ST „zabiegał” Jahwe o to, aby naród wybrany nie kochał innych bogów i nie szukał u nich żadnej pomocy. „Zazdrość” Jahwe nigdy jednak nie miała za przedmiot wrogów Izraela. Zazdrość Boga jest wyrazem Jego miłości. Bóg jest zaborczy w swym miłowaniu, ale tylko dlatego, by człowiek nie dał się uwieść próżnemu poszukiwaniu szczęścia poza Bogiem. Oto co ma wyrażać zdecydowane oświadczenie – nakaz: Nikt nie może dwom panom służyć.

DOCZESNE TROSKI (6,25–34)

²⁵ Dlatego powiadam wam: Nie martwcie się o swoje życie, o to, co macie jeść i pić, ani o swoje ciało, czym się macie przyodziać. Czyż życie nie znaczy więcej niż pokarm, a ciało więcej niż odzienie? ²⁶ Przypatrzcie się ptakom podniebnym: nie sieją ani żną i nie zbierają do spichlerzy, a Ojciec wasz niebieski je żywi. Czyż wy nie jesteście ważniejsi niż one? ²⁷ Kto z was martwiąc się może choćby jedną chwilę dołożyć do wieku swego życia? ²⁸ A o odzienie czemu się martwicie? Przypatrzcie się liliom polnym, jak rosną: nie pracują ani przędą. ²⁹ A powiadam wam: nawet Salomon w całym swym przepychu nie był tak ubrany jak jedna z nich. ³⁰ Jeśli więc ziele polne, które dziś jest, a jutro do pieca będzie wrzucone, Bóg tak przyodziewa, to czyż nie tym bardziej was, ludzie małej wiary? ³¹ Nie martwcie się zatem i nie mówcie: co będziemy jedli? co będziemy pili? czym będziemy się przyodziewali? ³² Bo o to wszystko poganie zabiegają. Przecież Ojciec wasz niebieski wie, że tego wszystkiego potrzebujecie. ³³ Starajcie się naprzód o królestwo <Boga> i o Jego sprawiedliwość, a to wszystko będzie wam dodane. ³⁴ Nie martwcie się więc o jutro, bo jutrzejszy dzień sam o siebie martwić się będzie. Dosyć ma dzień [każdy] swojej biedy.

25–26. Polecenie, by się nie troszczyć zbytnio o życie, o to, co będziemy jeść i pić, dotyczy, rzecz jasna, wszystkich ludzi, którym często brakuje środków do życia: tak bardzo pragną zaspokoić swoje pragnienie jedzenia i picia lub przyodziania się, iż zapominają o królestwie niebieskim. Nauka Chrystusa daleka jest od zalecania nam kompletnej obojętności na rzeczy tego świata. To przecież sam Chrystus nauczył nas modlitwy, w której znajduje się prośba o chleb powszedni. Zdecydowanie potępił również leniwego sługę (Mt 24,51), a św. Paweł wręcz oświadczy: Kto nie chce pracować, niech też nie je (2 Tes 3,10). Lecz Chrystus nie chce, żebyśmy sami i tylko na własną rękę troszczyli się o chleb codzienny. Chce mieć coś do powiedzenia w naszym życiu. Boża chęć wejścia w sprawy ludzkie jest w gruncie rzeczy przedłużeniem owego pragnienia, by wszyscy ludzie znaleźli się znów w posiadaniu Boga.

27. Usilne staranie o to, by chociaż o jedną chwilę przedłużyć życie nasze, jest przenośnią obrazującą trud każdego człowieka w jego ustawicznych próbach wydawania się ważniejszym niż w rzeczywistości. Jest to bowiem już nieautentyczne, sfałszowane istnienie. Usiłując dodać chwilę (dosł. „łokieć”) do naszego wieku (dosł. „wzrostu”), tym samym wyłamujemy się spod zasięgu Opatrzności Bożej. Rzadko kiedy natomiast przychodzi nam do głowy pomysł umniejszenia się we własnych oczach i w oczach otoczenia: a jednak wtedy bylibyśmy prawdziwie sobą, gdyż stworzenie nigdy nie jest zbyt małe wobec Stwórcy. Jeżeli przeto wolno nam przy Bożej pomocy zabiegać o dorzucenie jednego łokcia do naszego wzrostu duchowego, to niemniej potrzebna nam jest Boża łaska do codziennego ograniczania naszych urojonych pojęć o sobie.

28–31. Troska o odzienie sięga swymi początkami pierwszych dni człowieka. Zapobiegliwość ta była w późniejszych dziejach ludzi i bywa zresztą nadal powodem obrazy Bożej. Od spokoju i beztroski najpiękniejszych kwiatów każe Jezus ludziom uczyć się umiaru w zabiegach o ubieranie ciała. Nawet Salomon, ideał monarchy opływającego we wschodnie bogactwa i splendor, nie dorównuje liliom polnym, purpurowym anemonom, które Bogu tylko, nie własnym wysiłkom, zawdzięczają swoje piękno.

32. O ubranie, jedzenie i picie troszczą się przede wszystkim poganie, bo nic nie wiedzą o troskliwej Opatrzności Bożej. Są skazani na samych siebie. Zresztą są przeświadczeni, że należy używać w pełni dóbr tego świata, gdyż do tego sprowadza się szczęście człowieka. Ileż ubolewania nad losem tak myślących ludzi znajdujemy w Księdze Mądrości, odtwarzającej zarówno teologię ST, jak i niejedną teorię filozoficzną ówczesnego świata pogańskiego.

33. W Modlitwie Pańskiej prośba o przyjście królestwa Bożego poprzedza również prośbę o chleb powszedni. Sprawiedliwość Boża, czyli coś ze świętości Boga samego, będzie mogła wypełnić serce człowieka tylko wtedy, kiedy będzie ono wolne od pragnień zaznania przyjemności tego świata.

34. W żadnym z tych pouczeń nie chodzi o zalecanie bezmyślności życiowej, niczego nie przewidującej, beztroskiej, dziecinnej. Chodzi o to, by nie wątpić, że Bóg pomyśli o nas jutro tak, jak pomyślał dzisiaj. Zmobilizujmy przeto wszystkie nasze możliwości, aby dziś wypełnić wolę Bożą jak najdoskonalej. Pan Bóg jutro będzie dla nas równie dobry w swej miłosiernej Opatrzności. Jest On bowiem podobny do kogoś, kto przypatruje się z boku ludziom biednym, potrzebującym. Ludzie jednak często nie zostawiają Bogu żadnej możliwości działania. Pan Bóg nie ma okazji, by włączyć się w ludzkie kłopoty.

POWŚCIĄGLIWOŚĆ W SĄDZENIU. OBŁUDA (7,1–6)

7 ¹ Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. ² Bo takim sądem, jakim sądzicie, i was osądzą; i taką miarą, jaką wy mierzycie, wam odmierzą. ³ Czemu to widzisz drzazgę w oku swego brata, a nie dostrzegasz belki we własnym oku? ⁴ Albo jak możesz mówić swemu bratu: Pozwól, że usunę drzazgę z twego oka, podczas gdy belka [tkwi] w twoim oku? ⁵ Obłudniku, usuń najpierw belkę ze swego oka, a wtedy przejrzysz, ażeby usunąć drzazgę z oka twego brata. ⁶ Nie dawajcie psom tego, co święte, i nie rzucajcie swych pereł przed świnie, by ich nie podeptały nogami, i obróciwszy się, nie poszarpały was [samych].

1–2. Powodem powstrzymywania się od wydawania sądów o bliźnich jest nie tylko chęć okazania im przez to miłości, ale także wizja przyszłej kary: kto sądzi bliźniego, zasługuje sobie na sąd Boży w przyszłości. Ostatecznie jednak najważniejsze jest to, że nikt z nas nie ma prawa wydawania wyroków potępienia na drugiego człowieka.

3. W każdym z nas są bowiem do wykorzenienia rzeczy o wiele większe niż te, które mamy do zarzucenia naszym bliźnim. Wolno nam będzie osądzać innych ludzi dopiero wtedy, kiedy oczyścimy już własną duszę. Wtedy dopiero będziemy widzieli jasno przymioty i wady naszych bliźnich.

4–5. Ponieważ zaś takie absolutne oczyszczenie człowieka i jego całkowita bezgrzeszność jest w praktyce niemożliwa, dlatego Bóg zastrzegł tylko sobie prawo osądzania ludzkich sumień. I dlatego wszelkie potępianie innych ludzi jest wykroczeniem przeciwko sprawiedliwości: jest przywłaszczaniem sobie praw, które przysługują tylko Bogu.

6. Pouczenie to, nie bardzo powiązane z kontekstem poprzedzającym, jest przeznaczone dla uczniów Jezusa, mających głosić Dobrą Nowinę. Mają oni pamiętać, by słowo Boże kierować tylko do tych, którzy będą gotowi na jego przyjęcie. Jest ono bowiem niczym drogocenna perła, której nie godzi się rzucać przed wieprze: w takiej sytuacji nie tylko perła jest narażona na zdeptanie, ale samym jej właścicielom może się stać coś złego. Na głoszących Ewangelię ciąży więc nie tylko troska o własne życie, lecz także poczucie odpowiedzialności za słowo Boże.

WYTRWAŁOŚĆ W MODLITWIE (7,7–11)

⁷ Proście, a będzie wam dane; szukajcie, a znajdziecie; kołaczcie, a otworzą wam. ⁸ Albowiem każdy, kto prosi, otrzymuje; kto szuka, znajduje; a kołaczącemu otworzą. ⁹ Gdy którego z was syn prosi o chleb, czy jest taki, który poda mu kamień? ¹⁰ Albo gdy prosi o rybę, czy poda mu węża? ¹¹ Jeśli więc wy, choć źli jesteście, umiecie dawać dobre dary swoim dzieciom, to o ileż bardziej Ojciec wasz, który jest w niebie, da to, co dobre, tym, którzy Go proszą.

7–8. Jednym z głównych przymiotów nie tylko każdej ludzkiej prośby, lecz także modlitwy błagalnej zanoszonej do Boga, jest jej wytrwałość: jeśli ktoś prosi długo i cierpliwie, otrzyma to, o co prosi; jeśli kołace uporczywie do cudzych drzwi, zostaną mu w końcu otworzone.

9–11. Tak bywa między zwykłymi niedoskonałymi ludźmi: ojciec nigdy nie podaje kamienia synowi, gdy go prosi o chleb, ani węża, kiedy go prosi o rybę. Można więc być pewnym, że na dobroć o wiele większą zdobędzie się Bóg wobec tych, którzy do Niego zanoszą błagalne modły.

ZŁOTA ZASADA POSTĘPOWANIA (7,12)

¹² Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie. Albowiem to jest [istota] Prawa i Proroków.

12. Świat byłby zupełnie inny, gdyby ludzie jedni drugim tylko to czynili, czego pragną dla siebie. Należy stwierdzić, że motywacja takiego postępowania nie byłaby najbardziej wzniosła, a jednak zmieniłoby się naprawdę oblicze świata, gdyby ludzie układali swe wzajemne stosunki w oparciu o tę właśnie regułę. Równocześnie wypełniałyby się w ten sposób wszystkie nakazy Prawa i pouczenia wszystkich proroków.

CIASNA BRAMA (7,13–14)

¹³ Wchodźcie przez ciasną bramę. Bo szeroka jest brama i przestronna ta droga, która prowadzi do zguby, a wielu jest takich, którzy przez nią wchodzą. ¹⁴ Jakże ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do życia, a mało jest takich, którzy ją znajdują!

13–14. Filozofia chrześcijańskiego życia sprowadza się nie do tego, żeby chodzić najkrótszymi i najbardziej wygodnymi drogami, żeby wybierać szerokie, łatwe do przechodzenia bramy. To prawda, że wielu ludzi takie przejścia świadomie wybiera. Niech jednak wszystkim będzie wiadomo, że przestronne, szerokie drogi i wygodne bramy zazwyczaj nie prowadzą do królestwa niebieskiego. Nie można iść przez całe życie tylko po przekątnych.

OSTRZEŻENIE PRZED FAŁSZYWYMI APOSTOŁAMI (7,15–20)

¹⁵ Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy przychodzą do was w owczej skórze, a wewnątrz są drapieżnymi wilkami. ¹⁶ Poznacie ich po ich owocach. Czy zbiera się winogrona z ciernia albo z ostu figi? ¹⁷ Tak każde dobre drzewo wydaje dobre owoce, a złe drzewo wydaje złe owoce. ¹⁸ Nie może dobre drzewo wydać złych owoców ani złe drzewo wydać dobrych owoców. ¹⁹ Każde drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, zostaje wycięte i wrzucone w ogień. ²⁰ A więc: poznacie ich po ich owocach.

15. Skoro droga wiodąca do życia jest wąska, niewygodna, konieczność odbywania takiej drogi z odpowiednim przewodnikiem jest oczywista. Cała rzecz polega na tym, żeby sobie znaleźć prawdziwego przewodnika. Fałszerstwa wspomnianych w tym tekście pseudoproroków sprowadzają się albo do tego, że ich nauka bynajmniej nie pokrywa się z prawdą, albo że nie mając praw do jakiegokolwiek nauczania podają się za proroków. Nie jest też oczywiste, czy chodzi tu o faryzeuszy, czy też o fałszywych nauczycieli, należących jednak do grona uczniów Jezusa. Za drugim przypuszczeniem przemawiałaby wzmianka o wilkach drapieżnych, przychodzących w owczej skórze (7,15). Działalność proroków, takich jak Izajasz, Jeremiasz, Daniel, Ezechiel lub dwunastu proroków mniejszych, należy do zjawisk najwspanialszych w historii Izraela. W ręce tych ludzi złożył Bóg dzieło radykalnej naprawy zagrożonego religijnie narodu. Jednakże obok tych wielkich, urzekających pięknem swego charakteru mężów, istniało mnóstwo wszelkiego autoramentu szarlatanów, próbujących zdobyć sobie władzę nad ludem. Przyrównuje ich Jezus gdzie indziej do pobielanych grobów (Mt 23,27). Ich pogoń za własnym zyskiem prowadziła prawie zawsze do ruiny i deprawacji moralnej narodu. Oto dlaczego tak zdecydowanie nakazuje Jezus strzec się fałszywych proroków.

16–18. Obraz dobrego drzewa i dobrych owoców jest bardzo łatwy do odczytania. Patrząc nawet z daleka na figi możemy z całą pewnością stwierdzić, że zbliżamy się do drzewa figowego, a barwa dojrzewających pomarańczy pozwala rozpoznać pomarańczowe drzewo. Jednakże przypowieść – bo jest to swojego rodzaju przypowieść – nie pasuje we wszystkich szczegółach do stosunków międzyludzkich. Źli rodzice – w przypowieści alegoryzującej są nimi ciernie – niekoniecznie muszą rodzić złe moralnie dzieci, podobnie jak z dobrych, prawych ludzi rodzą się czasem jednostki moralnie zepsute, nawet zbrodniarze. Z powtarzających się kilkakrotnie obrazowych ostrzeżeń wynika tylko to, że po złych ludziach, po zepsutym moralnie środowisku nie można się spodziewać szlachetnych czynów. Nie oznacza to jednak wcale, że Chrystus Pan naucza wątpienia w możliwość nawrócenia się grzesznika. Pamiętać należy, że chodzi tu o utarczki z fałszerzami Ewangelii Chrystusowej. Chodzi tylko o stwierdzenie, powtórzmy to raz jeszcze – że człowiek zły, dopóki pozostaje w grzechach, na pewno nie uczyni lepszym swego otoczenia, a wszystkie jego pozornie bardzo filantropijne dzieła nie będą miały wartości zasługującej przed Bogiem.

19–20. Oświadczenie, że każde drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, zostaje wycięte i wrzucone w ogień, nie wymaga żadnych komentarzy. Nikt nie toleruje w swym ogrodzie drzew uschłych, zniszczonych mrozem lub z innych powodów „skazanych” na nieowocowanie: wycina się je i wrzuca do ognia. Przestroga ta przypomina bardzo typowy fragment katechezy Jana Chrzciciela: Już siekiera jest przyłożona do korzenia drzew. Każde więc drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, zostaje wycięte i wrzucone w ogień (Mt 3,10).

ŁUDZENIE SAMEGO SIEBIE (7,21–23)

²¹ Nie każdy, kto mówi Mi: „Panie, Panie!”, wejdzie do królestwa niebieskiego, lecz ten, kto spełnia wolę mojego Ojca, który jest w niebie. ²² Wielu powie Mi w owym dniu: „Panie, Panie, czy nie prorokowaliśmy mocą Twego imienia i nie wyrzucaliśmy złych duchów mocą Twego imienia, i nie czyniliśmy wielu cudów mocą Twego imienia?” ²³ Wtedy oświadczę im: „Nigdy was nie znałem. Odejdźcie ode Mnie wy, którzy dopuszczacie się nieprawości” (Ps 6,9).

21. Wzmianka a tych, co mówią „Panie, Panie” – to aluzja do ludzi, którzy zjawiają się jako wilki w owczym odzieniu. W całym pouczeniu zaś chodzi o pseudowierzących, którzy posiadają wszystkie pozory wierzących, a w rzeczywistości nie są ludźmi wiary, gdyż to, co czynią, jest niezgodne z wolą Bożą. Tak więc człowieka Bożego poznaje się nie po słowach, tylko po czynach będących wypełnieniem woli Ojca Niebieskiego. Została tu napiętnowana obłuda, jeden z grzechów najbardziej odrażających. Nawiązuje do niej Chrystus zresztą wiele razy. Obłudnikami nazwał tych, którzy przyszli zapytać, czy godzi się płacić podatek, czy nie (Mt 22,18). Obłudnikiem jest człowiek, który, gdy pości, ma zasmucone oblicze (Mt 6,16), lub ten, który daje jałmużnę, ale po to tylko, żeby ludzie widzieli i podziwiali jego miłosierdzie (Mt 6,2). Obłudnikami wreszcie byli wszyscy Izraelici, bowiem czcili Boga tylko wargami, a serca ich były zajęte innymi sprawami (Mt 15,8).

22–23. Jeżeli człowiek nie podda się całkowicie woli Bożej, to nawet najwspanialsze jego czyny nie zapewnią mu zbawienia. Dotyczy to również charyzmatyków: mimo iż dokonują – za sprawą imienia Jezusowego – wielkich cudów (por. Mk 9,38–40; Łk 10,17), nie zda im się to na nic, jeżeli nie będą pełnić na co dzień i we wszystkim woli Bożej. I choć w dzień sądu będą się na owe cudowne dzieła powoływać, nie dostąpią zbawienia. Ich odrzucenie będzie świadczyć o tym, że z posiadanej od Boga mocy źle korzystali.

Jeśli każdy grzech jest obłudą, to na szczególne potępienie zasługuje obłuda nieszczerego przyjaciela. Kiedy Jahwe wydał wyrok na węża, to największe dobrodziejstwo wyświadczył ludzkości tym, że zdemaskował niecne zamiary czarta, który udawał przyjaciela pierwszych ludzi.

DOBRA LUB ZŁA BUDOWA (7,24–29)

²⁴ Każdego więc, kto tych słów moich słucha i wypełnia je, można porównać z człowiekiem roztropnym, który dom swój zbudował na skale. ²⁵ Spadł deszcz, wezbrały rzeki, zerwały się wichry i uderzyły w ten dom. On jednak nie runął, bo na skale był utwierdzony. ²⁶ Każdego zaś, kto tych słów moich słucha, a nie wypełnia ich, można porównać z człowiekiem nierozsądnym, który dom swój zbudował na piasku. ²⁷ Spadł deszcz, wezbrały rzeki, zerwały się wichry i rzuciły się na ten dom. I runął, a upadek jego był wielki».

²⁸ Gdy Jezus dokończył tych mów, tłumy zdumiewały się Jego nauką. ²⁹ Uczył ich bowiem jak ten, który ma władzę, a nie tak jak ich uczeni w Piśmie.

24–25. Wśród ludzi, do których Jezus przemawia, jest wielu takich, co chętnie słuchają słowa Bożego. Nie wszyscy jednak zapewniają słowu Bożemu trwałą przyszłość. Ci, co mają silną wolę, co niewzruszenie trwają przy Chrystusie, nigdy już nie pozwolą sobie wydrzeć słowa Bożego i dzięki temu nawet największe zawieruchy życiowe nie będą w stanie wyrządzić im jakiejkolwiek szkody. Są podobni do ludzi mądrych, którzy wznoszą swą budowlę na niewzruszonych fundamentach.

26–27. Lecz pośród słuchaczy Chrystusa są także ludzie słabi: ci przyjmują co prawda słowo Boże, ale nie osadzają go dość mocno w swych duszach. Ich najlepsze chęci ulegają zniszczeniu podczas pierwszej burzy życiowej. Postępowanie takich ludzi przypomina budowlę wzniesioną na piasku. Nic nie pozostanie z takiej budowli, gdy przyjdzie deszcz i zerwie się wichura. Wezbrane potoki, deszcz i wichury – to być może symbole doczesnych trudności życiowych; nade wszystko jednak są to obrazy przyszłego sądu. Zburzonych wtedy budowli nikt i nic nie będzie już w stanie naprawić. „Upadek ich będzie wielki”. Obraz podwójnego budowania kończy Kazanie Jezusa na górze. Z pewnością to kazanie miał Mateusz na myśli, gdy mówił o zdziwieniu tłumów spowodowanym nauką Jezusa. Sam Chrystus powiedział przecież, że przynosi nowe przykazanie. Być może, iż podziw i przerażenie zarazem budziły obrazy przyszłego sądu, przestrogi przed karą wieczną, źle pojęta zapowiedź rzekomo bliskiego końca świata.

28–29. Jednakże powodem zdziwienia było przede wszystkim to, że Jezus uczył ich bowiem jak ten, który ma władzę, a nie tak jak ich uczeni w Piśmie. Tak więc nauczając Jezus przedstawiał się równocześnie jako najwyższy Prawodawca: nie ograniczał się do samego wyjaśniania Pisma, a jeśli nawet to czynił, to w sposób absolutnie autorytatywny, wiążący.

JEZUS CUDOTWÓRCA

UZDROWIENIE TRĘDOWATEGO (8,1–4)

8 ¹ Gdy zszedł z góry, postępowały za Nim wielkie tłumy. ² A oto podszedł trędowaty i upadł przed Nim, mówiąc: «Panie, jeśli chcesz, możesz mnie oczyścić». ³ [Jezus] wyciągnął rękę, dotknął go i rzekł: «Chcę, bądź oczyszczony!» I natychmiast został oczyszczony z trądu. ⁴ Jezus powiedział do niego: «Uważaj, nie mów [o tym] nikomu, ale idź, pokaż się kapłanowi i złóż ofiarę, którą przepisał Mojżesz, na świadectwo dla nich».

1–3. Trędowaty, którego choroba nawet wobec Prawa uchodziła za nieczystość (Kpł 13,45), nie mógł stanąć przed Jezusem inaczej, jak tylko ukrywając się dyskretnie w tłumie. Prośba trędowatego o uleczenie – jakże delikatna: „Jeśli chcesz, możesz” – jest zarazem pięknym wyznaniem wiary w bezwzględną wszechmoc Jezusa. Gest Jezusa musiał być obserwowany przez zebranych z nie lada przerażeniem. Tylko Jezus miał odwagę dotknąć trędowatego, nie obawiając się jego choroby.

4. Zakaz rozgłaszania cudów Chrystusa, powtórzony zresztą niejeden raz jeszcze, i to ze szczególnym upodobaniem, przez autora drugiej Ewangelii (por. Mk 9,30), ma na celu uniknięcie niepotrzebnego – co więcej – wypaczającego przekonania mesjańskie Żydów, rozgłosu. Jezus nie pragnie, aby widziano w Nim tryumfującego uzdrawiacza. Nie chce jeszcze bardziej podniecać żydowską żądzę szukania znaków.

Fakt cudownego oczyszczenia trędowatego nie zwalniał go od wypełnienia przepisów Prawa, które przewidywało w tego rodzaju wypadkach ofiarę z jednej owieczki i dwu baranów, albo gdy człowiek uleczony był ubogi, daninę z jednego baranka i dwu gołąbków na rzecz kapłanów pełniących służbę przy ołtarzu świątynnym. Z ukazaniem się kapłanowi (w. 4) było związane oficjalne przyjęcie uzdrowionego do społeczności ludzi czystych. Kapłan miał stwierdzić urzędowo fakt uzdrowienia (Kpł 13,49). Wzmianki o ofierze, którą przepisał Mojżesz na świadectwo dla nich, nie należy rozumieć w sposób mniej więcej taki: „Zaświadczcie przed kapłanami, że ja jestem Mesjaszem, który czyni cuda”. Zaimek osobowy liczby mnogiej w wyrażeniu „dla nich” nie odnosi się do kapłanów, ale do tych wszystkich, którzy zetkną się ewentualnie z uzdrowionym. Orzeczenie kapłanów będzie dla ludzi świadectwem, że człowieka do niedawna jeszcze trędowatego nie należy już unikać. Przestał być niebezpieczny. Kapłani mają mu wydać swoiste świadectwo o stanie jego zdrowia (Kpł 14,2–32). Wydając to polecenie Chrystus Pan miał na uwadze jedynie dobro uleczonego człowieka, a nie chęć zamanifestowania przed kapłanami swej cudotwórczej mocy. Równocześnie dał Jezus do zrozumienia, że uznaje Prawo Mojżesza w przypadkach nie kolidujących z dobrem moralnym człowieka i z nową ekonomią zbawienia.

SETNIK Z KAFARNAUM (8,5–13)

⁵ Gdy [Jezus] wszedł do Kafarnaum, zwrócił się do Niego setnik i prosił Go, ⁶ mówiąc: «Panie, sługa mój leży w domu sparaliżowany i bardzo cierpi». ⁷ Rzekł mu Jezus: «Przyjdę i uzdrowię go». ⁸ Lecz setnik odpowiedział: «Panie, nie jestem godzien, abyś wszedł pod dach mój, ale powiedz tylko słowo, a mój sługa odzyska zdrowie. ⁹ Bo i ja, choć podlegam władzy, mam pod sobą żołnierzy. Mówię temu: „Idź!” – a idzie; drugiemu: „Przyjdź!” – a przychodzi; a słudze: „Zrób to!” – a robi».¹⁰ Gdy Jezus to usłyszał, zadziwił się i rzekł do tych, którzy szli za Nim: «Zaprawdę, powiadam wam: U nikogo w Izraelu nie znalazłem tak wielkiej wiary. ¹¹ Lecz powiadam wam: Wielu przyjdzie ze Wschodu i z Zachodu i zasiądą do stołu z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem w królestwie niebieskim. ¹² A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz – w ciemność; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów». ¹³ Do setnika zaś Jezus rzekł: «Idź, niech ci się stanie, jak uwierzyłeś». I o tej godzinie jego sługa odzyskał zdrowie.

5. Kafarnaum, położone nad północnym brzegiem jeziora Genezaret, stanowiło ośrodek galilejskiej działalności Jezusa. Nieźle zachowane resztki synagogi w Kafarnaum wskazują – zdaniem archeologów – na istnienie w tym miejscu innej, sięgającej czasów Chrystusa, synagogi żydowskiej. Setnik z Kafarnaum nie był Żydem. Podziwiając bowiem jego wiarę sam Jezus nieco później powie: „U nikogo w Izraelu nie znalazłem tak wielkiej wiary” (Mt 8,10). Był on poganinem, dowódcą oddziałów wojskowych Heroda Antypasa, tetrarchy Galilei i Perei. Teoretycznie – jak z samej nazwy wynika – winna mu podlegać jednostka złożona ze stu ludzi, w praktyce jednak oddziały pozostające pod władzą setnika bywały zazwyczaj mniejsze. Jednostka złożona z dwu setek tworzyła tzw. manipuł; sześć manipułów wchodziło w skład jednej kohorty, dziesięć kohort dawało w rezultacie legion, tj. oddział złożony z sześciu tysięcy ludzi.

6–9. Prośba setnika o uleczenie sługi jest jeszcze bardziej subtelna niż wspomnianego przed chwilą trędowatego. Setnik jest przekonany, że wystarczy, jeśli przedstawi Jezusowi swoje strapienie. Jego słowa, mówiąc ściśle, nawet nie są żadną prośbą: są pięknym wyznaniem wiary w cudotwórczą moc Jezusa. Władzę Jezusa nad siłami natury oficer pogański zilustrował analogią ze swoim zwierzchnictwem nad powierzonymi mu żołnierzami. Setnik nie czuje się godny, aby próg jego domu przestąpił Jezus słynący świętością. Jakby w nagrodę za tę skromność, słowa poganina już prawie od dwu tysięcy lat towarzyszą każdej ofierze Mszy św.

10. Odpowiedź Chrystusa – to jedna najpiękniejszych w NT pochwał żołnierzy i równocześnie pierwsza zapowiedź rozszerzenia królestwa Bożego na nie-Żydów. Jest to także wypowiedź mająca na celu zawstydzenie Żydów i rozbudzenie w nich silniejszej wiary. Ludzie, którym Jezus już przedtem przyszedł z podobną pomocą – jak Jair (Mk 5,23), kobieta cierpiąca na krwotok (Mk 5,25), Maria i Marta (J 11,21–32) – sądzili, że konieczna jest fizyczna obecność Jezusa do dokonania tego cudu. Setnik pierwszy dał wyraz przekonaniu, że Jezus jest w stanie uzdrawiać i przywracać życie swym słowem nawet na odległość.

11–13. Synami Królestwa są nazwani Żydzi, zadufani w swoim pochodzeniu fizycznym od Abrahama, w swoim wybraniu i powołaniu do przyszłego Królestwa. Za swoje niedowiarstwo będą ukarani wyrzuceniem w ciemności – okoliczność, która czyni karę tym bardziej przykrą, że chodzi tu o ludzi Wschodu, obdarzanych każdego dnia obfitością słońca. Jezus, dokonując cudów, zwłaszcza cudownie lecząc, prawie zawsze zaznacza, że dzieje się to dzięki ludzkiej wierze: „Niech ci się stanie, jak uwierzyłeś” – powiedział do setnika. Mateusz nie omieszkał zaznaczyć, że spełniły się słowa Zbawiciela.

W DOMU PIOTRA. LICZNE UZDROWIENIA (8,14–17)

¹⁴ Gdy Jezus przyszedł do domu Piotra, ujrzał jego teściową, leżącą w gorączce. ¹⁵ Ujął ją za rękę, a gorączka ją opuściła. Potem wstała i usługiwała Mu.

¹⁶ Z nastaniem wieczora przyprowadzono Mu wielu opętanych. On słowem wypędził [złe] duchy i wszystkich chorych uzdrowił. ¹⁷ Tak oto spełniło się słowo proroka Izajasza:

On przyjął nasze słabości

i dźwigał choroby (Iz 53,4).

14–15. Teściową Piotra uleczył Jezus inaczej niż sługę setnika: Ujął ją za rękę, a gorączka ją opuściła. Ten jakże skromny zabieg – jeżeli w ogóle może tu być mowa o zabiegu – nie umniejsza wcale wielkości samego wydarzenia. Już samo dotknięcie powoduje przepływ życia z Jezusa.

16–17. Kafarnaum było ośrodkiem galilejskiej działalności Jezusa. Przebywając w tym miasteczku korzysta Jezus z gościnności domu Piotra. Dlatego teściowa gospodarza doznała zaszczytu posługiwania przy stole nie tylko Piotrowi i innym Apostołom, lecz także Jezusowi. Specjalną kategorię wśród chorych, których przyprowadzano do Jezusa, stanowili opętani. Należy jednak pamiętać, że pod pojęcie opętania autorzy NT podciągają prawie wszystkie schorzenia psychiczne. Zresztą każdą chorobę uważano czasem za naturalne następstwo grzechu: człowiek chory pozostaje we władaniu szatana. Przywrócić choremu zdrowie – to znaczy uwolnić go spod władzy szatana. Zdarzały się, rzecz jasna, także niewątpliwe opętania szatańskie, podobne do tych, które po dzień dzisiejszy mają miejsce. Środki lecznicze na taką chorobę nazywają się egzorcyzmami. Wiadomość o cudownych uleczeniach dokonywanych przez Jezusa rozeszła się szybko po okolicy. Nic tedy dziwnego, że dom Piotra napełnił się wkrótce chorymi niczym szpital. A Jezus leczył tylko swoim wszechmocnym słowem, urzeczywistniając w ten sposób proroctwo Izajasza o Słudze Cierpiącym. Tak więc owa działalność terapeutyczna Jezusa od samego początku posiadała charakter zbawczy: była zapowiedzią pełnego duchowego uleczenia ludzi, a nawet ich przyszłego zmartwychwstania ze śmierci do życia.

POTRZEBA WYRZECZENIA (8,18–22)

¹⁸ Gdy Jezus zobaczył tłum dokoła siebie, kazał odpłynąć na drugą stronę. ¹⁹ A przystąpił pewien uczony w Piśmie i rzekł do Niego: «Nauczycielu, pójdę za Tobą, dokądkolwiek się udasz». ²⁰ Jezus mu odpowiedział: «Lisy mają nory, a ptaki podniebne – gniazda, lecz Syn Człowieczy nie ma miejsca, gdzie by głowę mógł położyć». ²¹ Ktoś inny spośród uczniów rzekł do Niego: «Panie, pozwól mi najpierw pójść i pogrzebać mojego ojca». ²² Lecz Jezus mu odpowiedział: «Pójdź za Mną, a zostaw umarłym grzebanie ich umarłych!»

18–19. Jezus nigdy nie pragnął, by w Nim widziano politycznego przywódcę. Nie zabiegał o zdobycie sobie doczesnej popularności. Bardzo wyraźnie stronił od ludzi, którzy tak pojmowali Jego posłannictwo; „odchodził na osobność”, „odpływał na drugą stronę”. Mimo to ci, którzy rzeczywiście chcieli się z Nim spotkać oko w oko, mogli to jakoś uczynić. Jeden z nich, nazywając Jezusa „Nauczycielem”, wyraża swoją gotowość pójścia za Nim wszędzie.

20. Jezus przestrzega go jednak przed trudnościami, z jakimi będzie się musiał borykać. Syn Człowieczy nie ma nawet gdzie głowy położyć: jest w gorszej sytuacji niż zwierzęta polne i ptaki. Tak więc być uczniem Jezusa – to nie znaczy przyswoić sobie jedynie teoretyczną wiedzę; to przede wszystkim dzielić z Nim Jego sposób życia. Gdy powoływał Dwunastu, to przede wszystkim właśnie po to, żeby z Nim byli (Mk 3,14 n). Otóż jedna z głównych uciążliwości tego życia na tym polega, że Jezus jest bezdomny. Na taką tułaczkę muszą być gotowi Jego uczniowie.

21–22. Muszą też być oddani całkowicie sprawie, której służy sam Syn Człowieczy. Mistrz wymaga, a jest w swych wymaganiach bezwzględny, aby Jego uczniowie nie odchodzili od Niego nawet po to, by pogrzebać własnych rodziców. Bezwzględność – żeby nie powiedzieć nieludzkość tego wymagania, daje się zrozumieć jedynie w świetle eschatologicznej atmosfery całego nauczania Jezusa. Królestwo niebieskie jest blisko; nie ma ani chwili czasu do stracenia. Fizycznie umarłych mogą pogrzebać nawet grzesznicy, przyrównywani tu do umarłych duchowo. Obowiązkiem tych, co poszli za Jezusem, jest przede wszystkim troska o duchowe sprawy ludzi. W dialogu z uczonym w Piśmie, pragnącym pójść za Jezusem dokądkolwiek On się uda, występuje po raz pierwszy w Ewangelii Mateusza wyrażenie „Syn Człowieczy”. Tytułu tego używał Jezus najchętniej, gdy sam o sobie mówił. W ustach Jezusa zwrot ten bywał czasem synonimem zaimka osobowego pierwszej osoby (Łk 6,22; 9,26; Mk 10,45; Mt 12,8; 11,19; 16,13), poza tym często występuje w tekstach mówiących o specjalnej władzy Jezusa, jak np. władza odpuszczania grzechów (Mt 9,6; 12,32; Łk 5,20; 7,48; 19,10). Tym tytułem określa siebie Jezus również wtedy, kiedy mówi o swej przyszłej chwale sędziego (Mt 10,23; 16,27; 24,27; Mk 8,38; 14,62; Łk 17,24; 18,8). Wreszcie przypisuje sobie Jezus tytuł Syna Człowieczego wtedy, kiedy stosuje do siebie proroctwa Izajasza o Słudze Cierpiącym (Mt 17,12.22; 26,2; Mk 9,12). Tytuł ten spełnia więc podwójną rolę w nauczaniu Jezusa. Z jednej strony koryguje fałszywe pojęcia mesjańskie ówczesnych Żydów, oczekujących na politycznego tryumfatora, z drugiej zaś sugeruje niedwuznacznie myśl o Boskiej godności Jezusa. Można też powiedzieć, że tytuł ten stanowi Chrystusową, a więc najautentyczniejszą, syntezę mesjańskich proroctw ST. Wyrażenie „Syn Człowieczy” przywodzi na myśl zarówno umęczonego Sługę Jahwe z proroctw Deutero-Izajasza (Iz 52,13–53,12), jak i Mesjasza, pełnego mocy i chwały, z wizji prorockiej Daniela (7,14).

UCISZENIE BURZY (8,23–27)

²³ Gdy wszedł do łodzi, poszli za Nim Jego uczniowie. ²⁴ A oto zerwała się wielka burza na jeziorze, tak że fale zalewały łódź; On zaś spał. ²⁵ Wtedy przystąpili do Niego i obudzili Go, mówiąc: «Panie, ratuj, giniemy!» ²⁶ A On im rzekł: «Czemu bojaźliwi jesteście, ludzie małej wiary?» Potem powstawszy zgromił wichry i jezioro, i nastała głęboka cisza. ²⁷ A ludzie pytali zdumieni: «Kimże On jest, że nawet wichry i jezioro są Mu posłuszne?»

23. Powód, dla którego Jezus, usadowiwszy się w końcu czółna, kazał apostołom przepłynąć na drugi brzeg jeziora, został podany nieco wcześniej. Jezus pragnął uwolnić się na chwilę od krzykliwego entuzjazmu swoich słuchaczy (Mt 8,18); nie jest wykluczone również, że chciał przy okazji zaczerpnąć nieco nowych sił i objąć nowe krainy zasięgiem swego nauczania (8,28–34).

24. Burze na jeziorze Genezaret nie należą do rzadkości. Wiejący z południowego wschodu wiatr w porze popołudniowej przybiera na sile, spiętrzając coraz bardziej stosunkowo niewielkie w ciągu dnia fale. Fale okrywały łódź być może dlatego, że była zbyt przeciążona znajdującymi się w niej ludźmi. Według wszelkiego prawdopodobieństwa całe grono Dwunastu towarzyszyło Jezusowi. Marek zamyka opisem uciszenia burzy na jeziorze pracowity dzień przypowieści (por. Mk 4,1–34). Cały dzień upłynął Zbawicielowi na głoszeniu nauki o królestwie Bożym. Pod wieczór, ukończywszy swoje prace, zdał się na wysiłki apostołów. Znużony zasnął. Jest to jedyna zresztą w całym NT wzmianka o śnie Jezusa.

25. Wołanie apostołów o ratunek zdradzało – być może – nadzieję znalezienia jakiejś pomocy u Jezusa. Niemniej apostołowie zatroszczyli się też o to, żeby Zbawiciel nie zginął w falach wzburzonego jeziora. Nikomu nie pozwala się spać w podobnej sytuacji.

26. Jak każdy cud, tak też i uciszenie burzy na jeziorze jest epifanią Bożej mocy. Obecność działającej mocy Bożej przeżywa człowiek tak samo jak niespodziewane pojawienie się Boga samego: jest przerażony. Tak zaczyna się opis przeżycia każdej epifanii, zarówno w NT, jak i w ST. Pierwszą zaś reakcję Boga, który dostrzega przerażenie człowieka, wyrażają słowa: „Nie bój się!” W opisie uciszenia burzy na jeziorze ważna jest sama kolejność czynności przebudzonego ze snu Jezusa: najprzód zajął się samymi ludźmi, a potem dopiero uciszył burzę. Wymówka uczyniona apostołom każe się domyślać, że nie ufali oni w pełni cudotwórczej mocy Jezusa, co stanowi godny uwagi kontrast w zestawieniu z tak pochwalaną przez Zbawiciela wiarą setnika, kontrast tym bardziej znamienny, że tam chodziło o uzdrowienie jednego człowieka, tu zaś o zawładnięcie żywiołem wzburzonej wody. Być może zresztą, że apostołowie w Chrystusową moc czynienia cudów wierzyli, lecz byli przekonani, iż sama tylko fizyczna obecność śpiącego Jezusa nie zdoła ich uratować od śmierci.

27. Jeżeli Chrystus dopuścił do tego, że fale zaczęły łódź zalewać, powodując wielkie przerażenie ludzi, to chyba głównie po to, żeby ci ostatni mogli sobie postawić pytanie, którym kończy się cała perykopa: Kimże On jest, że nawet wichry i jezioro są Mu posłuszne? Opisów podobnych sytuacji jest w NT więcej. Bojaźń rodząca się w takich okolicznościach jest, według intencji samego Jezusa, specjalnym czynnikiem wychowawczym. Ma skłaniać ludzi do uznawania ich własnej nicości i niemocy przy równoczesnym urzeczeniu ogromem wszechmocy Boga. W ten sposób bojaźń, jedno z najpospolitszych uczuć ludzkich, zostaje wprzęgnięta do dzieła przygotowywania człowiekowi zbawienia.

DWAJ OPĘTANI (8,28–34)

²⁸ Gdy przybył na drugi brzeg do kraju Gadareńczyków, wyszli Mu naprzeciw z grobowców dwaj opętani, tak bardzo niebezpieczni, że nikt nie mógł przejść tamtą drogą. ²⁹ Zaczęli krzyczeć: «Czego chcesz od nas, <Jezusie>, Synu Boży? Przyszedłeś tu przed czasem dręczyć nas?» ³⁰ A opodal nich pasła się duża trzoda świń. ³¹ Złe duchy zaczęły Go prosić: «Jeżeli nas wyrzucasz, to poślij nas w tę trzodę świń». ³² Rzekł do nich: «Idźcie!» Wyszły więc i weszły w świnie. I naraz cała trzoda ruszyła pędem po urwistym zboczu do jeziora i zginęła w wodach. ³³ Pasterze zaś uciekli i przyszedłszy do miasta rozpowiedzieli wszystko, a także zdarzenie z opętanymi. ³⁴ Wtedy całe miasto wyszło na spotkanie Jezusa; a gdy Go ujrzeli, prosili, żeby opuścił ich granice.

28. Przypadek bardzo szczególnego opętania przedstawiają dwaj chorzy z Gadary, miasta położonego na wschodnim, urwistym brzegu jeziora Genezaret. To strome zbocze wapienne pełne było różnych rozpadlin, jaskiń i jarów. Właśnie w jednej z takich jaskiń mieszkali dwaj opętani, zbiegli z miasta lub być może odsunięci świadomie od społeczności zdrowych ludzi. Zdaje się, że nie przypadkiem doszło do spotkania opętanych z Jezusem.

29–31. Opętani lub mówiąc dokładniej, złe duchy mające w swej mocy biednych ludzi, wiedzą dobrze, że nie ma nic wspólnego między nimi a Jezusem. Zdają się też wiedzieć, iż jest im dana możność działania do czasu (por. Łk 4,13). Lecz jeśli ma to być koniec, przynajmniej dla owych demonów, które nękały tamtych ludzi, to niech im, demonom, wolno będzie po opuszczeniu ludzi wejść przynajmniej w wieprze, których stado pasie się w pobliżu.

32–34. Jezus zgodził się na tę oryginalną prośbę. Ale gdy tylko demony weszły w świnie, natychmiast cała trzoda runęła po urwistym zboczu w jezioro. Nic dziwnego, iż całe to niezwykłe wydarzenie napełniło pasterzy nie lada przerażeniem. Kiedy uciekłszy z pastwiska opowiedzieli wszystko w miasteczku, ludzie poczęli prosić Jezusa, żeby odszedł z ich krainy: może bali się po prostu jakichś dalszych strat lub czegoś złego, co mogło spotkać ich samych. W każdym razie nie była to jeszcze godzina przyjęcia Dobrej Nowiny przez pogan.

UZDROWIENIE PARALITYKA (9,1–8)

9 ¹ On wsiadł do łodzi, przeprawił się z powrotem i przyszedł do swego miasta. ² A oto przynieśli Mu paralityka, leżącego na łożu. Jezus, widząc ich wiarę, rzekł do paralityka: «Ufaj, synu! Odpuszczone są ci twoje grzechy». ³ Na to pomyśleli sobie niektórzy z uczonych w Piśmie: On bluźni. ⁴ A Jezus, znając ich myśli, rzekł: «Dlaczego złe myśli nurtują w waszych sercach? ⁵ Cóż bowiem łatwiej jest powiedzieć: „Odpuszczone są ci twoje grzechy”, czy też powiedzieć: „Wstań i chodź!” ⁶ Otóż żebyście wiedzieli, iż Syn Człowieczy ma na ziemi władzę odpuszczania grzechów – rzekł do paralityka: Wstań, weź swoje łoże i idź do swego domu!» ⁷ On wstał i poszedł do domu. ⁸ A tłumy ogarnął lęk na ten widok, i wielbiły Boga, który takiej mocy udzielił ludziom.

1–2. Rzecz dzieje się w Galilei. Miastem Jezusa jest w tej krainie – jak już wiadomo – Kafarnaum, a punktem oparcia w tym mieście dom Szymona-Piotra. Mateusz okazuje się wyjątkowo lakoniczny, gdy mówi: „Przynieśli Mu paralityka”. W paralelnym tekście Marka jest mowa o tym, że ludzie niosący paralityka nie mogli dojść do Jezusa z powodu wielkich tłumów, że wobec tego odkryli dach nad miejscem, gdzie Jezus się znajdował, zrobili otwór w dachu i spuścili nosze, na których leżał paralityk (Mk 2,3 n). Pierwsze słowa Jezusa urzeczonego wielkością wiary nie tylko paralityka, lecz także jego pielęgniarzy, włamujących się przez dach domu do wnętrza, wydały się choremu z pewnością dziwne. Był może nawet trochę zawiedziony. Spodziewał się przecież fizycznego uzdrowienia, a oto nadzieja ta mogła natychmiast prysnąć; być może rozumował w następujący sposób: jeśli On mówi o moich grzechach, jeśli je zna, to czy w ogóle będę godzien uzdrowienia? Nie wiadomo też, czy paralityk nie podzielał dość rozpowszechnionego wówczas przekonania, według którego każde cierpienie fizyczne lub psychiczne było karą za grzechy, jeśli nie za własne, to najbliższych przodków (J 9,2).

3–5. Posądzenie Chrystusa o bluźnierstwo, nie pierwsze zresztą w tym wypadku, wiąże się z przeświadczeniem, że tylko Bóg może odpuszczać grzechy (Iz 43,25; 44,22). Jeżeli samo przeświadczenie jest słuszne, to jednak żadnego usprawiedliwienia nie znajduje niedowiarstwo faryzeuszy, którzy zapewne sądzili, że każdy może powiedzieć „Odpuszczają ci się grzechy twoje”, bo skutki odpuszczenia grzechów są niesprawdzalne, i że Chrystus na pewno nie mógłby – w ich przekonaniu uzdrowić jednym słowem paralityka. Odmiennego zdania był, rzecz jasna, Jezus. Żeby jednak pokazać faryzeuszom, że posiada władzę nad całym człowiekiem, przywrócił paralitykowi także fizyczne zdrowie. Tak więc Bóg przygotowuje człowiekowi ciągle jakieś niespodzianki. Pierwszą z nich i największą stanowiła treść tzw. Protoewangelii: zamiast śmierci – nadzieja odkupienia i zapowiedź całkowitego zwycięstwa nad wężem. Potem pozwalał Bóg, żeby chwast rósł aż do czasu żniwa (Mt 13,30) i nie odpędził od siebie żebrzącej Kananejki (Mt 15,28). Bóg daje więcej niż człowiek prosi, tylko że człowiek będzie mógł stwierdzić to dopiero w życiu przyszłym.

6–7. Wszystkie cudowne uleczenia, nawet w przeświadczeniu faryzeuszy dokonywały się mocą Bożą. Uzdrawiając paralityka Jezus udowodnił, iż z pomocą przychodzi Mu Bóg. Tak więc cud ten miał być argumentem przekonującym zarazem faryzeuszy, że Chrystus posiadał rzeczywiście władzę odpuszczania grzechów. Pan Bóg nie wspiera bowiem oszustów i szarlatanów.

8. W całym opowiadaniu o uleczeniu paralityka pojawia się po raz pierwszy wzmianka o tłumach, które przysłuchiwały się polemice Jezusa z faryzeuszami, a następnie drżały z bojaźni patrząc na ową epifanię Bożej mocy, jaką był w rzeczywistości każdy cud dokonany przez Jezusa. Ochłonąwszy z pierwszego przerażenia, tłumy wielbiły Boga, który takiej mocy udzielił ludziom. W tych uwielbieniach chodziło chyba nade wszystko o daną ludziom moc odpuszczania grzechów. Ta właśnie władza była w sposób szczególny zarezerwowana Bogu. Mówiąc o ludziach w liczbie mnogiej, a nie o jednym człowieku, przez którego można by rozumieć osobę Chrystusa, Mateusz zdaje się nawiązywać do opisanej potem sceny przekazania apostołom władzy związywania i rozwiązywania (18,18).

POWOŁANIE MATEUSZA (9,9–13)

⁹ Odchodząc stamtąd, Jezus ujrzał człowieka imieniem Mateusz, siedzącego na komorze celnej, i rzekł do niego: «Pójdź za Mną!» A on wstał i poszedł za Nim. ¹⁰ Gdy Jezus siedział w domu za stołem, przyszło wielu celników i grzeszników i zasiadało wraz z Jezusem i Jego uczniami. ¹¹ Widząc to, faryzeusze mówili do Jego uczniów: «Dlaczego wasz Nauczyciel jada wspólnie z celnikami i grzesznikami?» ¹² On, usłyszawszy to, rzekł: «Nie potrzebują lekarza zdrowi, lecz ci, którzy się źle mają. ¹³ Idźcie i starajcie się zrozumieć, co znaczy: Chcę raczej miłosierdzia niż ofiary (Oz 8,6). Bo nie przyszedłem, aby powołać sprawiedliwych, ale grzeszników».

Ludzi pobierających cło stawiano w Palestynie za czasów Chrystusa na równi z grzesznikami. Ortodoksyjny Izraelita stronił od celników tak samo jak od ludzi skażonych nieczystością.

9–11. Otóż jednego z takich właśnie powołał Jezus do grona swoich najbliższych uczniów. Co więcej, zdaje się, że właśnie do tego celnika – zwanego przez Marka „Lewim, synem Alfeusza” (Mk 2,14) oraz Łukasza (Łk 5,27) udał się na ucztę i pozostawał w otoczeniu wielu celników i grzeszników, budząc tym samym szemranie faryzeuszy.

12–13. Lecz Jezus oświadczył, że to właśnie grzesznicy potrzebują Jego pomocy: oni to bowiem są chorymi, im pragnie Jezus przywrócić zdrowie. W słowach tych można się dopatrzyć pewnej ironii: pozornie zdrowymi nazywa Jezus faryzeuszy. Im lekarz niepotrzebny. Jezus przychodzi, by sprawiać ulgę chorym, przychodzi, by wzywać do siebie nie sprawiedliwych, ale „grzeszników”. Ci ostatni zdają się rozumieć Go lepiej niż uczeni w Piśmie i faryzeusze. Mateusz bez żadnego wahania idzie za głosem Jezusa. Tak samo uczyni potem Zacheusz (Łk 19,1–10). Odpierając zarzuty faryzeuszy Jezus wyjaśnia również, że Bóg żąda od ludzi nie tyle darów ofiarnych, ile raczej zwykłego miłosierdzia, okazywanego innym ludziom. Całe Jego posłannictwo będzie też jednym wielkim wyrazem miłosierdzia.

SPRAWA POSTÓW (9,14–17)

¹⁴ Wtedy podeszli do Niego uczniowie Jana i zapytali: «Dlaczego my i faryzeusze dużo pościmy, Twoi zaś uczniowie nie poszczą?» ¹⁵ Jezus im rzekł: «Czy goście weselni mogą się smucić, dopóki pan młody jest z nimi? Lecz przyjdzie czas, kiedy zabiorą im pana młodego, a wtedy będą pościć. ¹⁶ Nikt nie przyszywa łaty z surowego sukna do starego ubrania, gdyż łata obrywa ubranie, i gorsze staje się przedarcie. ¹⁷ Nie wlewają też młodego wina do starych bukłaków. W przeciwnym razie bukłaki pękają, wino wycieka, a bukłaki przepadają. Ale młode wino wlewają do nowych bukłaków, a tak jedno i drugie się zachowuje».

14. Najprawdopodobniej podczas tej samej uczty w domu Mateusza uczniowie Jana zapytali Jezusa, dlaczego nie przestrzega tak wielu postów jak np. Jan Chrzciciel lub faryzeusze. Chodziło przy tym nie o post wypadający tego właśnie dnia, lecz o to, że uczniowie Jezusa nie zachowywali wszystkich postów, przyjętych praktyką żydowską, choć nie nakazanych Prawem.

15–17. W odpowiedzi Jezusa można dostrzec trzy następujące przenośnie literackie: 1) Przenośnia „przyjaciela oblubieńca” nawiązuje do weselnych obyczajów żydowskich. Obowiązkiem zaproszonych na gody przyjaciół, krewnych oblubieńca, było radować się przez siedem dni razem z nowożeńcami. Nikomu z nich nie przychodziło do głowy, żeby uczestnicząc w uczcie weselnej oddawać się praktykom postu i żałoby. Nietrudno się domyśleć, że oblubieńcem jest w tym wypadku Chrystus, zaproszonymi na gody – wszyscy ludzie słuchający głosu Chrystusa, a czas przestawania z Chrystusem to okres godów weselnych. Godzina żałoby i smutku nastąpi wtedy, kiedy Chrystusa zabraknie w Jego fizycznym ciele na ziemi, a zwłaszcza wtedy, kiedy będzie umierał na krzyżu.

2) Metafora nowego sukna przy starym płaszczu stanowi rzadkość w literaturze zarówno biblijnej, jak pozabiblijnej. Przenośnia ta wyraża myśl następującą: Dawnej ekonomii zbawienia nie można uratować za pomocą akcji przypominających przyszywanie nowych łat do starego płaszcza. Podobnie i posty, praktykowane przez uczniów Jana i faryzeuszy, nie będą w stanie przynieść głoszonej przez Chrystusa odnowy świata.

3) Obraz młodego wina wlewanego do starych bukłaków wyraża tę samą myśl: młode wino – to nowa ekonomia zbawienia. Nie da się ona wtłoczyć w ramy dawnej ekonomii zbawienia, przyrównanej tu do starych bukłaków. Tego rodzaju kompozycja zaszkodziłaby zarówno starym elementom, jak i nowemu duchowi.

CÓRKA JAIRA I KOBIETA CIERPIĄCA NA KRWOTOK (9,18–26)

¹⁸ Gdy to mówił do nich, oto przyszedł do Niego pewien zwierzchnik [synagogi] i oddając Mu pokłon, prosił: «Panie, moja córka dopiero co skonała, lecz przyjdź i połóż na nią rękę, a żyć będzie».¹⁹ Jezus wstał i wraz z uczniami poszedł za nim.

²⁰ Wtem jakaś kobieta, która dwanaście lat cierpiała na krwotok, podeszła z tyłu i dotknęła się frędzli Jego płaszcza. ²¹ Mówiła bowiem sobie: Żebym choć dotknęła Jego płaszcza, a będę zdrowa. ²² Jezus obrócił się i widząc ją, rzekł: «Ufaj, córko! Twoja wiara cię ocaliła». I od tej chwili kobieta była zdrowa.

²³ Gdy Jezus przyszedł do domu zwierzchnika i zobaczył fletnistów oraz tłum zgiełkliwy, ²⁴ rzekł: «Odsuńcie się, bo dziewczynka nie umarła, tylko śpi». A oni wyśmiewali Go. ²⁵ Skoro jednak usunięto tłum, wszedł i ujął ją za rękę, a dziewczynka wstała. ²⁶ Wieść o tym rozeszła się po całej tamtejszej okolicy.

18. Człowieka, który przyszedł do Jezusa – jego imię: Jair, znamy z relacji Marka i Łukasza – nie był chyba przełożonym synagogi na mocy kapłańskiego urzędu. Należała do niego raczej troska o sprawy materialne synagogi i czuwanie nad porządkiem podczas zebrań modlitewnych. Zapomniawszy na chwilę o swojej bądź co bądź ważnej godności, przyszedł do Jezusa i skłonił się nisko, prosząc o włożenie rąk na córkę.

19. Jezus nic nie odpowiedziawszy, udał się wraz z uczniami do domu Jaira, co oznaczało, że uległ prośbom strapionego ojca. Wiara proszącego o uzdrowienie – w tym przypadku i o zmartwychwskrzeszenie – jest powtarzającym się elementem większości opisów cudownych uleczeń. U Mt opis jest sumaryczny, gdy u Mk 5,21–43 wiadomość o śmierci dziecka dochodzi do Jezusa w drodze do domu Jaira.

20. Jeszcze silniejsza wiara powodowała kobietą cierpiącą na krwotok. Według przepisów Prawa kobieta owa nie powinna była w ogóle znaleźć się w tłumie. Oto co mówi Księga Kapłańska o kobietach cierpiących na upływ krwi: Jeżeli kobieta doznaje upływu krwi… to będzie nieczysta przez wszystkie dni nieczystego upływu krwi (15,25). Chcąc wytłumaczyć niejako świadome sprzeniewierzenie się przepisom Prawa, Marek zaznaczy, że wszystkie kuracje przeprowadzane dotychczas zamiast sprawiać ulgę jeszcze bardziej zwiększały cierpienia niewiasty, a Łukasz, który jak wiadomo sam był lekarzem, współczując chorej kobiecie powie: „Całe swe mienie wydała na lekarzy, z których żaden nie mógł jej uleczyć”. Spostrzeżenie Łukasza nie będzie dziwiło, jeśli się zważy, że ubodzy Arabowie, gdy ktoś najbliższy ciężko zachoruje, po dzień dzisiejszy zwołują kilku lekarzy-znachorów równocześnie. Każdy spośród owych „specjalistów” leczy, rzecz oczywista, metodą własną i odmiennymi lekarstwami, marząc o pognębieniu swego kolegi-konkurenta bardziej niż o przywróceniu zdrowia nieszczęsnemu pacjentowi.

21–22. Kobieta z naszej przypowieści była przeświadczona – być może na podstawie znajomości Biblii (Lb 15,38; Pwt 22,12) – że jeśli tylko dotknie się skraju szaty Jezusa, będzie uzdrowiona. Tylko Marek wyjaśnia, w jaki sposób doszło do ujawnienia niewiasty dotykającej ukradkiem szaty Jezusowej: „Jezus natychmiast uświadomił sobie, że moc wyszła od Niego. Odwrócił się w tłumie i zapytał: «Kto dotknął mojego płaszcza?»” (5,30). Apostołom, popychanym co chwila, podobnie jak sam Jezus, przez stłoczonych ludzi, pytanie to wydało się co najmniej dziwne. Nie wiedzieli, że zmierzało ono ostatecznie do tego, by wytłumaczyć kobiecie, że została uzdrowiona dzięki wielkiej wierze w Jezusa, a nie wskutek magicznego dotknięcia Jego szaty.

23–24. W opisie przywrócenia do życia córki Jaira Marek jest znów bardziej dokładny. Właśnie od niego dowiadujemy się, że do łoża zmarłej przystąpił nie sam Jezus, lecz także trzej uczniowie Jego: Piotr, Jakub i Jan. Józef Flawiusz podaje, że nawet najuboższa rodzina żydowska, urządzając pogrzeb kogoś z najbliższych, wynajmowała przynajmniej dwu flecistów. Oni to wspólnie z sąsiadami wyrażającymi głośno swoje współczucie czynili wspomniany przez Ewangelistę tumult.

25. Powiedzenie dziewczynka nie umarła, tylko śpi stało się powodem kpin, mających za przedmiot osobę Jezusa. Jakże mógł ktoś z nowo przybyłych mówić, że nie umarła dziewczynka, skoro oni właśnie, ludzie tam zebrani, byli naocznymi świadkami jej konania? Nieporozumienie polegało na tym, że Jezus – podobnie jak nad grobem Łazarza (J 11,11) – śmierć fizyczną przyrównał do zwykłego snu. Chrystus patrzy na śmierć nie tak jak wszyscy ludzie. W Jego oczach śmierć doczesna powoduje zmianę w życiu, ale nie przecina samego życia.

W porównaniu z opisami uzdrowień, których dokonywali Eliasz (1 Krl 17,17–24) i Elizeusz (2 Krl 4,32–35) lub św. Piotr (Dz 9,36–40), ten prosty gest Jezusa ma w sobie coś urzekającego wskutek ogromu cudotwórczej mocy. Pozostali dwaj synoptycy mówią o przerażeniu, jakie w tym momencie ogarnęło zebranych, a Łukasz notuje, że Jezus zarządził, aby przywróconej do życia dziewczynce dano jeść (Łk 8,55). Wzmianki o „dobrym” apetycie cudownie uzdrowionych zdarzają się dość często w sprawozdaniach komisji lekarskich z Lourdes.

26. Nie ma nic dziwnego w tym, że wieść o dokonanym przez Jezusa cudzie rozeszła się po całej okolicy. Sprawa była zbyt wielka, wywarła na obecnych zbyt głębokie wrażenie, by można było okryć ją milczeniem.

UZDROWIENIE DWÓCH NIEWIDOMYCH (9,27–31)

²⁷ Gdy Jezus odchodził stamtąd, ruszyli za Nim dwaj niewidomi, którzy wołali głośno: «Ulituj się nad nami, Synu Dawida!» ²⁸ Gdy wszedł do domu, niewidomi przystąpili do Niego, a Jezus ich zapytał: «Wierzycie, że mogę to uczynić?» Oni odpowiedzieli Mu: «Tak, Panie!» ²⁹ Wtedy dotknął ich oczu, mówiąc: «Według wiary waszej niech wam się stanie». ³⁰ I otworzyły się ich oczy, a Jezus surowo im przykazał: «Uważajcie, niech się nikt o tym nie dowie!» ³¹ Oni jednak, skoro tylko wyszli, roznieśli wieść o Nim po całej tamtejszej okolicy.

27. Opisawszy już przedtem cudowne uleczenie dwu opętanych, z kolei mówi Mateusz o przywróceniu wzroku dwu niewidomym. Być może, iż pewną rolę odgrywa tu fakt, że w świecie judaistycznym za prawdziwe uchodziło to tylko, co mogli potwierdzić swym zeznaniem przynajmniej dwaj świadkowie. Dwaj nieszczęśliwi nie proszą wprost o przywrócenie wzroku, lecz o zmiłowanie się Jezusa nad nimi. Nie trzeba dodawać, że myśleli o tym, by Zbawiciel ulitował się nad ich ślepotą. Niewidomi nazywają Jezusa Synem Dawida. W ten sposób był On określony już w pierwszym wierszu Ewangelii Mateusza. Autor pierwszej Ewangelii chce niewątpliwie pokazać, że niewidomi, aczkolwiek nie mogą widzieć Jezusa, wiedzą jednak, kim On jest naprawdę. Oznacza to, że o postawie wobec Jezusa decyduje wewnętrzne światło.

28–31. W cudotwórczą moc Jezusa wierzą obaj niewidomi tak, jak setnik, niewiasta cierpiąca na krwotok i wielu innych, którzy doznali łaski cudownego uleczenia. To wiara sprawia, że człowiek chory staje się podatnym na działanie łaski przynoszącej uzdrowienie. Nie po raz pierwszy spotykamy się również z zakazem rozgłaszania cudu uleczenia. Nie po raz pierwszy także ten zakaz nie był respektowany. Wydarzenie było niezwykłe, szczęście uleczonych ogromne; czy można było o nim nic nie mówić? Roznieśli wieść o Nim po całej tamtejszej okolicy.

UZDROWIENIE OPĘTANEGO I CHORYCH (9,32–38)

³² Gdy ci wychodzili, oto przyprowadzono Mu opętanego niemowę. ³³ Po wyrzuceniu złego ducha niemy odzyskał mowę, a tłumy pełne podziwu wołały: «Jeszcze się nigdy nic podobnego nie pojawiło w Izraelu!» ³⁴ Lecz faryzeusze mówili: «Wyrzuca złe duchy mocą ich przywódcy».

³⁵ Tak Jezus obchodził wszystkie miasta i wioski. Nauczał w tamtejszych synagogach, głosił Ewangelię o królestwie i leczył wszystkie choroby i wszystkie słabości. ³⁶ A widząc tłumy, litował się nad nimi, bo byli znękani i porzuceni, jak owce nie mające pasterza (Lb 27,17). ³⁷ Wtedy rzekł do swych uczniów: «Żniwo wprawdzie wielkie, ale robotników mało. ³⁸ Proście Pana żniwa, żeby wyprawił robotników na swoje żniwo».

32. Kolejny biedak, którego sprowadzono do Jezusa, cierpiał na podwójną dolegliwość: był opętany i nie mógł mówić. Pozostawanie w mocy złego ducha było złem niewątpliwie większym.

33. Dlatego Jezus naprzód wyrzucił złego ducha, a potem przywrócił niememu mowę. Ten podwójny cud wywołał ogromny entuzjazm tłumu. Choć bowiem widziano już w Izraelu rzeczy niezwykłe, dokonywane przez Eliasza i Elizeusza, to jednak nigdy dotychczas nie zdarzało się coś podobnego.

34. Tym uczuciom ogólnego podziwu nie poddali się faryzeusze. Rzucili na Jezusa jedno z najbardziej przykrych posądzeń: mocą przywódcy złych duchów wyrzuca złe duchy. Tak więc wrogość faryzeuszy do Jezusa przybiera coraz wyraźniejsze kształty. Przy innej okazji (Mt 12,22–29), a także w relacjach pozostałych ewangelistów (Mk 3,22–27; Łk 11,14–22), będzie przedstawiona niedorzeczność tego rodzaju posądzeń. Można sobie jednak wyobrazić, jak wielką przykrość tego rodzaju posądzenia musiały sprawiać Jezusowi: On, najniewinniejszy z niewinnych, miałby pozostawać w zmowie z szatanem! Drugi po Kazaniu na górze wielki zbiór mów Jezusa nosi niekiedy miano „Zbioru pouczeń apostolskich”. Zawiera on wskazania mające na celu duchowe uformowanie tych, którzy będą prowadzić kiedyś samodzielnie dzieło głoszenia Dobrej Nowiny.

35. Niektóre mowy Jezusa były skierowane wyłącznie do uczniów, inne zaś dotyczyły rzesz chodzących za Jezusem, ale uczniowie towarzyszący Jezusowi z pouczeń tych, podobnie jak i z cudownych czynów Mistrza, mieli wysnuć bardzo konkretne wnioski dla siebie. Tak więc obchodząc razem z Jezusem synagogi palestyńskie, przysłuchując się, w jaki sposób Jezus głosił Ewangelię Królestwa, przypatrując się, jak leczył wszystkie choroby i wszystkie słabości, uczyli się apostołowie dzieła opowiadania Dobrej Nowiny. Na dzieło to będą się również składały ich słowa i czyny.

36. Już prorok Ezechiel ubolewał nad tym, że naród izraelski jest niczym stado owiec pozbawione pasterza (Ez 34,5). To Ezechiel również zapowiadał, że sam Bóg stanie się w przyszłości pasterzem narodu, że go poprowadzi na obfite pastwiska i będzie go bronił przed wszystkimi niebezpieczeństwami.

37–38. I oto zarówno umęczone rzesze, jak i sami apostołowie stają się świadkami realizacji przepowiedni prorockich. Jezus, litując się nad tłumami, każe zanosić modły o to, by Pan wyprawił robotników na swoje żniwa. Obraz żniw występuje już w katechezie Jana Chrzciciela (Mt 3,12) i wyraża – podobnie jak tu – ideę czasów eschatologicznych. Choć Jezus sam powoła dwunastu apostołów, to jednak każe się modlić o nich do Pana, chcąc przez to dać do zrozumienia, że ostatecznie całe dzieło zbawienia znajduje się w rękach Boga Ojca, a wymaga współdziałania z Nim ludzi.

WYSŁANIE DWUNASTU APOSTOŁÓW

WYBÓR DWUNASTU (10,1–4)

10 ¹ Wtedy przywołał do siebie dwunastu swoich uczniów i udzielił im władzy nad duchami nieczystymi, aby je wypędzali i leczyli wszystkie choroby i wszelkie słabości. ² A oto imiona dwunastu apostołów: pierwszy – Szymon, zwany Piotrem, i brat jego Andrzej, potem Jakub, syn Zebedeusza, i brat jego Jan, ³ Filip i Bartłomiej, Tomasz i celnik Mateusz, Jakub, syn Alfeusza, i Tadeusz, ⁴ Szymon Gorliwy i Judasz Iskariota – ten, który Go zdradził.

1. Inicjatywa powołania na apostołów spoczywa wyłącznie w rękach Jezusa. Nikt nie przychodzi sam. W każdej z trzech Ewangelii synoptycznych mowa jest o powoływaniu, o wzywaniu przez Chrystusa. Jezus przywołał do siebie dwunastu swych uczniów – mówi Mateusz (10,1); przywołał do siebie (Mk 3,13) i przywołał swich uczniów – stwierdza Łukasz (6,13). Zatem grono Dwunastu formuje się, według Synoptyków, od samego początku trochę inaczej niż gromadka pierwszych uczniów Jezusa w relacji św. Jana. Nie jest dziełem przypadku to, że powołał Jezus ni mniej, ni więcej tylko właśnie dwunastu swoich uczniów. Oni to jako specyficzna społeczność mieli stanowić zaczątek Nowego Izraela, tego ludu, który składał się z dwunastu pokoleń. Oni też zasiądą kiedyś razem z Synem Człowieczym na dwunastu tronach, aby sądzić dwanaście pokoleń Izraela (Mt 19,28; Łk 22,30). Będą więc w ten sposób reprezentować przyszłą, eschatologiczą społeczność świętych. Ich wybór był również powtórzeniem niejako i umocnieniem zarazem przymierza zawartego kiedyś na Synaju. Chrystus najwyraźniej chce, aby tak właśnie pojmowano sens liczby dwanaście. Dlatego też, kiedy wskutek odejścia Judasza dokona się wyłom w tej liczbie, Apostołowie zbierają się zaraz po zesłaniu Ducha Świętego, aby na miejsce Judasza wybrać Macieja.

Wszystkim, którzy należeli do kolegium Dwunastu, udzielił Jezus władzy nad duchami nieczystymi. Wskutek posiadania tej władzy uczniowie mogli wypędzić złe duchy. Owego wyrzucania złych duchów nie należy pojmować zbyt dosłownie. To samo dotyczy wzmianki o władzy leczenia wszelkich chorób i wszelkich słabości. Jest to szczegół nie pozbawiony pewnego znaczenia. Należy bowiem pamiętać, że wszelkie schorzenia duszy i ciała – zwłaszcza różne odmiany epilepsji (Mk 9,20 n) – Biblia bardzo często przypisuje szatanowi jako sprawcy (Łk 13,11).

Z wielu nowotestamentowych tekstów wynika, że szatan na skutek świadomego upadku człowieka zdobył sobie pewne władztwo nad światem (J 12,31; 16,11; 2 Kor 4,4; Ef 2,2; Hbr 2,14). Chrystus rozpoczyna swoje dzieło zbawienia świata od wyrzucenia z niego złego ducha; na samym wstępie publicznej działalności Jezusa ewangeliści umieszczają scenę kuszenia, czyli opis pierwszego boju, zakończonego pełnym zwycięstwem Syna Bożego. Nic dziwnego, że i wysłannicy Jezusa od samego początku swej apostolskiej pracy muszą się rozprawiać z diabłem. Ich działalność będzie polegać na ustawicznym wydzieraniu świata spod władztwa szatana, na swoistych egzorcyzmach, które są co do swej istoty wyrzucaniem szatana nie z jednego opętanego człowieka, lecz z całej ludzkości. Tak więc pierwsi uczniowie Jezusa mieli być żołnierzami i lekarzami zarazem. Odnosząc zwycięstwo nad złym duchem, tym samym sprawiali ulgę cierpiącym ludziom.

Z późniejszych chronologicznie tekstów dowiadujemy się również, jaką to rolę miało odegrać grono Apostołów w stosunku do całej społeczności zwanej Kościołem. Oto np. co czytamy w Ef 2,19–20: A więc nie jesteście już obcymi i przybyszami, ale jesteście współobywatelami świętych i domownikami Boga – zbudowani na fundamencie apostołów i proroków, gdzie głowicą węgła jest sam Chrystus. Niebieska Jerozolima z Apokalipsy św. Jana – typ Kościoła Chrystusowego, jest okolona murem, który ma również dwanaście fundamentów, a na nich dwanaście imion dwunastu Apostołów Baranka (21,14). Tak więc grono Dwunastu ma stanowić – choć w inny sposób niż sam Piotr – fundament tej budowli, do której jest przyrównywany Kościół.

2–4. Ewangeliści opisali powołanie lub dobrowolne przyłączenie się do Chrystusa tylko niektórych spośród Dwunastu. Imiona Apostołów – albo wszystkich, albo ich znacznej części – znajdujemy zaś w następujących tekstach NT: Mt 10,2–4; Mk 3,16–19; Łk 6,14–16; Dz 1,13. Mateusz wylicza Apostołów parami, łącząc przy tym – gdzie to było możliwe – braci z braćmi: Szymon i Andrzej, brat jego; Jakub… i Jan, brat jego; Filip i Bartłomiej, Tomasz i Mateusz; Jakub… i Tadeusz… itd.

Bartłomieja, zdaniem wielu egzegetów, należy utożsamić ze wzmiankowanym przez Jana (1,45–50) Natanaelem. Jan bowiem wymieniając imiona Apostołów dwa razy wspomina Natanaela, a nigdy Bartłomieja. Przeciwnie zaś Synoptycy: ci zawsze mówią o Bartłomieju, a nigdy o Natanaelu. Nadto, podobnie jak u Synoptyków, z Bartłomiejem jest zawsze łączony Filip, tak u Jana Filipowi towarzyszy Natanael. Możliwe, że Natanael miał drugie imię Bartłomiej – podobnie jak Szymon był też nazywany Piotrem. W tradycji egzegetycznej w XVI w. po raz pierwszy zaczęto utożsamiać Bartłomieja z Natanaelem.

Obok Szymona zwanego Piotrem był w gronie Dwunastu tzw. Szymon Kananejczyk albo Zelotes, tj. „zatroskany”, „pełen gorliwości”. Jego przydomek jedni wywodzą od hebr. qana (zabierać, troszczyć się, współzawodniczyć), inni od miejscowości Kana w Galilei, skąd rzekomo pochodził. Judasz, mąż z Qerjoth (iš Qerijjoth), był jedynym przedstawicielem pokolenia Judy.

Ewangelie pozwalają przypuszczać, że od chwili wybrania Dwunastu do momentu ich uroczystego rozesłania na pierwsze prace misyjne upłynęło sporo czasu. Podczas tych miesięcy – jeżeli nie lat – Jezus robił to, co potem mieli czynić Jego wysłannicy: Obchodził wszystkie miasta i wioski. Nauczał w tamtejszych synagogach, głosił Ewangelię o królestwie i leczył wszystkie choroby i wszystkie słabości (Mt 9,35–36; por. Łk 6,19). Zdaje się, że uczniowie, przeznaczeni do przyszłej samodzielnej pracy, towarzyszyli Jezusowi przez dłuższy czas w wędrówkach po Palestynie. I tak właśnie urzeczywistniał się pierwszy, bezpośredni cel ich powołania przez Mistrza: aby byli przy Nim. Pewnie już także wiedzieli, do czego się przygotowują (por. Mk 6,13).

MOWA MISYJNA (10,5–16)

⁵ Tych to Dwunastu wysłał Jezus i dał im takie wskazania: «Nie idźcie do pogan i nie wstępujcie do żadnego miasta samarytańskiego. ⁶ Idźcie raczej do owiec, które poginęły z domu Izraela. ⁷ Idźcie i głoście: „Bliskie już jest królestwo niebieskie”. ⁸ Uzdrawiajcie chorych, wskrzeszajcie umarłych, oczyszczajcie trędowatych, wypędzajcie złe duchy. Darmo otrzymaliście, darmo dawajcie. ⁹ Nie zdobywajcie złota ani srebra, ani miedzi do swych trzosów. ¹⁰ Nie bierzcie w drogę torby ani dwóch sukien, ani sandałów, ani laski. Wart jest bowiem robotnik swej strawy.

¹¹ A gdy przyjdziecie do jakiegoś miasta albo wsi, wywiedzcie się, kto tam jest godny, i u niego zatrzymajcie się, dopóki nie wyjdziecie. ¹² Wchodząc do domu, przywitajcie go pozdrowieniem. ¹³ Jeśli dom na to zasługuje, niech zstąpi na niego pokój wasz; jeśli zaś nie zasługuje, niech pokój wasz powróci do was. ¹⁴ A jeśliby was gdzie nie chciano przyjąć i nie dano posłuchu słowom waszym, wychodząc z takiego domu albo miasta, strząśnijcie proch z nóg waszych! ¹⁵ Zaprawdę, powiadam wam: Ziemi sodomskiej i gomorejskiej lżej będzie w dzień sądu niż temu miastu.

¹⁶ Oto Ja was posyłam jak owce między wilki. Bądźcie więc roztropni jak węże, a nieskazitelni jak gołębie.

5–6. Jeśli z okazji wybrania Dwunastu Ewangeliści nie zanotowali żadnego pouczenia Jezusa, to samemu rozesłaniu Apostołów towarzyszyły dość szczegółowe instrukcje, które po zebraniu w pewną całość, można by nazwać kodeksem posługiwania apostolskiego. Bardzo to cenny fragment Ewangelii, gdy chodzi o zrozumienie tego, czym mieli być w zamiarach samego Jezusa Jego wysłannicy i jaką powinna być w swej istocie duchowość apostolska. Przede wszystkim jednak wyznacza Jezus przyszłej działalności Apostołów granice czysto terytorialne: nie wolno im iść do pogan, nie mogą wstępować do żadnego miasta samarytańskiego. Mają się ograniczyć wyłącznie do owiec, które poginęły z domu Izraela. Z polecenia powyższego nie należy jednak wysnuwać wniosku, że poganie – lub półpoganie, za jakich uważano Samarytan – z góry już są wykluczeni z królestwa niebieskiego. Chrystus pragnie jedynie uszanować ustanowiony przez samego Boga porządek, wedle którego miało się dokonywać dzieło zbawienia: poganie mieli dostąpić zbawienia za pośrednictwem Żydów. Tego porządku przestrzegał Jezus również we własnym głoszeniu Dobrej Nowiny (por. Mt 15,24). Z czasem, kiedy już i sam Chrystus przemierzy całą Palestynę a Piotr oraz inni apostołowie wdrożą w umysły i serca ludu izraelskiego naukę Chrystusa, zostanie powołany apostoł Paweł, który będzie nauczał głównie pogan. Tak tedy przedstawiał się zasięg terytorialny działalności misjonarskiej Apostołów. A teraz wskazania dotyczące samej działalności. Otóż na całokształt tej działalności mają się składać słowa i czyny.

7. Nauczanie za pomocą słów sprowadza się ostatecznie do obwieszczania, że bliskie już jest królestwo niebieskie. Oznacza to, że rozpoczęły się już czasy wielkiego żniwa, czyli czasy nawrócenia i pokuty. Podobnie nauczał ongiś Jan Chrzciciel (Mt 3,2 par.), a później także sam Jezus (Mt 4,17; Mk 1,15; Łk 4,15); te same idee odnajdziemy także w nauczaniu Pawła (Rz 13,11–14) i Piotra (Dz 2,38). W instrukcji udzielanej obecnie uczniom brak wyraźnej wzmianki o potrzebie nawrócenia. Lecz potrzebę ową suponuje się wcale niedwuznacznie wskutek mocnego uwydatnienia idei bliskości królestwa Bożego.

8. Na czyn apostolski uczniów Pana zaś miało się składać uzdrawianie chorych, a zwłaszcza oczyszczanie trędowatych, wskrzeszanie umarłych i wypędzanie złych duchów. Znów przypomina się tu działalność Jezusa, który również leczył wszelkie słabości (4,23 n; 8,17), wskrzeszał umarłych (9,18 n. 23–26), oczyszczał trędowatych (8,1–4) i wypędzał złe duchy (4,24; 8,16.28–34; 9,32 n). Tak więc w działalności apostolskiej uczniów słowom towarzyszyć mają znaki, czyli cuda. Ale głoszenie słowa – podobnie jak w działalności Jezusa – jest postawione również i tu na planie pierwszym.

9–10. Cała działalność misjonarska Apostołów, zarówno nauczanie za pomocą słowa, jak i czyn apostolski, powinny mieć charakter zdecydowanie bezinteresowny. Konieczność praktyki ubóstwa i postawa całkowitego zaufania Bogu w sprawach materialnych – to pierwsze wymagania stawiane przez samego Jezusa Jego uczniom. Nie mają brać ze sobą nawet rzeczy zdawałoby się najkonieczniejszych do codziennego życia: ani torby, ani dwóch sukien, ani butów, ani laski – o to wszystko mają się zatroszczyć dla nich ludzie, którym oni będą głosić Dobrą Nowinę o przybliżającym się królestwie niebieskim.

11–13. Ma również Apostołom zależeć na dobrej reputacji u wiernych. Dlatego też przychodząc z apostolską posługą do jakiejś wsi czy miasta nie będą prosić o gościnę w pierwszym lepszym domu, lecz wywiedzą się najprzód, kto z mieszkańców jest godny zaufania i u tego zostaną, żeby w ten sposób uniknąć ludzkiego szemrania. Słowa: U niego zatrzymajcie się, dopóki nie wyjdziecie zdają się być pouczeniem na pozór zbytecznym: wiadomo przecież, że zostaje się w jakimś domu tak długo, dopóki się go nie opuści. W tym wypadku jednak powiedzenie powyższe ma swój szczególny sens. Oto, co Jezus pragnął przekazać uczniom: Będziecie wchodzić do miast i wsi, gdzie jeszcze nikogo nie znacie. Może się zdarzyć, że przyjmie was człowiek godny, ale ubogi. Jeśli wam przyszła po kilku dniach ochota przenieść się do lepszego, przestronniejszego, wygodniejszego mieszkania – nie poddawajcie się takiej pokusie! Zostańcie w tym samym miejscu aż do waszego wyjścia ze względu na miłość bliźniego oraz aby lepiej i pełniej oddać się apostolskiej pracy. Zresztą treść analogicznego nakazu u Łuksza usuwa wszelkie wątpliwości: Gdy wejdziecie do jakiegoś domu, najpierw mówcie: Pokój temu domowi… W tym samym domu zostańcie, jedząc i pijąc, co będą mieli… Nie przechodźcie z domu do domu (10,5–7). Oto jak został rozwiązany przez samego Chrystusa „problem mieszkaniowy” w życiu pierwszych Apostołów.

14–16. Pierwsza trudność, na jaką mogli natrafić Apostołowie w swej samodzielnej pracy, sprowadzała się do tego, że spotkają ludzi, którzy ani nie zechcą ich przyjąć, ani nie będą słuchać ich nauki. Co zrobić wtedy, jak się zachować? Oto pierwszy casus duszpasterski. Rozwiązanie przedstawione przez samego Chrystusa brzmi: Wychodząc z takiego domu albo miasta, strząśnijcie proch z nóg waszych (Mt 10,14); inaczej mówiąc: zachowajcie się tak, jak zwykł się zachowywać Izraelita wracający z ziemi pogan, tak jak się zachowali Paweł i Barnaba wobec niegościnnych mieszkańców Antiochii Pizydyjskiej: A oni strząsnąwszy na nich pył z nóg, przyszli do Ikonium (Dz 13,51). Ta sama instrukcja co do sposobu zachowania się wobec opornych w relacji Łukasza jest wzbogacona przestrogą treści następującej: Wszakże to wiedzcie, że blisko jest królestwo Boże. Powiadam wam: Sodomie lżej będzie w ów dzień niż temu miastu (Łk 10,11–12). Od samego początku nie ukrywał Jezus trudności, z jakimi będą musieli borykać się Apostołowie. Mówi zupełnie jasno: Oto Ja was posyłam jak owce między wilki. Oświadczenie to musieli Apostołowie pojąć jako zapowiedź ciągłego narażania się na niebezpieczeństwo śmierci: Nie dziwcie się, jeśli wypadnie wam umrzeć. Czegoż może się spodziewać baranek przebywający między drapieżnymi wilkami. Przy innej okazji powie Chrystus: Poślę do nich proroków i apostołów, a niektórych z nich zabiją i prześladować będą (Łk 11,49). Podobnych pouczeń jest zresztą w NT wiele. Tak więc być uczniem Chrystusa – znaczy naśladować Go w cierpieniach (Mt 10,38 n; Mk 8,34 n; por. Łk 14,27), znaczy to rozstać się z najbliższymi (Mt 8,19–22; por. Łk 9,57–62), zrezygnować z przyjemności życiowych, poważania i szacunku u innych (Mt 10,37 n), narazić się na zniewagi, nienawiść i prześladowanie, być zawsze gotowym na śmierć (Mt 10,39; Mk 8,34; por. Łk 17,33; J 12,24 n). Wszystkie te wypowiedzi uzupełni kiedyś dosadnie św. Paweł wykazując, że praca apostolska tylko wtedy ma sens i tylko wtedy osiąga cel, kiedy wyrasta z cierpienia. Ciągle bowiem… jesteśmy wydawani na śmierć z powodu Jezusa, aby życie Jezusa objawiało się w naszym śmiertelnym ciele (2 Kor 4,11). W obliczu takich trudności należy się troszczyć ustawicznie o roztropność typową dla węża i o prostotę, której obrazem jest gołębica. Są to właściwości wykluczające się na pozór, lecz tylko na pozór: w rzeczywistości każdy apostoł musi być człowiekiem bardzo roztropnym, a z drugiej strony uczciwym, prawym i niewinnym.

ZAPOWIEDŹ PRZEŚLADOWAŃ (10,17–23)

¹⁷ Miejcie się na baczności przed ludźmi! Będą was wydawać sądom i w swych synagogach będą was biczować. ¹⁸ Nawet przed namiestników i królów będą was prowadzić z mego powodu, na świadectwo im i poganom. ¹⁹ Kiedy was wydadzą, nie martwcie się o to, jak ani co macie mówić. W owej bowiem godzinie będzie wam poddane, co macie mówić, ²⁰ gdyż nie wy będziecie mówili, lecz Duch Ojca waszego będzie mówił przez was. ²¹ Brat wyda brata na śmierć i ojciec syna; dzieci powstaną przeciw rodzicom i o śmierć ich przyprawią. ²² Będziecie w nienawiści u wszystkich z powodu mego imienia. Lecz kto wytrwa do końca, ten będzie zbawiony. ²³ Gdy was prześladować będą w tym mieście, uciekajcie do innego. Zaprawdę, powiadam wam: Nie zdążycie obejść miast Izraela, nim przyjdzie Syn Człowieczy.

17–18. Dwie cnoty: odwaga i męstwo będą Apostołom szczególnie potrzebne podczas prześladowań, o których przyjściu Chrystus wyraźnie mówi: mają wtedy bacznie uważać na to, z kim będą mówić, mają się strzec ludzi obłudnych i podstępnych. Mimo najwyższej ostrożności będą często stawiani przed sądami, namiestnikami i królami. Sądy – to lokalne trybunały żydowskie; namiestnicy – to urzędnicy pogańscy; królowie – to władcy żydowscy, pozostający najczęściej na usługach rzymskich okupantów.

19–20. Wykorzystując wówczas w pełni przyrodzone dary swego umysłu i serca, powinni jednak Apostołowie całkowicie zaufać Bogu. On stanie się ich obrońcą. On natchnie ich najbardziej odpowiednimi myślami i podsunie najwłaściwsze słowa obrony. W rzeczywistości to nie oni już, lecz sam Bóg – lub mówiąc ściśle, Duch Ojca będzie przemawiał przez nich.

21. Prześladowania będą niekiedy przybierały charakter wręcz tragiczny: rodzeni bracia będą się wzajemnie wydawali na śmierć, ojcowie będą skazywać na zagładę własnych synów i odwrotnie – dzieci poczną występować przeciwko własnym rodzicom i niejednokrotnie staną się przyczyną ich zguby. Wszystko to zapowiedział już dawno prorok Micheasz (7,6).

22. Powodem nienawiści do Apostołów będzie imię Jezusa, czyli wiązanie się z Jego osobą i z głoszoną przez Niego nauką. Lecz kto przetrwa te trudne chwile nie odstępując od Mistrza, ten z pewnością będzie zbawiony. Dlatego warto dołożyć wszelkich starań, by wypełnić jak należy apostolskie posłannictwo.

23. Kiedy już w jednym miejscu prześladowania okażą się niemożliwe do zniesienia, należy przenieść się gdzie indziej, nie rezygnując bynajmniej z głoszenia Dobrej Nowiny. W tym też będzie się przejawiać wspomniana przed chwilą roztropność Apostołów i równocześnie siła ich przywiązania do Mistrza. A On przyrzeka za to swym wysłannikom bardzo specyficzną nagrodę: gdy będą się przenosić z miasta do miasta, gdy będą ścigani niczym przestępcy, nie będą sami: Syn Człowieczy jest blisko. Przyjdzie, nim zdążą nawiedzić wszystkie miasta izraelskie. Nie była to zapowiedź rychłego już końca świata i wiążącego się z tym przyjścia Jezusa w roli sędziego, lecz aluzja do kary, jaka miała spaść na oporny naród w postaci zburzenia Jerozolimy w r. 70, łącznie ze świątynią.

MĘSTWO W UCISKU (10,24–33).

²⁴ Uczeń nie przewyższa nauczyciela ani sługa swego pana. ²⁵ Wystarczy, jeśli uczeń będzie jak jego nauczyciel, a sługa – jak jego pan. Jeśli pana domu przezwali Belzebubem, to o ileż bardziej nazwą tak jego domowników. ²⁶ Nie bójcie się więc ich! Nie ma bowiem nic skrytego, co by nie miało być wyjawione, ani nic tajemnego, o czym by się nie miano dowiedzieć. ²⁷ Co mówię wam w ciemności, powtarzajcie w świetle, a co słyszycie na ucho, rozgłaszajcie na dachach. ²⁸ Nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy zabić nie mogą. Bójcie się raczej Tego, który duszę i ciało może zatracić w piekle. ²⁹ Czyż nie sprzedają dwóch wróbli za asa? A przecież bez woli Ojca waszego żaden z nich nie spadnie na ziemię. ³⁰ U was zaś policzone są nawet wszystkie włosy na głowie. ³¹ Dlatego nie bójcie się: jesteście ważniejsi niż wiele wróbli.

³² Do każdego więc, kto się przyzna do Mnie przed ludźmi, przyznam się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie. ³³ Lecz kto się Mnie zaprze przed ludźmi, tego zaprę się i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie.

24–25. Może niewielką pociechę, ale z pewnością pewne teoretyczne usprawiedliwienie własnych cierpień mogli – i powinni – Apostołowie znajdować w fakcie cierpień i prześladowań Jezusa, który był ich Mistrzem. Byłoby nawet rzeczą dziwną, gdyby w takiej sytuacji cierpienia ominęły uczniów Jezusa: uczeń nie może być ważniejszy od mistrza, nie może swoim sposobem życia odbiegać od jego stylu życia, nie może się domagać dla siebie specjalnych ulg i przywilejów. Otóż źli ludzie nazywali Jezusa Belzebubem (9,34; 12,24), nic tedy dziwnego, że ci sami ludzie podobnymi przezwiskami będą obrzucali uczniów Jezusa. Jezus przyrównał się tu do pana domu, uczniów nazwał swoimi domownikami. Niezadługo już w tej samej Ewangelii Mateusza będzie Jezus mówił o budowaniu Jego Kościoła na skale (Mt 16,18).

26–27. W kontekście poprzedzającym znajdują się instrukcje samego Jezusa: oto gdy Apostołowie będą prześladowani, niech uchodzą z miasta do miasta. Z poleceniem tym bynajmniej nie pozostają w sprzeczności nakazy, by niczego się nie bali. Nauka Jezusa, przyrównana tu do ukrytego w ziemi ziarna, stanie się wkrótce jawna dla wszystkich; to, co było dotychczas tajemnicą, stanie się oczywiste dla wszystkich właśnie dzięki nauczaniu Apostołów, którzy rozgłoszą wszem wobec słowa, mówione im jedynie na ucho; w biały dzień będą opowiadać to, co było im głoszone w ciemnościach.

28–29. Ostatecznie mają się Apostołowie obawiać nie tego, który może zabić ciało, a nie jest w stanie szkodzić duszy człowieka, lecz Tego, który i duszę, i ciało może zatracić w piekle. W ten sposób pragnie Jezus uwolnić Apostołów od lęku naturalnego, od instynktownej samoobrony życia, lecz nie pozbawia ich religijnej bojaźni Boga. Może nigdzie też nie została wyłożona z taką, jak w tym tekście wyrazistością waga odpowiedzialności za głoszenie ludziom Ewangelii.

30–31. Przestrogi Jezusa nie kończą się jednak na przypomnieniu lękiem napawającej odpowiedzialności za dzieło głoszenia Ewangelii. Tym, co mają opowiadać Dobrą Nowinę, jeszcze raz przyrzeka Zbawiciel swoją specjalną pomoc. Niech przeto nie myślą z przerażeniem o ewentualnych trudnościach. Nic się nie dzieje bez woli Bożej: żaden wróbel – para ich zaledwie grosz kosztuje – nie spadnie na ziemię bez woli Ojca Niebieskiego, a co do Apostołów, to nawet wszystkie włosy na ich głowach są policzone. Nie mają się przeto bać niczego wysłannicy Chrystusa. Czterokrotne użycie w tych napomnieniach Jezusa zwrotu Nie bójcie się, jest przykładem różnoznaczności powyższego wyrażenia w jego nowotestamentowym użyciu. Jest jednak coś, co łączy zwrot „nie bać się nieprzyjaciół Boga” z nakazem „bać się samego Boga”. Więzią zdaje się być idea ufności w nieskończoną sprawiedliwość i dobroć Boga. Jeżeli wiara w specjalną opiekę Bożą jest czymś zupełnie naturalnym w postawie ludzi narażających własne życie dla wzniosłej sprawy, to nie może jej też zabraknąć w postępowaniu tych, co z bojaźni Bożej podejmują trudne decyzje. Bojaźń Boga niekoniecznie musi być równie zależna od kary i gniewu Bożego; winna być raczej wyrazem troski, by nie urazić Boga, który ma wobec nas pewne życzenia. Prawdziwa bojaźń Boża ma wiele wspólnego z miłością.

32–33. Nagroda za męstwo w głoszeniu Ewangelii jest nie byle jaka: Chrystus przyzna się kiedyś na sądzie ostatecznym jedynie do tych, którzy będą Go mężnie wyznawać przed ludźmi; kto Jego zaprze się przed ludźmi, tego i On zaprze się przed Ojcem, który jest w niebie.

ZA JEZUSEM LUB PRZECIW NIEMU. WYRZECZENIE (10,34–39)

³⁴ Nie sądźcie, że przyszedłem pokój przynieść na ziemię. Nie przyszedłem przynieść pokoju, ale miecz. ³⁵ Bo przyszedłem poróżnić syna z jego ojcem, córkę z matką, synową z teściową; ³⁶ i będą nieprzyjaciółmi człowieka jego domownicy (Mi 7,6). ³⁷ Kto kocha ojca lub matkę bardziej niż Mnie, nie jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub córkę bardziej niż Mnie, nie jest Mnie godzien. ³⁸ Kto nie bierze swego krzyża, a idzie za Mną, nie jest Mnie godzien. ³⁹ Kto chce znaleźć swe życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je.

34–36. Jeżeli Jezus, zwany gdzie indziej księciem pokoju, oświadcza teraz, że nie przyszedł po to, by przynieść pokój na ziemię, ale miecz, to chce zaznaczyć, że przychodzi już jako sędzia. Nawiązując do proroctwa Micheasza (7,1–7), swoje posłannictwo przyrównuje do działania ostrego miecza, który swym ostrzem tnie, rozdziela. Tak też wskutek nauczania Jezusa będzie oddzielone zło od dobra, godziwe od niegodziwego. Jeśli syn okaże się człowiekiem prawym, a ojciec niegodziwcem, to Jezus oddzieli syna od ojca; do takiej samej sytuacji może dojść pomiędzy matką a córką, albo pomiędzy teściową a synową: mieszkańcy tego samego domu staną się dla siebie nieprzyjaciółmi. Zło nie może bowiem istnieć w zgodzie z dobrem, a jeśli niekiedy współistnieją razem, to tylko w pozornym pokoju. Chrystus nie może tolerować takiego pokoju. Na innym miejscu tę samą prawdę wyrazi słowami: Nikt nie może dwom panom służyć (Mt 6,24).

37. I dlatego kto miłość do własnych rodziców przekłada ponad miłość Jezusa, nie jest godzien Jezusa; to samo należy powiedzieć o rodzicach, którzy własne dzieci miłują bardziej niż Chrystusa. Tak więc w hierarchii wszelkich wartości, wśród których człowiek może dokonywać wyboru, bezwzględnie na pierwszym miejscu znajduje się miłość do Jezusa. Chrystus jest w swej miłości zaborczy: daje się nam cały, bez reszty, i żąda od nas również całkowitego oddania się. Owo oddanie ma być gotowe na wszelkie cierpienia, a nawet na śmierć.

38–39. Tę myśl wyrażają słowa: Kto nie bierze swego krzyża; a idzie za Mną, nie jest Mnie godzien. Tylko na drodze tak pojętego obumarcia sobie samemu można mieć nadzieję znalezienia pełnego życia, życia wiecznego. Trzeba być gotowym na utratę życia doczesnego, jeśli chce się znaleźć życie wieczne. I odwrotnie: kto za wszelką cenę chce ratować życie doczesne, ten straci życie wieczne. Ziarno – powie na innym miejscu Jezus – aby wydało owoc, musi przedtem obumrzeć (J 12,24).

NAGRODA ZA ODDANIE SIĘ JEZUSOWI (10,40–11,1)

⁴⁰ Kto was przyjmuje, Mnie przyjmuje; a kto Mnie przyjmuje, przyjmuje Tego, który Mnie posłał. ⁴¹ Kto przyjmuje proroka jako proroka, nagrodę proroka otrzyma. Kto przyjmuje sprawiedliwego jako sprawiedliwego, nagrodę sprawiedliwego otrzyma. ⁴² Kto poda kubek świeżej wody do picia jednemu z tych najmniejszych, dlatego że jest uczniem, zaprawdę, powiadam wam, nie utraci swojej nagrody».

11 ¹ Gdy Jezus skończył dawać te wskazania dwunastu swoim uczniom, odszedł stamtąd, aby nauczać i głosić [Ewangelię] w ich miastach.

40. Nie zapominajmy, że pouczenia powyższe, aczkolwiek mogą i powinny być wykorzystane przez wszystkich ludzi, to jednak w pierwszym rzędzie zostały skierowane do Apostołów z okazji rozesłania ich na samodzielne prace misyjne. Otóż posłannictwo Apostołów – a co zatem idzie i waga tego posłannictwa – ma swe ostateczne źródło w posłaniu samego Syna Bożego przez Ojca. Tak więc kto przyjmuje wysłanników Chrystusa, przyjmuje samego Chrystusa, a kto przyjmuje Chrystusa, ten również przyjmuje Boga Ojca, który posłał Syna.

41–42. Temat zapłaty jest rozwijany dalej. To, co było powiedziane o Apostołach, teraz zostało przeniesione na proroków: kto przyjmuje proroków – w tym wypadku chodzi najprawdopodobniej o wędrownych misjonarzy – kto słucha ich nauki, otrzyma zapłatę przewidzianą dla proroka; kto przyjmie, czyli wesprze w potrzebie sprawiedliwego chrześcijanina, ten otrzyma zapłatę przewidzianą już w Kazaniu na górze dla sprawiedliwych; podobnie będzie nagrodzony ten, kto poda kubek zimnej wody ubogiemu, który jest prawdziwym uczniem Chrystusa. W żadnym z tych trzech przypadków nie jest określona sama natura przyszłej nagrody. W każdym razie jest to nagroda za przyjmowanie nauki wysłanników Jezusa i za gościnność oraz miłosierdzie okazywane najuboższym w społeczności chrześcijańskiej.

11,1. Udzieliwszy takich oto pouczeń swoim Apostołom oraz ludziom, którzy mieli być z kolei słuchaczami pouczeń apostolskich, Jezus przeniósł się na inne miejsce, by innym ludziom głosić również Dobrą Nowinę.

POSELSTWO JANA CHRZCICIELA (11,2–6)

² Tymczasem Jan, skoro usłyszał w więzieniu o czynach Chrystusa, posłał swoich uczniów ³ z zapytaniem: «Czy Ty jesteś Tym, który ma przyjść, czy też innego mamy oczekiwać?» ⁴ Jezus im odpowiedział: «Idźcie i oznajmijcie Janowi to, co słyszycie i na co patrzycie: ⁵ niewidomi wzrok odzyskują, chromi chodzą, trędowaci zostają oczyszczeni, głusi słyszą, umarli zmartwychwstają, ubogim głosi się Ewangelię (Iz 35,5 n; 61,1). ⁶ A błogosławiony jest ten, kto nie zwątpi we Mnie».

Nie wiadomo, kiedy Jan Chrzciciel został wtrącony do więzienia, wiadomo jednak, że przyczyną bezpośrednią jego uwięzienia były zarzuty czynione przez niego Herodowi Antypasowi z powodu Herodiady, żony brata swego, Filipa, którą wziął za żonę (Mk 6,17). Jan dopuścił się tedy przestępstwa określanego w prawie rzymskim mianem crimen laesae maiestatis. Tak więc Jan przebywa – być może już od kilku tygodni – jako więzień w twierdzy Macheront, położonej o parę kilometrów od wschodniego brzegu Morza Martwego. Więzienie jest najwłaściwszym miejscem do umniejszania się. Pozbawić bowiem kogoś wolności, znaczy to odjąć mu bardzo wiele. Jan jest „umniejszony” o całą osobistą wolność.

2. Przebywając w więzieniu, Jan korzysta ze względnej swobody: mogą go odwiedzać jego uczniowie, docierają doń wieści ze świata. Z paralelnego tekstu Łukasza dowiadujemy się, że uczniów było dwóch i że Jan przywołał ich do siebie (Łk 7,18–19). Jan sam słyszy też o czynach Chrystusa. W ten sposób nazywane są w Ewangelii Mateusza cuda dokonywane przez Jezusa. Przed relacją o przyjściu uczniów Jana, w Ewangelii Mateusza są przedstawione wszystkie rodzaje cudownej działalności Chrystusa: uzdrowienie trędowatego (8,1–4), uzdrowienie sługi setnika (8,5–13), uciszenie burzy na jeziorze (8,23–27), uleczenie opętanych (8,28–34), uzdrowienie paralityka (9,1–8), wskrzeszenie córki Jaira (9,18–19.23–26) itd.

3. Pytanie postawione Jezusowi przez wysłanników Jana stwarza cały szereg wątpliwości: czyżby Jan nie wiedział, że Jezus jest obiecanym Mesjaszem? Czyż nie słyszał słów wypowiedzianych przez Ojca Niebieskiego podczas chrztu Jezusa? A może wcale nie wątpił w mesjańską godność Jezusa, zadawał jednak tak oficjalne pytanie ze względu na swych uczniów? Może chciał, żeby ludzie usłyszeli z ust samego Jezusa, za kogo trzeba uważać Syna Człowieczego? Historia egzegezy – zwłaszcza patrystycznej – zna odpowiedzi twierdzące na wszystkie powyższe pytania. Dziś jednak nie ulega wątpliwości, że należy wykluczyć nade wszystko przypuszczenie pierwsze: Jan wie, kim jest Mesjasz, potrafi przed Nim dyskretnie ustępować, nie czuje się godnym udzielić chrztu Jezusowi, sprowadza doń uczniów swoich, raduje się z rosnącego powodzenia Ewangelii Jezusa. Mało prawdopodobne wydaje się również przypuszczenie, że Jan przesyła powyższe pytania ze względu na swoich uczniów. Nie daje się to pogodzić przede wszystkim z prostolinijnością charakteru Jana. Nie jest natomiast wykluczone, że Jan spodziewał się po działalności Mesjasza bardziej rychłego wymiaru sprawiedliwości grzesznikom. Oto bowiem jakim widział Jan Mesjasza: Już siekiera jest przyłożona do korzenia drzew. Każde więc drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, zostaje wycięte i wrzucone w ogień… Ten, który idzie za mną, mocniejszy jest ode mnie… On was chrzcić będzie Duchem Świętym i ogniem. Ma On wiejadło w ręku i oczyści swój omłot: pszenicę zbierze do spichlerza, a plewy spali w ogniu nieugaszonym (Mt 3,10–12). Dokonywane przez Chrystusa i opowiadane Janowi czyny nie zawierały prawie niczego z tej wizji Mesjasza – pogromcy niesprawiedliwych. Dlatego, nie wątpiąc w moc mesjańską Jezusa, Jan wyraża jednak swoje zdziwienie, powiększone być może i tym, że on, Jan, prostując ścieżki Jezusowi, został właśnie wtrącony do więzienia… Jan chciałby przynaglić Jezusa do szybszego wymiaru kary niezbożnym. Jan jest tak porywczy jak Piotr odcinający ucho Malchosa bez pytania o czyjekolwiek pozwolenie i bez zastanawiania się nad ewentualnymi konsekwencjami tego czynu.

4–5. Odpowiedź Jezusa, pozornie wymijająca, w swej treści jest stwierdzeniem, że Jezus urzeczywistnia proroctwa mesjańskie ST, te zwłaszcza, które mówią o pokornym i cierpiącym Słudze Jahwe. Stąd aluzja do kilku równocześnie miejsc Księgi Izajasza: niewidomi i głusi – Iz 35,5; umarli – 26,19; ubodzy, nieszczęśliwi, wyczekujący pociechy – 61,1. W ten sposób zostały cokolwiek skorygowane mesjańskie przekonania Jana Chrzciciela. Tak więc same czyny Jezusa są odpowiedzią na pytania uczniów Jana.

6. Specjalnego wyjaśnienia domagają się słowa Jezusa: A błogosławiony jest ten, kto nie zwątpi we Mnie (w. 6). Nie chodzi tu o udzielenie nagany Janowi za to, że gorszył się postawą Jezusa, cierpliwie znoszącego upokorzenia i nie karzącego surowo grzeszników. Tego rodzaju przypuszczenie pozostawałoby w jawnej sprzeczności z pochwałą, której Jezus miał za chwilę udzielić Janowi. Jest to raczej obietnica nagrody dla tych, którzy mimo prześladowań i przeszkód wytrwają we właściwej wierze w Mesjasza, którzy nie zgorszą się tym, że Jezus będzie cierpiał i że nawet umrze jak złoczyńca na krzyżu.

ŚWIADECTWO JEZUSA O JANIE (11,7–15)

⁷ Gdy oni odchodzili, Jezus zaczął mówić do tłumów o Janie: «Coście wyszli obejrzeć na pustyni? Trzcinę kołyszącą się na wietrze? ⁸ Ale coście wyszli zobaczyć? Człowieka w miękkie szaty ubranego? Oto w domach królewskich są ci, którzy miękkie szaty noszą. ⁹ Po coście więc wyszli? Zobaczyć proroka? Tak, powiadam wam, nawet więcej niż proroka. ¹⁰ On jest tym, o którym napisano: Oto Ja posyłam mego wysłańca przed Tobą, aby przygotował Ci drogę (Ml 3,1). ¹¹ Zaprawdę, powiadam wam: Między narodzonymi z niewiast nie powstał większy od Jana Chrzciciela. Lecz najmniejszy w królestwie niebieskim większy jest niż on. ¹² A od czasu Jana Chrzciciela aż dotąd królestwo niebieskie doznaje gwałtu, a zdobywają je ludzie gwałtowni. ¹³ Wszyscy bowiem Prorocy i Prawo prorokowali aż do Jana. ¹⁴ A jeśli chcecie uznać, to on jest Eliaszem, który ma przyjść. ¹⁵ Kto ma uszy, niechaj słucha!

7–9. Nikogo z ludzi nie obdarzył Chrystus Pan tylu pochwałami, co Jana Chrzciciela. Pochwalił w nim nade wszystko stałość charakteru i surowość życia. Wzmianka o trzcinie chwiejącej się na wietrze jest aluzją (w. 7) do nadjordańskiej pustyni, na której gromadzili się słuchacze Jana. Słowa zaś: Oto w domach królewskich są ci, którzy miękkie szaty noszą, miały wywołać w wyobraźni słuchających postać Heroda Antypasa, który wtrącił do więzienia Jana Chrzciciela. Tak więc zostały napiętnowane dwie wady charakteru ludzkiego: jego chwiejność oraz skłonność do wygodnictwa.

10. Cytując zaś proroctwo Malachiasza (3,1): Oto Ja posyłam mego wysłańca przed Tobą… – zupełnie tak jak anioł był posłany przed Bogiem (Rdz 24,7; 32,2) – Jezus tym samym dyskretnie, ale zdecydowanie wyznaje, że jest równy starotestamentowemu Jahwe.

11. Święty Jan Chrzciciel był poczęty w grzechu pierworodnym, lecz narodził się – według nauki niektórych ojców Kościoła i teologów – wolny od tego grzechu. Wiódł życie surowe i nieskalane spełniając przy tym posłannictwo zarezerwowane dla aniołów. Z ust samego Chrystusa otrzymuje przydomek „więcej-niż-proroka”. Oglądał bowiem na własne oczy – co więcej, ochrzcił nawet – Tego, którego prorocy starotestamentowi tylko przepowiadali. Ani Mojżesz, ani Eliasz, ani Izajasz, Jeremiasz, Daniel czy Ezechiel – żaden z nich nie miał do spełnienia misji tak zaszczytnej jak Jan: głoszenia i bezpośredniego przygotowania przyjścia Mesjasza. Pochwałę Jana, wygłoszoną właśnie podczas jego pobytu w więzieniu, spowodowały niewątpliwie przymioty tego człowieka. Każdy święty jest bohaterem o silnej woli, niezłomnego charakteru. Nie jest wykluczone jednak, że odegrała tu także pewną rolę obawa, żeby uczniowie Jana i ludzie chętnie słuchający jego nauki nie upatrywali w jego uwięzieniu rzeczywistej kary Bożej. Słowa Chrystusa były więc podkreśleniem nieskazitelnej godności Jana, były zarazem pochwałą jego męczeństwa dla Chrystusa. Tak więc Jan jest pierwszym człowiekiem, który umiera w obronie Chrystusowych zasad.

A jednak najmniejszy w królestwie niebieskim większy jest od niego. Przez królestwo niebieskie należy tu rozumieć, jak się wydaje, nową ekonomię zbawienia lub dokładniej – nową społeczność wiernych. Najmniejszy w królestwie Chrystusowym większy jest nawet od tak wielkiego świętego, jakim jest Jan Chrzciciel. Wierni Chrystusowego królestwa doświadczają bowiem owoców zbawczej męki Chrystusa, tej mocy, której działaniu Jan Chrzciciel jeszcze nie był poddany.

12. Jan Chrzciciel znajduje się na samym pograniczu dwu ekonomii zbawienia: jest jeszcze prorokiem, zapowiada przyjście Nowego Prawa, a równocześnie od jego posłannictwa zaczyna się nowa ekonomia zbawienia. Równocześnie jednak szczególnego natężenia nabiera działalność Antychrysta, wskutek czego tylko ludzie o bardzo silnej woli potrafią wejść gwałtem niejako do królestwa niebieskiego.

13–14. Swoją działalnością Jan urzeczywistniał również misję zapowiadanego przez proroków (Ml 3,23) Eliasza. Oczywiście Jan nie jest tu utożsamiany z Eliaszem, na którego ponowne przyjście ludzkość oczekiwała. On tylko przychodził w duchu i z mocą Eliasza, żeby serca ojców nakłonić ku dzieciom… by przygotować Panu lud doskonały (Łk 1,17).

15. Jednakże Żydzi nie chcieli widzieć w czynach Jana realizowania się zapowiadanej misji Eliasza. Dlatego Jezus mówi: Kto ma uszy, niechaj słucha! Trzeba mieć otwarte uszy i wolę gotową na wszystko, jeśli się chce dostrzec w osobie Jana Chrzciciela tego, kim on naprawdę jest.

SĄD JEZUSA O WSPÓŁCZESNYCH (11,16–19)

¹⁶ Ale z kim mam porównać to pokolenie? Podobne jest do przesiadujących na rynku dzieci, które głośno przymawiają swym rówieśnikom: ¹⁷ „Przygrywaliśmy wam, a nie tańczyliście; biadaliśmy, a wyście nie zawodzili”. ¹⁸ Przyszedł bowiem Jan: nie jadł ani nie pił, a oni mówią: „Zły duch go opętał”. ¹⁹ Przyszedł Syn Człowieczy: je i pije, a oni mówią: „Oto żarłok i pijak, przyjaciel celników i grzeszników”. A jednak mądrość usprawiedliwiona jest przez swe czyny».

16–17. Opór Żydów odrzucających posłannictwo Jana Chrzciciela kojarzy się w świadomości Jezusa z postawą „tego pokolenia” wobec nadchodzącego Królestwa. Pokolenie to przypomina swym zachowaniem rozkapryszone dzieci: są znudzone i niezadowolone zarówno wtedy, kiedy się je zaprasza do wesołej zabawy, jak i wtedy, kiedy się im proponuje bardziej poważną rozrywkę.

18–19. Tak się rzecz ma właśnie z owym pokoleniem: odrzucało zarówno Jana, który nie jadł i nie pił – posądzając go nadto o szatańskie opętanie – jak i Jezusa, który jadł i pił (por. 9,14 n). Jezusowi zarzucano z kolei to, że jest żarłokiem i pijakiem, i że przyjaźni się z celnikami i grzesznikami. Taka postawa faryzeuszy jest wyrazem nie tylko ich niedojrzałości duchowej, lecz także złej woli. Ale obok „tego pokolenia” – a może nawet w jego łonie są ludzie, którzy zarówno w czynach Jana, jak i w działalności Jezusa widzą przejawy mądrości Bożej. Mądrość Boża „usprawiedliwia się” niejako i legitymuje czynami Jezusa i Jego poprzednika Jana Chrzciciela.

BIADA NIE POKUTUJĄCYM MIASTOM (11,20–24)

²⁰ Wtedy począł czynić wyrzuty miastom, w których dokonało się najwięcej Jego cudów, że się nie nawróciły. ²¹ «Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, już dawno w worze i w popiele by się nawróciły. ²² Toteż powiadam wam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam. ²³ A ty, Kafarnaum, czy aż do nieba masz być wyniesione? Aż do Otchłani zejdziesz (Iz 14,13.15). Bo gdyby w Sodomie działy się cuda, które się w tobie dokonały, przetrwałaby aż do dnia dzisiejszego. ²⁴ Toteż powiadam wam: Ziemi sodomskiej lżej będzie w dzień sądu niż tobie».

20–21. Ubolewanie nad przyszłym losem niektórych miast Galilei jest naturalnym następstwem stwierdzonego przed chwilą uporu Żydów. Biada zatem takim miastom, jak Korozain, Betsaida. Działy się w tych miastach bowiem liczne i wielkie cuda, będące znakami mądrości, dobroci, a nade wszystko wszechmocy Boga. A jednak mieszkańcy tych miast nie przyjęli Mesjasza.

22–24. Nawet tak przysłowiowo oporne, pogańskie miasta, jak Tyr i Sydon, dawno by już się nawróciły, gdyby się w nich dokonywały podobne cuda. A już na szczególne potępienie zasługuje Kafarnaum. Był to przecież ośrodek galilejskiej działalności Jezusa, miasto tak niezwykle uprzywilejowane. Nawet mieszkańcy Sodomy, wobec takiego wyróżnienia, z pewnością zachowaliby się inaczej. Nic tedy dziwnego, że w dzień sądu spotka Kafarnaum los gorszy niż nieszczęścia, które spadły kiedyś na Sodomę.

OBJAWIENIE OJCA I SYNA (11,25–27)

²⁵ W owym czasie Jezus przemówił tymi słowami: «Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom. ²⁶ Tak, Ojcze, gdyż takie było Twoje upodobanie. ²⁷ Wszystko przekazał Mi Ojciec mój. Nikt też nie zna Syna, tylko Ojciec, ani Ojca nikt nie zna, tylko Syn i ten, komu Syn zechce objawić.

Tekst Mt 11,25–27 to jedyny w Ewangeliach tekst, w którym Bóg Ojciec jest nazwany Panem nieba i ziemi. Zazwyczaj zwraca się Jezus do Ojca za pomocą formuły „Ojcze mój”. To uroczyste wprowadzenie świadczy od samego początku o szczególnej doniosłości wypowiedzi Jezusa.

25–26. Wypowiedź owa jest w rzeczywistości modlitwą Jezusa dziękującego Ojcu za to, że zakrył swoje plany zbawienia świata przed mędrcami i wielkimi tego świata, a objawił je prostaczkom. Ci ostatni bowiem od samego początku są bardziej otwarci na słowo Boże, im też przyobiecuje Jezus w swym Kazaniu na górze specjalną zapłatę (5,3). Zresztą podobnymi względami u Boga cieszyli się prostaczkowie, tzw. ubodzy Jahwe, już w ST. Oni też potrafili być za to prawdziwie wdzięczni i oddani Bogu.

27. Słowa o wzajemnym poznaniu Ojca i Syna – to szczególny dowód na równość dwu pierwszych Osób Boskich. O tej równości świadczy nadto fakt, że Ojciec wszystko przekazał Synowi. Kim jest Syn, o tym wie dokładnie tylko Ojciec – i odwrotnie: pełną wiedzę o Ojcu posiada jedynie Syn oraz ten, komu Syn zechce ową prawdę objawić. Tak dosadnie swej równości z Ojcem nigdy jeszcze Syn nie sformułował w Ewangeliach synoptycznych. Niech więc wie to pokolenie, kogo odrzuca, kim gardzi.

WEZWANIE DO UTRUDZONYCH (11,28–30)

²⁸ Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię. ²⁹ Weźcie na siebie moje jarzmo i uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokornego serca, a znajdziecie ukojenie dla dusz waszych. ³⁰ Albowiem słodkie jest moje jarzmo, a moje brzemię lekkie».

28–30. Podobnie jak objawienie mądrości, tak też i słowa pociechy są skierowane szczególnie do maluczkich, ubogich, utrudzonych i obciążonych. Im obiecuje Jezus specjalne pokrzepienie, ich zachęca do wzięcia na siebie Jego brzemienia, do wprzęgnięcia się w Jego jarzmo. Jeśli przyjdą do Niego, jeśli będą naśladować Jego łagodność i pokorę, ich jarzmo okaże się słodkie, brzemię lekkie, a oni sami znajdą dla swych dusz ukojenie.

ŁUSKANIE KŁOSÓW W SZABAT (12,1–8)

12 ¹ Pewnego razu Jezus przechodził w szabat pośród zbóż. Uczniowie Jego, odczuwając głód, zaczęli zrywać kłosy i jeść [ziarna]. ² Gdy to ujrzeli faryzeusze, rzekli Mu: «Oto twoi uczniowie czynią to, czego nie wolno czynić w szabat». ³ A On im odpowiedział: «Czy nie czytaliście, co uczynił Dawid, gdy poczuł głód, on i jego towarzysze? ⁴ Jak wszedł do domu Bożego i jadł chleby pokładne, których nie było wolno jeść ani jemu, ani jego towarzyszom, lecz tylko kapłanom? ⁵ Albo nie czytaliście w Prawie, że w dzień szabatu kapłani naruszają w świątyni spoczynek szabatu, a są bez winy? ⁶ Oto powiadam wam: Tu jest coś większego niż świątynia. ⁷ Gdybyście zrozumieli, co znaczy: Chcę raczej miłosierdzia niż ofiary (Oz 6,6 LXX), nie potępialibyście niewinnych. ⁸ Albowiem Syn Człowieczy jest Panem szabatu».

1–2. Postawa Chrystusa wobec świętego prawa szabatu stanie się źródłem niejednego konfliktu pomiędzy Jezusem a faryzeuszami. I tak np. za łamanie prawa szabatu uznali faryzeusze to, że uczniowie Jezusa przechodząc kiedyś w szabat wśród zbóż zaczęli zrywać kłosy i jeść wyłuskane z nich ziarna. Prawo Mojżeszowe (Pwt 23,26) zezwalało na takie zaspokajanie głodu, nie uważając tego za kradzież, faryzeusze byli jednak zdania, że nie należało tego czynić w szabat: zarówno sama wędrówka po polach, jak i praca rąk wyłuskujących ziarno z kłosów były zajęciami pozostającymi w kolizji z prawem odpoczynku szabatowego.

3–4. W odpowiedzi Jezus podał kilka racji, usprawiedliwiających postępowanie Jego uczniów: Najprzód przypomniał zachowanie się Dawida, opisane w ST (1 Sm 21,4–7): uciekając przed Saulem Dawid wpadł kiedyś ze swymi towarzyszami do świętego namiotu i posilił się chlebami pokładnymi; tymi chlebami, które wolno było spożywać jedynie kapłanom. Dawid wraz z kapłanem, stróżem sanktuarium, był przekonany, że dla ratowania życia własnego, a zwłaszcza życia bliźnich, miał prawo przekroczyć przepisy kultyczne.

5. Jako drugą rację usprawiedliwiającą postępowanie swoich uczniów przytoczył Jezus fakt naruszania spoczynku szabatniego przez kapłanów, którzy właśnie w szabat muszą wykonywać czasem nawet bardzo ciężkie prace w związku ze składaniem ofiar. Zabijanie zwierząt w szabat, zmywanie naczyń było wyraźnie zakazane przez Prawo, a jednak wszystko to czynili kapłani właśnie w szabat i nikt im z tego tytułu nie czynił żadnych zarzutów. Poza tym powinni faryzeusze wiedzieć, że ludzie przez nich potępiani robią wszystko na oczach Chrystusa, który jest o wiele większą świętością niż przybytek żydowski. Słowa te mogły się wydać Żydom czystym bluźnierstwem: przybytek, świątynia – to największe skarby religijne Izraela. Za znieważanie ich, nawet tylko słowem, groził proces karny (por. Mt 26,61).

6–7. A jednak Jezus – to coś więcej niż świątynia: w świątyni bowiem czczono ukrytą bliskość Boga, w Jezusie zaś Bóg był obecny w sposób widzialny. W Nim właśnie Bóg stał się człowiekiem. Wreszcie nie mogą faryzeusze również zapominać, że Bóg żąda od ludzi przede wszystkim miłosierdzia. Miłosierdzie okazywane bliźniemu jest Mu milsze niż największe ofiary (por. Mt 9,13). A tu przecież chodzi o miłosierdzie nad zgłodniałym człowiekiem.

8. Cała argumentacja kończy się oświadczeniem, które szczególnie musiało zaszokować faryzeuszy. Oto dowiadują się, że Syn Człowieczy jest Panem szabatu. Od tej pory On będzie decydował, co w dzień szabatu wolno, a czego nie wolno czynić. Nie powiedział, że znosi szabat, lecz sobie zarezerwował możność interpretowania prawa szabatu. Przy okazji zostawił też przykład tej nowej interpretacji jednego z przepisów kultycznych.

UZDROWIENIE W SZABAT (12,9–14)

⁹ Idąc stamtąd, wszedł do ich synagogi. ¹⁰ A [był tam] człowiek, który miał uschłą rękę. Zapytali Go, by móc Go oskarżyć: «Czy wolno uzdrawiać w szabat?» ¹¹ Lecz On im odpowiedział: «Kto z was, jeśli ma jedną owcę, i ta mu wpadnie do dołu w szabat, nie chwyci i nie wyciągnie jej? ¹² O ileż ważniejszy jest człowiek niż owca! Tak więc wolno jest w szabat dobrze czynić».¹³ Wtedy rzekł do owego człowieka: «Wyciągnij rękę!» Wyciągnął, i stała się znów tak zdrowa jak druga. ¹⁴ Faryzeusze zaś wyszli i odbyli naradę przeciw Niemu, w jaki sposób Go zgładzić.

9–10. Do ponownego konfliktu z faryzeuszami doszło w związku z uleczeniem, również w szabat, człowieka, który miał uschłą rękę. Przepisów wyraźnych, które by zabraniały uzdrawiania w szabat, nie było. Jedynie bardziej radykalni interpretatorzy Prawa uważali, że nie jest to dozwolone. Dlatego faryzeusze zadają Jezusowi pytanie: Czy wolno uzdrawiać w szabat?

11–12. Pragnąc, aby odpowiedź utrwaliła się lepiej w pamięci pytających, Jezus przytacza pewien przykład, zaczerpnięty z codziennego życia. Wiadomo, że każdy spośród faryzeuszy, bez chwili zastanawiania się, nawet w szabat, wyciągnąłby swą jedyną owcę z dołu, gdyby tam przypadkiem wpadła. A przecież chyba nikt nie wątpi, że człowiek to coś więcej niż nierozumne zwierzę. Tak więc nawet za cenę pogwałcenia szabatu należy przyjść z pomocą człowiekowi znajdującemu się w potrzebie.

13–14. Udzieliwszy takiego wyjaśnienia, Jezus dokonał cudu: kazał człowiekowi choremu wyciągnąć jego uschłą, dotychczas bezwładną rękę, co ten bez żadnej trudności uczynił. Po tych dwu konfliktach – z pewnością było ich więcej, ale Mateusz zanotował jedynie dwa – faryzeusze odbyli naradę, w jaki sposób mogliby zgładzić Jezusa. Doszli bowiem do wniosku, że nie ma żadnej łączności między Jego nauką a poglądami, jakie oni głosili, i że co ważniejsze, ich popularność maleje, w miarę jak coraz większego rozgłosu nabiera Jego działalność. Zachowali się więc zupełnie inaczej niż Jan, który na wieść o sławie Jezusa powiedział z pokorą: Trzeba, by On wzrastał, a ja żebym się umniejszał (J 3,30).

JEZUS – „SŁUGA PAŃSKI” (12,15–21)

¹⁵ Gdy się Jezus dowiedział o tym, oddalił się stamtąd. A wielu poszło za Nim i uzdrowił ich wszystkich. ¹⁶ Lecz zabronił im surowo, żeby Go nie ujawniali. ¹⁷ Tak miało się spełnić słowo proroka Izajasza:

¹⁸ Oto mój Sługa, którego wybrałem;

Umiłowany mój, w którym moje serce ma upodobanie.

Położę ducha mojego na Nim, a On zapowie Prawo narodom.

¹⁹ Nie będzie się spierał ani krzyczał

i nikt nie usłyszy na ulicach Jego głosu.

²⁰ Trzciny zgniecionej nie złamie

ani knota tlejącego nie dogasi, aż zwycięsko sąd przeprowadzi.

²¹ W Jego imieniu narody nadzieję pokładać będą (Iz 42,1–4).

15–17. Nie nadeszła jeszcze godzina Jezusa. Jezus nie pozwoli się pojmać. Usłyszawszy o zamiarach faryzeuszy – odszedł stamtąd. Uzdrawiał wszystkich chorych, którzy do Niego przyszli, lecz równocześnie nie pozwalał, żeby rozgłaszano czynione przez Niego cuda. Jezus nie chciał, by widziano w Nim wyłącznie ziemskiego „uzdrawiacza”, by umacniała się jeszcze bardziej wiara ludu w Jego ziemskie sukcesy. On pragnie, by Jego życie i posługa były urzeczywistnianiem misji Cierpiącego Sługi Jahwe z proroctw Izajasza.

18–21. Nic tedy dziwnego, że ową postać Sługi Jahwe Mateusz przypomina cytując dłuższy fragment z Księgi Izajasza. Zgodnie ze słowami proroka, Jezus jest w przekonaniu Ewangelisty wybranym Sługą Bożym, Umiłowanym Jahwe; Jego Bóg wybrał, w Nim sobie upodobał. Na Nim spocznie Duch Jahwe, On ogłosi Nowe Prawo narodom. W swej dobroczynnej działalności nie będzie zabiegał o żaden rozgłos ani o doczesną sławę; nie będzie się spierał ani krzyczał. Będzie tak łagodny i dobry, że nawet nadłamanej trzciny nie zniszczy, lecz raczej podniesie ją i pomoże nadal wzrastać; nie dogasi, nie stłumi tlejącego knota. Lecz przyjdzie kiedyś chwila Jego całkowitego tryumfu. Wtedy dokona też najpełniejszego wymiaru sprawiedliwości. Dlatego to w Jego imieniu narody będą pokładać nadzieję.

ZARZUT FARYZEUSZÓW I OBRONA JEZUSA (12,22–30)

²² Wówczas przyprowadzono Mu opętanego, który był niewidomy i niemy. Uzdrowił go, tak że niemy mógł mówić i widzieć. ²³ A całe tłumy pełne były podziwu i mówiły: «Czyż nie jest to Syn Dawida?» ²⁴ Lecz faryzeusze, słysząc to, mówili: «On tylko mocą Belzebuba, władcy złych duchów, wyrzuca złe duchy». ²⁵ Jezus, znając ich myśli, rzekł do nich: «Każde królestwo od wewnątrz skłócone pustoszeje. I nie ostoi się żadne miasto ani dom, wewnętrznie skłócone. ²⁶ Jeśli szatan wyrzuca szatana, to sam ze sobą jest skłócony, jakże się więc ostoi jego królestwo? ²⁷ I jeśli Ja mocą Belzebuba wyrzucam złe duchy, to czyją mocą wyrzucają je wasi synowie? Dlatego oni będą waszymi sędziami. ²⁸ Lecz jeśli Ja mocą Ducha Bożego wyrzucam złe duchy, to istotnie przyszło do was królestwo Boże. ²⁹ Albo jak może ktoś wejść do domu mocarza i sprzęt mu zagrabić, jeśli mocarza wpierw nie zwiąże? I dopiero wtedy dom jego ograbi.

³⁰ Kto nie jest ze Mną, jest przeciwko Mnie; i kto nie zbiera ze Mną, [ten] rozprasza.

22. Przykładem dobroczynnej działalności Jezusa było również cudowne uleczenie opętanego, który był równocześnie niewidomy i nie mógł mówić. Nie wiemy, w jaki sposób dokonał Jezus cudu: samym słowem czy przy pomocy jakiegoś zabiegu? Wiadomo jedynie, że po spotkaniu się z Jezusem nieszczęśliwy człowiek przejrzał i począł znów mówić.

23–24. Ten cudowny czyn wywołał podwójną reakcję jego świadków: jedni obwołali Jezusa Synem Dawida, drudzy – byli i tacy, zwłaszcza wśród faryzeuszy – oświadczyli: On tylko mocą Belzebuba, władcy złych duchów, wyrzuca złe duchy. Był to chwyt, do którego faryzeusze uciekali się dość często, gdy widzieli cudowne czyny Jezusa i czuli, jak przy tym wzrasta Jego powaga i sława wśród tłumów. Zaufanie ludu do Jezusa zmalałoby znacznie, gdyby można było przekonać rzesze, że Jezus jest w zmowie z szatanem.

25–26. W odpowiedzi na powyższy zarzut Jezus wykazuje, że gdyby posądzenia faryzeuszy były słuszne, wówczas szatan musiałby zwalczać samego siebie. On bowiem wypędzałby w rzeczywistości złego ducha z człowieka stanowiącego już własność szatańską. Nie pierwszy to zresztą przykład sprowadzenia do absurdu rozumowania nieprzyjaciół Chrystusa.

27–28. Poza tym Żydzi jakby zapomnieli na chwilę, że ich egzorcyści także wypędzali złe duchy. Czyjąż to mocą czynili? – pyta Chrystus. Trzeba by ich też posądzić o współpracę z szatanem. W ten sposób oskarżyciele będą sądzeni przez własnych synów. Jeśli chcą przeto uniknąć takiego sądu, niechaj uznają, że Chrystus wypędza złego ducha mocą Boga samego lub mówiąc dokładniej, „mocą Ducha Bożego”. Dzięki owej mocy utwierdza się wśród ludzi i staje się widzialne królestwo Boże. Zwycięstwo Chrystusa nad szatanem, odniesione po raz pierwszy podczas kuszenia na pustyni, a powtarzane w każdym uleczeniu opętanego, jest oznaką przyjścia i tryumfu królestwa Bożego na ziemi.

29. Tę samą myśl rozwija Ewangelista w króciutkiej alegorii, której sens jest mniej więcej taki: do czasu przyjścia Chrystusa szatan czuł się w duszy ludzkiej niczym mocarz w dobrze obwarowanej twierdzy. Lecz oto szatański spokój i bezpieczeństwo zakłóca Chrystus. Dostarcza człowiekowi broni, wobec której szatan jest całkowicie bezsilny. Jezus jest świadom swojej przewagi i ostatecznego zwycięstwa nad szatanem. Oświadczył nawet kiedyś w obecności apostołów: Widziałem szatana, który spadł z nieba jak błyskawica (Łk 10,18).

30. Oświadczenie: Kto nie jest ze Mną, jest przeciwko Mnie – to zasada, która obowiązuje wszystkich naśladowców Chrystusa w ich walce z szatanem. Z zasady tej wynika również fakt, że nikt nie może być jedynie biernym świadkiem zmagania się Chrystusa ze złym duchem. Pragnąc uczestniczyć w przyszłym tryumfie Chrystusa, trzeba wyraźnie stanąć po Jego stronie, trzeba wspólnie z Nim gromadzić dobra nadprzyrodzone, zarabiając w ten sposób na niebo. „Gromadzenie bez Jezusa” już jest rozpraszaniem.

GRZECHY PRZECIWKO DUCHOWI ŚWIĘTEMU (12,31–37)

³¹ Dlatego powiadam wam: Każdy grzech i bluźnierstwo będą ludziom odpuszczone, ale bluźnierstwo przeciwko Duchowi nie będzie odpuszczone. ³² Jeśli ktoś powie słowo przeciw Synowi Człowieczemu, będzie mu odpuszczone, lecz jeśli powie przeciwko Duchowi Świętemu, nie będzie mu odpuszczone ani w tym wieku, ani w przyszłym. ³³ Albo uznajcie, że drzewo jest dobre, a wtedy i jego owoc jest dobry, albo uznajcie, że drzewo jest złe, a wtedy i owoc jego jest zły; bo po owocu poznaje się drzewo. ³⁴ Plemię żmijowe! Jakże wy możecie mówić dobrze, skoro źli jesteście? Przecież z obfitości serca usta mówią. ³⁵ Dobry człowiek z dobrego skarbca wydobywa dobre rzeczy, a zły człowiek ze złego skarbca wydobywa złe rzeczy. ³⁶ A powiadam wam: Z każdego bezużytecznego słowa, które wypowiedzą ludzie, zdadzą sprawę w dzień sądu. ³⁷ Bo na podstawie słów twoich będziesz uniewinniony i na podstawie słów twoich będziesz potępiony».

31–32. Posądzanie Jezusa o zmowę z szatanem uznał Zbawiciel za bluźnierstwo przeciwko Duchowi Świętemu. W rzeczywistości bowiem sam Duch Boży działał przez Chrystusa dokonującego egzorcyzmów. Otóż bluźnierstwo przeciwko Duchowi Świętemu jest chyba najcięższym grzechem, jaki człowiek może popełnić. Chrystus wręcz oświadcza, że grzech ten nigdy nie będzie odpuszczony ani w tym życiu, ani w przyszłym. W praktyce bowiem bluźnierca ów popada w taką zatwardziałość serca i zaślepienie umysłu, że odłącza się sam dobrowolnie od Boga.

33. Z kolei przyrównuje Jezus faryzeuszy do złego drzewa. Otóż złe drzewo nie może rodzić dobrych, zdrowych owoców. A po owocach poznaje się drzewo: jeśli owoce są złe – a takimi są czyny i słowa faryzeuszy – tedy samo drzewo jest również złe. I dlatego faryzeusze są zwykłymi obłudnikami, gdy mimo wewnętrznego zła usiłują mówić piękne słowa. Dopóki nie odmienią się w swym wnętrzu, wszystkie ich uczynki i słowa będą również przewrotne i złe. Usta bowiem wyrażają to, czym jest wypełnione serce.

34–37. Jeśli serce jest jakby dobrym, szlachetnym skarbcem, wtedy człowiek wydobywa z tego skarbca rzeczy dobre; człowiek zły ma również przewrotne serce i wydobywa zeń złe rzeczy jakby ze złego skarbca. Tak więc słowo jest obrazem wnętrza człowieka. Z każdego bezużytecznego słowa trzeba będzie zdać sprawę w dzień sądu. Jakże tragicznie będzie wyglądał ów sąd, gdy chodzi o słowa, którymi bluźniło się przeciwko Duchowi Świętemu. Słowa tedy, jako odzwierciedlenie stanu duszy, będą stanowiły podstawę do uniewinnienia lub do potępienia człowieka.

ZNAK JONASZA (12,38–42)

³⁸ Wówczas rzekli do Niego niektórzy z uczonych w Piśmie i faryzeuszów: «Nauczycielu, chcielibyśmy zobaczyć jakiś znak od ciebie». ³⁹ Lecz On im odpowiedział: «Plemię przewrotne i wiarołomne żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku proroka Jonasza. ⁴⁰ Albowiem jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby (por. Jon 2,1), tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi. ⁴¹ Ludzie z Niniwy powstaną na sądzie przeciw temu plemieniu i potępią je, ponieważ oni wskutek nawoływania Jonasza się nawrócili (por. Jon 3,5–10); a oto tu jest coś więcej niż Jonasz. ⁴² Królowa z Południa powstanie na sądzie przeciw temu plemieniu i potępi je; ponieważ ona z krańców ziemi przybyła słuchać mądrości Salomona (por. 1 Krl 10,1–10), a oto tu jest coś więcej niż Salomon.

38–39. Faryzeusze niekiedy wręcz wysuwali różne zarzuty przeciwko Chrystusowi, a niekiedy, na pozór w dobrej wierze, o coś prosili. Tak właśnie urzędowo, niewinnie prosili Jezusa o znak, który mógłby być uwierzytelnieniem Jego posłannictwa. Lecz Jezus potrafił odczytać ich złe zamiary. Dlatego bardzo zdecydowanie odmówił udzielenia jakiegokolwiek znaku, z wyjątkiem jednego: znaku Jonasza.

40. Od razu też podał Jezus sens tego znaku: jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi. Jak ongiś wysłannikom Jana dopytującym się, czy Jezus jest Mesjaszem, nie dał On odpowiedzi wprost, tak i teraz nie staje się zadość wymaganiom faryzeuszy. Jezus mówi co prawda o największym znaku, jaki będzie dany ludzkości, o swym zmartwychwstaniu, ale i ten znak nie przekona faryzeuszy.

41–42. Dlatego nazwie ich Jezus „plemieniem przewrotnym i wiarołomnym”; powie, że są wielekroć gorsi niż Niniwici, którzy mimo swej przewrotności, wskutek nawoływania Jonasza jednak się nawrócili. Faryzeusze zaś, choć wzywa ich do nawrócenia Ktoś o wiele większy od Jonasza, nadal trwają w swoim uporze. Tak więc ci nawróceni poganie będą kiedyś sędziami tego pokolenia; będzie je sądzić również królowa Saby, która ongiś przybyła z cennymi darami, by słuchać mądrości Salomona. Jezus – to Ktoś nieskończenie ważniejszy niż Salomon, a jednak faryzeusze nie dają posłuchu Jego nauce.

NAWRÓT DO GRZECHU (12,43–45)

⁴³ Gdy duch nieczysty opuści człowieka, błąka się po miejscach bezwodnych, szukając spoczynku, ale nie znajduje. ⁴⁴ Wtedy mówi: „Wrócę do swego domu, skąd wyszedłem”; a przyszedłszy zastaje go nie zajętym, wymiecionym i przyozdobionym. ⁴⁵ Wtedy idzie i bierze z sobą siedmiu innych duchów, złośliwszych niż on sam; wchodzą i mieszkają tam. I staje się późniejszy stan owego człowieka gorszy, niż był poprzedni. Tak będzie i z tym przewrotnym plemieniem».

43–45. Duchami nieczystymi są nazywane w NT demony (zob. Mk 1,23.26 n; 3,11.30; 5,2.8.13; 6,7). Pustynia jest również często wymieniana jako miejsce ich zamieszkania. Swego dzieła dokonują jednak, i to w sposób niezmordowany – wśród ludzi. Nie wahają się atakować także tych dusz, które wydostały się już na jakiś czas spod ich władzy. Liczba siedem ma tu wymowę szczególnie symboliczną: chodzi nie o dokładnie siedem złych duchów, lecz o bardzo wielką, w pełni wystarczającą do tego dzieła ich ilość. Wzmianka o przewrotnym plemieniu stanowi swoiste zastosowanie tej małej przypowieści: swoją działalnością uwalniał Jezus naród izraelski od więzów szatańskich. Jeśli jednak naród ten nie będzie trwał przy Jezusie, popadnie w nową, jeszcze gorszą niewolę szatańską.

PRAWDZIWI KREWNI JEZUSA (12,46–50)

⁴⁶ Gdy jeszcze przemawiał do tłumów, oto Jego Matka i bracia stanęli na dworze i chcieli z Nim rozmawiać. ⁴⁷ Ktoś rzekł do Niego: «Oto Twoja Matka i Twoi bracia stoją na dworze i chcą pomówić z Tobą». ⁴⁸ Lecz On odpowiedział temu, który Mu to oznajmił: «Któż jest moją matką i którzy są moimi braćmi?» ⁴⁹ I wyciągnąwszy rękę ku swoim uczniom, rzekł: «Oto moja matka i moi bracia. ⁵⁰ Bo kto pełni wolę Ojca mojego, który jest w niebie, ten jest Mi bratem, siostrą i matką».

46–50. Zgromiwszy to pokolenie przewrotne; z kolei wyjaśni Jezus, w kim On sam znajduje upodobanie i kto zasługuje na miano Jego brata. Otóż braćmi Jezusa są nie Jego krewni według ciała, lecz ci wszyscy, którzy pełnią wolę Ojca Niebieskiego. Tak odpowiedział Jezus, gdy Mu doniesiono, że oto na dworze znajduje się Jego Matka z braćmi i pragnie z Nim mówić. W królestwie Bożym ważne są nie związki krwi, ale stosunek do woli Bożej.

NAUCZANIE W PRZYPOWIEŚCIACH

PRZYPOWIEŚĆ O SIEWCY (13,1–9)

13 ¹ Owego dnia Jezus wyszedł z domu i usiadł nad jeziorem. ² Wnet zebrały się koło Niego tłumy tak wielkie, że wszedł do łodzi i usiadł, a cały lud stał na brzegu. ³ I mówił im wiele w przypowieściach tymi słowami:

«Oto siewca wyszedł siać. ⁴ A gdy siał, jedne [ziarna] padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. ⁵ Inne padły na grunt skalisty, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. ⁶ Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. ⁷ Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. ⁸ Inne wreszcie padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. ⁹ Kto ma uszy, niechaj słucha!»

Cały rozdział trzynasty Ewangelii Mateusza stanowią pouczenia o królestwie niebieskim. Pouczenia owe, jak większość nauk Jezusa, zostały podane w formie przypowieści, z których pierwsza nosi tradycyjne miano przypowieści o siewcy, druga przypowieści o chwaście, a trzecia – właściwie złożona z dwu obrazów – to przypowieść o skarbie i perle. Każda z tych przypowieści posiada własne, podane przez samego Chrystusa wyjaśnienie. Tematem każdej jest królestwo Boże. Idea królestwa Bożego stanowi temat główny całej katechezy Jezusa.

1–3. Jak większość przypowieści, tak również przypowieść o siewcy rozpoczyna się od nakreślenia pewnych ram ogólnych. Jezus wychodzi z domu, zasiada nad jeziorem Genezaret mając przed sobą tłumy, które przyszły, aby Go słuchać. Wzmianka o wyjściu Jezusa z domu wskazuje na to, że chodzi o pouczenia, których mają słuchać rzesze ludzi. Słuchaczy było tylu, iż Jezus – by nie zginąć w tłumie – wszedł do łodzi i odpłynąwszy cokolwiek, począł nauczać. Jeden z Ojców Kościoła zauważa przy tej okazji: „Przebywając sam na morzu, Jezus począł łowić jak ryby tych, którzy pozostali na lądzie” (Teofilakt).

4. Drogi w niektórych krajach Bliskiego Wschodu po dzień dzisiejszy nie mają charakteru wyraźnie wytyczonych szlaków. Siewca – właściciel pola lub może jego dzierżawca – świadomie nie rzucał, rzecz jasna, ziarna na drogę, ale niejedno z owych ziaren spadło na drogę. Gdyby było natychmiast „zabronowane”, czyli pokryte ziemią, pewnie by ocalało, ponieważ jednak pozostawało na wierzchu, stawało się rychło pożywieniem ptaków. Zresztą gdyby go nawet ptaki nie wydziobały, zostałoby z pewnością rozdeptane przez przechodniów.

5–6. Gruntu skalistego lub wręcz odkrytych, bazaltowych wzniesień w górnej Galilei jest szczególnie dużo, zwłaszcza w okolicach Kafarnaum, gdzie jak się zdaje, była wygłoszona przypowieść o siewcy. Nie mogąc zapuścić na cienkiej warstwie gleby korzeni, całą swoją energią wschodząca roślina szybko – stanowczo zbyt szybko – pnie się ku górze. Zgubne skutki tego szybkiego wzrostu przy równoczesnym braku korzeni nie kazały czekać na siebie zbyt długo: wystarczyły pierwsze promienie silnego palestyńskiego słońca.

7. Ostre, prawie cierniste chwasty stanowią istną plagę dla rolników znad jeziora Genezaret. Niektóre okazy tych chwastów osiągają wysokość 2 m i odznaczają się nieprawdopodobnymi możliwościami wegetowania w najtrudniejszych warunkach.

8–9. Pomijając różnorodność gleby warunkującej różne plony, poszczególne ziarna, nawet gdy spadną razem na dobrą glebę, owocują niejednakowo. Liczbowego określenia wysokości plonów nie należy pojmować dosłownie w sensie naszej „wydajności z hektara” – chodzi po prostu o zróżnicowanie owych plonów.

W sumie dość obfity plon wydany przez ziarno, które padło na urodzajną glebę, nie napełniał chyba jednak radością siewcy. Pamiętał on zbyt dobrze o tym, że trzy czwarte zasianego zboża poszło na marne. Ostatnie słowa przypowieści są zachętą skierowaną do ludzi, by zechcieli dobrze zrozumieć sens Jezusowego pouczenia. To co Jezus powiedział, nie miało bowiem charakteru zwykłej obserwacji dość banalnego wydarzenia.

CEL PRZYPOWIEŚCI (13,10–17)

¹⁰ Przystąpili do Niego uczniowie i zapytali: «Dlaczego mówisz do nich w przypowieściach?» ¹¹ On im odpowiedział: «Wam dano poznać tajemnice królestwa niebieskiego, im zaś nie dano. ¹² Bo kto ma, temu będzie dodane, i w nadmiarze mieć będzie; kto zaś nie ma, temu zabiorą nawet to, co ma. ¹³ Dlatego mówię do nich w przypowieściach, że patrząc nie widzą i słuchając nie słyszą ani nie rozumieją. ¹⁴ Tak spełnia się na nich przepowiednia Izajasza:

Słuchać będziecie, a nie zrozumiecie,

patrzeć będziecie, a nie zobaczycie.

¹⁵ Bo stwardniało serce tego ludu,

ich uszy stępiały i oczy swe zamknęli,

żeby oczami nie widzieli ani uszami nie słyszeli,

ani swym sercem nie rozumieli: i nie nawrócili się, abym ich uzdrowił (Iz 6,9 n LXX).

¹⁶ Lecz szczęśliwe oczy wasze, że widzą, i uszy wasze, że słyszą. ¹⁷ Bo zaprawdę, powiadam wam: Wielu proroków i sprawiedliwych pragnęło ujrzeć to, na co wy patrzycie, a nie ujrzeli; i usłyszeć to, co wy słyszycie, a nie usłyszeli.

10–11. Pytanie postawione przez ucznia każe przypuszczać, że nauczając rzesze Jezus nie przemawia prostym stylem. Posługuje się obrazami, przenośniami, porównaniami i tym wszystkim, co pod ogólną nazwą przypowieści jest przeciwstawiane mowie bezpośredniej. Uczniowie Jezusa dostąpili łaski bardzo szczególnej: oto dzięki dobroci Boga Ojca (por. 11,25) ich umysły zostały oświecone na tyle, że są w stanie zrozumieć naukę Jezusa o królestwie Bożym. Dzięki temu zrozumieniu są przekonani również, że królestwo owo już przyszło i że Jezus jest Mesjaszem i Królem.

12. Bóg traktuje ludzi jako istoty obdarzone pełnym poczuciem odpowiedzialności. Ci, którym została dana od Boga łaska zrozumienia istoty królestwa Bożego, za wierność tej łasce otrzymają kiedyś zasłużoną nagrodę. Ci zaś, którzy – z własnej winy – znajdują się w stanie ubóstwa, gdy chodzi o dobra nadprzyrodzone, ci będą kiedyś pogrążeni w jeszcze większej nędzy. Lub jeszcze inaczej: posiadając już teraz pewne zrozumienie tajemnic Bożych, uczniowie Jezusa w przyszłości otrzymają łaskę jeszcze lepszego pojmowania wielu prawd Bożych. Inni natomiast niewiele lub prawie nic z owej mądrości nie posiadając, będą pozbawiani – lub dokładniej, sami będą się pozbawiać resztek światła nadprzyrodzonego. W rzeczywistości Izrael zdobywał się niekiedy na słabe przebłyski dobrej woli względem Chrystusa, ostatecznie jednak i z tego prawie nic nie pozostało.

13–15. Oto powód, dla którego Jezus nie mówi do rzesz wprost o królestwie Bożym. Nie chcą bowiem dostrzegać Jego czynów – dokładniej, mocy Bożej w Jego czynach – nie chcą się też poddawać Jego słowom. Wierny założeniom przestrzeganym w całej Ewangelii, w tym wypadku również Mateusz nie ogranicza się do samego stwierdzenia zaślepienia Izraelitów, lecz podaje także interpretację tego faktu. Widzi w nim mianowicie wypełnienie się proroctwa Izajasza.

16–17. Po raz drugi oświadcza Chrystus, że Apostołowie znajdują się w sytuacji wyjątkowej. Nie cieszyli się podobnymi przywilejami ani prorocy, ani sprawiedliwi ST. Mimo najszczerszych pragnień ani nie widzieli, ani nie słyszeli tego, co widzieli i co słyszeli Apostołowie. Aluzja to bardzo wyraźna do słów i czynów Jezusa.

WYJAŚNIENIE PRZYPOWIEŚCI O SIEWCY (13,18–23)

¹⁸ Wy zatem posłuchajcie przypowieści o siewcy. ¹⁹ Do każdego, kto słucha słowa o królestwie, a nie rozumie [go], przychodzi Zły i porywa to, co zasiane jest w jego sercu. Takiego człowieka oznacza ziarno posiane na drodze. ²⁰ Posiane na grunt skalisty oznacza tego, kto słucha słowa i natychmiast z radością je przyjmuje; ²¹ ale nie ma w sobie korzenia i jest niestały. Gdy przyjdzie ucisk lub prześladowanie z powodu słowa, zaraz się załamuje. ²² Posiane między ciernie oznacza tego, kto słucha słowa, lecz troski doczesne i ułuda bogactwa zagłuszają słowo, tak że zostaje bezowocne. ²³ Posiane wreszcie na ziemię żyzną oznacza tego, kto słucha słowa i rozumie [je]. On też wydaje plon: jeden stokrotny, drugi sześćdziesięciokrotny, inny trzydziestokrotny».

18. Ponieważ tylko Apostołom dane jest zrozumienie tajemnicy królestwa Bożego, im również – a nie całemu ludowi – wyjaśnia Jezus sens przypowieści.

19–22. Zły z Ewangelii Mateusza jest nazywany przez Marka szatanem (4,15), a przez Łukasza diabłem (8,12). W wyliczaniu różnych kategorii ziarna można dostrzec pewne stopniowanie. Na pierwszym miejscu znajduje się ziarno, które obumiera nawet nie wykiełkowawszy. Drugie z kolei przynajmniej wschodzi i jakiś czas rośnie, trzecie rośnie – jak widać najdłużej, ale mimo wszystko nie może wydać owoców. W przeciwieństwie do wielu wypowiedzi ST bogactwa tego świata w nauce Chrystusa nigdy nie cieszą się dobrą reputacją.

23. Jezus nie mówi, jakie przymioty powinien posiadać człowiek, który słucha słowa Bożego. Wystarczy, że jest otwarty na głos Boży. Będzie mu wtedy dana łaska zrozumienia, i w ten sposób stanie się prawdziwie urodzajną glebą. Ostateczny wydźwięk przypowieści jest więc na wskroś pozytywny i optymistyczny: ta niewielka liczebnie gromadka ludzi właściwie przyjmujących słowo Boże zadecyduje o wielkości królestwa Bożego. Przypowieść miała na celu nie tyle przedstawić słuchaczom jakąś smutną prawdę, ile właśnie podnieść ich na duchu.

PRZYPOWIEŚĆ O CHWAŚCIE (13,24–30)

²⁴ Przedłożył im inną przypowieść: «Królestwo niebieskie podobne jest do człowieka, który posiał dobre nasienie na swojej roli. ²⁵ Lecz gdy ludzie spali, przyszedł jego nieprzyjaciel, nasiał chwastu między pszenicę i odszedł. ²⁶ A gdy zboże wyrosło i wypuściło kłosy, wtedy pojawił się i chwast. ²⁷ Słudzy gospodarza przyszli i zapytali go: „Panie, czy nie posiałeś dobrego nasienia na swej roli? Skąd więc wziął się na niej chwast?” ²⁸ Odpowiedział im: „Nieprzyjazny człowiek to sprawił”. Rzekli mu słudzy: „Chcesz więc, żebyśmy poszli i zebrali go?” ²⁹ A on im odrzekł: „Nie, byście zbierając chwast nie wyrwali razem z nim i pszenicy. ³⁰ Pozwólcie obojgu róść aż do żniwa; a w czasie żniwa powiem żeńcom: Zbierzcie najpierw chwast i powiążcie go w snopki na spalenie; pszenicę zaś zwieźcie do mego spichlerza”».

24. Ewangelista nie mówi co prawda, czy pole na które patrzył Jezus z łodzi, było porosłe dobrym zbożem czy chwastem, możliwe jednak, że taki właśnie widok pola porosłego pszenicą i chwastami posłużył Jezusowi za materiał do przypowieści. A może nawet, jak przypuszczało wielu Ojców Kościoła, akurat wtedy poczęły się ukazywać pierwsze źdźbła chwastu.

25–27. Wzmianka o tym, że ludzie spali zasiawszy zboże, nie jest piętnowaniem ludzkiej niedbałości. Owa pora dnia była bowiem przeznaczona właśnie na sen. „Zasiewanie kąkolu lub innych chwastów na cudzym polu w celu dokonania zemsty, jest zjawiskiem na Wschodzie nierzadkim i po dzień dzisiejszy należy do grzechów, których odpuszczenie na spowiedzi jest zarezerwowane ordynariuszowi na terenie obecnego Patriarchatu Jerozolimskiego” (Fr. M. William).

28–29. Ludzie proponujący w swej zapalczywości natychmiastowe powyrywanie chwastu reprezentują w rzeczywistości logikę czysto ludzką. Inny sposób myślenia cechuje miłosierną i wyczekującą postawę Chrystusa. Główne pouczenia całej przypowieści dają się sprowadzić do kilku następujących punktów: 1) Pan Bóg dopuszcza, że w Jego królestwie, obok dusz świętych i wiernych, znajdują się także grzesznicy. 2) Tych ostatnich, choć godni są zatracenia, nie pozbawia doczesnego bytu. Znosi ich cierpliwie i sam dokona kiedyś oddzielenia sprawiedliwych od grzeszników. 3) Jego postępowanie z grzesznikami podyktowane jest zasadą: „Nie chcę śmierci grzesznika, lecz aby się nawrócił i żył” (por. Ez 18,23.32).

30. W pochodzącym od samego Chrystusa wyjaśnieniu tej przypowieści został przedstawiony szczegółowo i barwnie sam moment przyszłego oddzielania chwastu od zdrowego ziarna. Przyznać wreszcie trzeba, że nadal trwa szatański posiew chwastu. Dokonuje się on w czasie zasypiania i nieostrożności ludzkiej. Problem ludzi, którzy utracili wiarę w Boga, ale mają silną wiarę w istnienie szatana (np. bohaterowie niektórych powieści G. Bernanosa), jest zawsze aktualny. Ciągle mamy do czynienia z tym samym zgubnym lub zbawiennym wpływem otoczenia; ciągle dokonuje się zasiewanie i wykradanie dobra z serc innych ludzi. Ciągle też porywczości ludzkiej stają naprzeciw cierpliwość i wspaniałomyślność Boga. Bóg nie chce śmierci grzesznika, lecz aby się nawrócił i żył. Oto Boże spojrzenie na złych ludzi.

PRZYPOWIEŚĆ O ZIARNKU GORCZYCY I O ZACZYNIE (13,31–35)

³¹ Przedłożył im inną przypowieść: «Królestwo niebieskie podobne jest do ziarnka gorczycy, które ktoś wziął i posiał na swej roli. ³² Jest ono najmniejsze ze wszystkich nasion, lecz gdy wyrośnie, większe jest od innych jarzyn i staje się drzewem, tak że ptaki podniebne przylatują i gnieżdżą się na jego gałęziach».

³³ Powiedział im inną przypowieść: «Królestwo niebieskie podobne jest do zaczynu, który pewna kobieta wzięła i włożyła w trzy miary mąki, aż się wszystko zakwasiło».

³⁴ To wszystko mówił Jezus tłumom w przypowieściach, a bez przypowieści nic im nie mówił. ³⁵ Tak miało się spełnić słowo Proroka:

Otworzę usta w przypowieściach,

wypowiem rzeczy ukryte od założenia świata (Ps 78[77],2).

31–32. Nasienie gorczycy uchodzi za coś przysłowiowo małego. Zasiane wschodzi i rośnie szybko, osiągając niekiedy wysokość trzech metrów. Szczególnie udane okazy tej rośliny można spotkać w okolicy Tyberiady lub nad brzegami Jordanu. Wzmianka o zamieszkiwaniu ptaków niebieskich na gałęziach rozrośniętej gorczycy nie powinna sugerować myśli o zakładaniu gniazd. Chodzi raczej o chwilowe siadanie ptaków na gałęziach roślin. Przypowieść obrazuje moc słowa Bożego. Dzięki tej mocy królestwo Boże rozrasta się potężnie na zewnątrz.

33. Wkładanie kwasu do kilku miar mąki jest zwyczajem do dziś stosowanym przy sporządzaniu ciasta na chleby i to nie tylko na Wschodzie, lecz także we wszystkich najbardziej nowoczesnych piekarniach. Wiadomo jednak, że słowo „zaczyn” posiada również inne, zdecydowanie pejoratywne znaczenie, podobnie jak rzeczywistość tym terminem oznaczana wykazuje niekiedy wręcz zgubne właściwości. I dlatego Jezus przestrzega swoich uczniów przed „kwasem” uczonych w Piśmie i faryzeuszy (Mt 16,6; por. Mk 8,15).

34–35. Przy okazji tej właśnie przypowieści Jezus oświadcza, że odtąd zamierza nauczać tylko w przypowieściach. Ten rodzaj nauczania miał lepiej i skuteczniej wdrożyć w umysły i pamięć słuchaczy wielkie prawdy o królestwie Bożym. Cytowane w w. 35 słowa Psalmu 78[77],2 są w rzeczywistości proroctwem, które się spełniło na Osobie i w czynach Jezusa Chrystusa. On to bowiem opowiedział ludziom o zbawczych planach Bożych, zakrytych od założenia świata. Podane w obydwu ostatnich przypowieściach zapewnienie Apostołów przez Jezusa, że Kościół będzie kiedyś wielki, miało na celu podtrzymanie ich wytrwałości. Dziś – mimo wiadomych przeszkód – zapewnienie to jest powodem do radości dla tych, którzy korzystają z Ewangelii i myślą o Bogu.

WYJAŚNIENIE PRZYPOWIEŚCI O CHWAŚCIE (13,36–43)

³⁶ Wtedy odprawił tłumy i wrócił do domu. Tam przystąpili do Niego uczniowie, mówiąc: «Wyjaśnij nam przypowieść o chwaście». ³⁷ On odpowiedział: «Tym, który sieje dobre nasienie, jest Syn Człowieczy. ³⁸ Rolą jest świat, dobrym nasieniem są synowie królestwa, chwastem zaś synowie Złego. ³⁹ Nieprzyjacielem, który posiał chwast, jest diabeł; żniwem jest koniec świata, a żeńcami są aniołowie. ⁴⁰ Jak więc zbiera się chwast i spala w ogniu, tak będzie przy końcu świata. ⁴¹ Syn Człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z Jego królestwa wszystkie zgorszenia oraz tych, którzy dopuszczają się nieprawości, ⁴² i wrzucą ich w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów. ⁴³ Wtedy sprawiedliwi jaśnieć będą jak słońce w królestwie Ojca swego (Dn 12,3). Kto ma uszy, niechaj słucha!

Wyjaśnienie perykopy składa się bardzo wyraźnie z dwu części: alegoryzujące wyliczenie poszczególnych elementów przypowieści (ww. 37–40) i stosunkowo dokładny opis żniwa (ww. 41–43). Sposób rozłożenia akcentów w części drugiej robi wrażenie szczególne na czytelniku. Autorowi wyraźnie zależy na przedstawieniu nagrody czekającej sprawiedliwych oraz kary, która jest przygotowana dla bezbożnych. Liczne rysy literackie tego tekstu – określenie szatana mianem Złego, wyrażenia: Królestwo, synowie Królestwa, tytuł Syn Człowieczy, w tak szczególnym kontekście, zwrot: jaśnieć będą jak słońce itp. – prowadzą do wniosku, że jego autorem jest sam Mateusz, choć nie jest też wykluczone, że pewne elementy tego wyjaśnienia pochodzą z tradycji przedmateuszowej.

36–39. Wzmianka o odprawieniu tłumów do domu świadczy o tym, że wyjaśnienie przypowieści z woli samego Chrystusa ma mieć charakter trochę ezoteryczny lub przynajmniej, że było przeznaczone tylko dla uczniów. Wszystkie elementy opowiadania – osoby tam występujące, czynności tych osób, rezultaty ich działania – w tej wykładni podanej jako Chrystusowa przybierają znaczenie religijne.

40–43. Koniec świata i nieodłącznie z nim związany sąd kojarzy się autorom natchnionym – i to zarówno ST, jak NT – przede wszystkim z wymiarem kary bezbożnym. Sąd ten jest dość często przedstawiany w Biblii za pomocą metafory żniwa (por. Iz 17,5; Jl 4,12 n; Mi 4,12; Mt 3,12; Mk 4,29; Ga 6,8; Ap 14,14–20). Ogień jest stałym elementem opisów wszystkich bolesnych doświadczeń ludzi potępionych. W pouczeniach moralnych, których udzielał Jezus, najczęściej powtarzały się – zwłaszcza w Ewangelii Mateusza – przestrogi przed ewentualnym gorszeniem maluczkich. Nic dziwnego, aniołowie Syna Człowieczego zjawią się na świecie po to, aby zebrać wszystkie zgorszenia. Zgorszenia owe należy w tym przypadku utożsamiać z samymi gorszycielami. Ze względu na ostatni wiersz całe wyjaśnienie przypowieści ma charakter zdecydowanie optymistyczny i pociągający zarazem do pracy nad doskonaleniem własnego wnętrza. Taki jest też cel parenetyczny całej wykładni.

PRZYPOWIEŚĆ O SKARBIE I PERLE (13,44–46)

⁴⁴ Królestwo niebieskie podobne jest do skarbu ukrytego w roli. Znalazł go pewien człowiek i ukrył ponownie. Z radości poszedł, sprzedał wszystko, co miał, i kupił tę rolę. ⁴⁵ Dalej, podobne jest królestwo niebieskie do kupca poszukującego pięknych pereł. ⁴⁶ Gdy znalazł jedną drogocenną perłę, poszedł, sprzedał wszystko, co miał, i kupił ją.

44. Ustawodawstwo zarówno semickie, jak i rzymskie gwarantowało prawo własności do wszystkiego, co znajdowało się na zakupionej roli. Tak więc skarb w niej ukryty stawał się również własnością nabywcy. Pewien podstęp, którego dopuścił się człowiek kupujący – znalazłszy skarb, nic nie mówiąc zapłacił za rolę tak, jakby w niej żadnego skarbu nie było – stanowi temat, który nie leży w granicach aktualnych zainteresowań Ewangelisty. Chodzi mu o jak najwyraźniejsze przedstawienie idei oddania wszystkiego, co się ma, aby nabyć skarb królestwa Bożego.

45–46. Od najdawniejszych czasów perły uchodziły za najbardziej kosztowne, cenniejsze nawet od diamentów klejnoty. W zachowaniu się kupca nic nie zasługuje na naganę. W obydwu przypowieściach mamy do czynienia nie z ryzykiem, lecz z wyrachowaniem: warto sprzedać wszystko, co się ma, aby stać się posiadaczem skarbu lub szczególnie pięknej perły.

PRZYPOWIEŚĆ O SIECI (13,47–52)

⁴⁷ Dalej, podobne jest królestwo niebieskie do sieci, zarzuconej w morze i zagarniającej ryby wszelkiego rodzaju. ⁴⁸ Gdy się napełniła, wyciągnęli ją na brzeg i usiadłszy, dobre zebrali w naczynia, a złe odrzucili. ⁴⁹ Tak będzie przy końcu świata: wyjdą aniołowie, wyłączą złych spośród sprawiedliwych ⁵⁰ i wrzucą w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.

⁵¹ Zrozumieliście to wszystko?» Odpowiedzieli Mu: «Tak». ⁵² A On rzekł do nich: «Dlatego każdy uczony w Piśmie, który stał się uczniem królestwa niebieskiego, podobny jest do ojca rodziny, który ze swego skarbca wydobywa rzeczy nowe i stare».

47–50. Ze względu na myśl przewodnią przypowieść ta przypomina opowiadanie o chwaście, zasianym nocą w pszenicy. Żniwom z tamtej przypowieści odpowiada tu zbieranie do naczyń ryb dobrych, a wyrzucanie bezwartościowych. Aplikacja praktyczna tylko pozornie odnosi się do obydwu przypowieści. W rzeczywistości dotyczy tylko przypowieści o niewodzie: podobnie jak nieużyteczne, złe ryby, złowione mimo woli do niewodu, będą odrzucone, tak też w „rozpalonym piecu” znajdą się przy końcu świata niedobrzy ludzie.

51–52. Najbardziej oderwane od tematyki całej powyższej perykopy jest zdanie ostatnie, mówiące o uczonych w Piśmie. Ludzie określani w ten sposób odgrywali bardzo ważną rolę w życiu zwłaszcza religijnym narodu wybranego. Oni to posiadali niejako monopol na rozumienie i wykładanie innym sensu Pisma Świętego. Zdaje się, że Jezus nie czyni tu aluzji do uczonych żydowskich, rzekomo nawróconych na chrześcijaństwo. Wydobywanie rzeczy nowych i starych – to również nie jest rada, by owi neochrześcijanie w swym nowym życiu posługiwali się zarówno wskazaniami dawnego Prawa, jak i nauką Chrystusa. Idea uczonych w Piśmie wyraża raczej pragnienie Jezusa, aby Apostołowie w swej gorliwości wykładania Pisma byli podobni do uczonych żydowskich. Wydobywanie rzeczy starych ze skarbca – to być może referowanie ongiś słyszanej nauki Jezusa, rzeczy nowe zaś – to okoliczności życiowe powodujące potrzebę nowego odczytywania i nowego przekazu dawnej nauki. Możliwe jednak, że rzeczy stare – to starotestamentowe proroctwa, nowe zaś – to ich wypełnienie w życiu i nauce Jezusa.

JEZUS W NAZARECIE (13,53–58)

⁵³ Gdy Jezus dokończył tych przypowieści, oddalił się stamtąd. ⁵⁴ Przyszedłszy do swego miasta rodzinnego, nauczał ich w synagodze, tak że byli zdumieni i pytali: «Skąd u niego ta mądrość i cuda? ⁵⁵ Czyż nie jest on synem cieśli? Czy jego Matce nie jest na imię Mariam, a jego braciom Jakub, Józef, Szymon i Juda? ⁵⁶ Także jego siostry czy nie żyją wszystkie u nas? Skądże więc u niego to wszystko?» ⁵⁷ I powątpiewali o Nim. A Jezus rzekł do nich: «Tylko w swojej ojczyźnie i w swoim domu może być prorok lekceważony». ⁵⁸ I niewiele zdziałał tam cudów z powodu ich niedowiarstwa.

53–55. Na samym początku rozdz. 13 znajduje się wzmianka, że nauczając przez przypowieści Jezus znajdował się w łodzi przy samym brzegu jeziora Genezaret. Otóż skończywszy owo nauczanie przez przypowieści, Jezus oddalił się stamtąd i przyszedł do swego rodzinnego miasta, gdzie Jego słowa wprawiły wszystkich w podziw. Nazaret uchodziło za rodzinne miasto Jezusa, dlatego że tam właśnie spędził swoje dziecięce lata i tam mieli też swoje domicilium Maryja (tutaj w brzmieniu aramejskim) i Józef. Nazaret nie było to miasto wielkie. Nic tedy dziwnego, że wszyscy wiedzieli, iż Józef był cieślą, jego małżonka nazywała się Maryja, a braćmi byli: Jakub, Józef, Szymon i Juda.

56–58. Znali też Jego siostry – oczywiście siostry w szerszym znaczeniu, czyli inaczej mówiąc, krewne. Wiedzieli, że cała rodzina składała się z ludzi prostych. Tym trudniej więc było im zrozumieć mądre pouczenia Jezusa. Skądże u niego to wszystko? Z tak sformułowanego pytania wynika, że słowa Jezusa przyjmowano z początku za prawdę, choć nie odbywało się to bez wielkiego podziwu; dopiero potem zrodziły się wątpliwości. Tak więc nauka Jezusa nie da się wytłumaczyć prawami zwykłego procesu powstawania innych systemów religijnych. Na wątpliwości mieszkańców Nazaretu Jezus zareagował oświadczeniem, którego sens sprawdza się po dzień dzisiejszy i nie tylko w odniesieniu do Chrystusa: środowisko, w którym ktoś przychodzi na świat i wzrasta wśród najbliższych, rzadko kiedy dostrzega czyjąś prawdziwą, gdzie indziej podziwianą wielkość. Tak też i Jezus nie cieszył się uznaniem w Nazarecie i niewiele zdziałał tam cudów z powodu niewiary tych ludzi.

KSZTAŁTOWANIE APOSTOŁÓW W GALILEI I NA POGRANICZU

ŚCIĘCIE JANA CHRZCICIELA (14,1–12)

14 ¹ W owym czasie doszła do uszu tetrarchy Heroda wieść o Jezusie. ² I rzekł do swych dworzan: «To Jan Chrzciciel. On powstał z martwych i dlatego moce cudotwórcze w nim działają». ³ Herod bowiem kazał pochwycić Jana i związanego wtrącić do więzienia, z powodu Herodiady, żony brata jego, Filipa. ⁴ Jan bowiem upominał go: «Nie wolno ci jej trzymać». ⁵ Chętnie też byłby go zgładził, bał się jednak ludu, ponieważ miano go za proroka.

⁶ Otóż, kiedy obchodzono urodziny Heroda, tańczyła wobec gości córka Herodiady i spodobała się Herodowi. ⁷ Zatem pod przysięgą obiecał jej dać wszystko, o cokolwiek poprosi. ⁸ A ona przedtem już podmówiona przez swą matkę: «Daj mi tu – rzekła – na misie głowę Jana Chrzciciela!» ⁹ Zasmucił się król. Lecz przez wzgląd na przysięgę i na współbiesiadników kazał jej dać. ¹⁰ Posławszy więc [kata], kazał ściąć Jana w więzieniu. ¹¹ Przyniesiono głowę jego na misie i dano dziewczęciu, a ono zaniosło ją swojej matce. ¹² Uczniowie zaś Jana przyszli, zabrali jego ciało i pogrzebali je; potem poszli i donieśli o tym Jezusowi.

1–2. Herod, o którym tu mowa, to Antypas, syn Heroda Wielkiego. Człowiek ten niewiele jeszcze słyszał o Jezusie. Natomiast w prawdziwy podziw wprawiały go zapewne już nieraz czyny i nauka Jana Chrzciciela. Kiedy więc poczęły docierać do niego różne wieści o Jezusie, był przekonany, że to Jan Chrzciciel, stracony niedawno na wyraźne polecenie Heroda, powstał z grobu i znów rozpoczął swoją działalność. Tajemnicą pozostaje dla nas geneza wiary Heroda w zmartwychwstanie Jana Chrzciciela.

3–5. Natomiast przekazał nam Ewangelista dość dokładne dane o tym, jak doszło do śmierci Jana Chrzciciela. Bezpośrednim powodem najprzód uwięzienia, a potem ścięcia Jana Chrzciciela były upomnienia, których ten nieustraszony prorok udzielał Herodowi za to, że współżył z Herodiadą, żoną swego brata, Filipa. Upomnienia te nie były dla Heroda – rzecz jasna – przyjemne. Jeśli dość długo jednak pozostawiał Jana na wolności, to tylko dlatego, że bał się ludu, który uważał Jana za proroka.

6–8. Decyzja zgładzenia Jana zapadła w okolicznościach dość szczególnych: zachwycony wdziękiem Salome (to imię podaje Józef Flawiusz), córki Herodiady, tańczącej wobec władcy i grona jego przyjaciół, Antypas przyrzekł nieopatrznie, że tancerce ofiaruje wszystko, o cokolwiek go poprosi. Pouczona przez swoją przebiegłą matkę, Salome zażądała głowy Jana Chrzciciela. Ze strony Herodiady nie była to już tylko chęć pozbycia się niewygodnego gromiciela jej grzesznego życia, ale wyraz bardzo wyszukanej zemsty: niech wszyscy zobaczą publicznie, jak kończą ludzie, którzy mają odwagę przeciw niej występować.

9–12. Nie bez smutku i wewnętrznej walki Antypas wypełnił jednak uczynioną publicznie obietnicę: kazał ściąć Jana w więzieniu, a jego głowę przynieść na misie i wręczyć dziewczęciu. Gdy się to stało, gdy już Salome przekazała głowę Chrzciciela swej matce, uczniowie Jana pogrzebali ciało mistrza, a potem powiadomili o wszystkim Jezusa. I tak oto zginął jeszcze jeden prorok w Izraelu: zginął nie tyle wskutek niechęci ludu, ile raczej wskutek słabości charakteru i tchórzostwa króla oraz przewrotności złej kobiety.

PIERWSZE ROZMNOŻENIE CHLEBA (14,13–21)

¹³ Gdy Jezus to usłyszał, oddalił się stamtąd łodzią na pustkowie, osobno. Lecz tłumy zwiedziały się o tym i z miast poszły za Nim pieszo. ¹⁴ Gdy wysiadł, ujrzał wielki tłum. Zlitował się nad nimi i uzdrowił ich chorych. ¹⁵ A gdy nastał wieczór, przystąpili do Niego uczniowie i rzekli: «Miejsce to jest pustkowiem i pora już późna. Każ więc rozejść się tłumom: niech idą do wsi i zakupią sobie żywności». ¹⁶ Lecz Jezus im odpowiedział: «Nie potrzebują odchodzić; wy dajcie im jeść! » ¹⁷ Odpowiedzieli Mu: «Nie mamy tu nic prócz pięciu chlebów i dwóch ryb». ¹⁸ On rzekł: «Przynieście Mi je tutaj». ¹⁹ Kazał tłumom usiąść na trawie, następnie wziąwszy pięć chlebów i dwie ryby, spojrzał w niebo, odmówił błogosławieństwo i połamawszy chleby, dał je uczniom, uczniowie zaś tłumom. ²⁰ Jedli wszyscy do syta, a z tego, co pozostało, zebrano dwanaście pełnych koszy ułomków. ²¹ Tych zaś, którzy jedli, było około pięciu tysięcy mężczyzn, nie licząc kobiet i dzieci.

Chronologia wydarzeń przedstawionych przez Mateusza, gdy chodzi o życie Jana Chrzciciela i Jezusa, jeszcze nieraz będzie pozostawiać wiele do życzenia. Mateuszowi najwyraźniej nie chodzi o chronologię, lecz o to, by ukazać związki pomiędzy Janem Chrzcicielem a Jezusem, by przepowiedzieć już z góry Jezusowi taki sam koniec jak ten, który spotkał Jana Chrzciciela.

13. Bezpośrednim powodem odejścia Jezusa z miejsca Jego dotychczasowej działalności była wiadomość o zgładzeniu Jana: Być może, czując pewne zniechęcenie do ludzi, Jezus zapragnął pozostać przez jakiś czas w samotności. Rzesze jednak odnalazły Go rychło i szły za Nim z jednej miejscowości do drugiej.

14–16. Przeprawił się wreszcie na drugi brzeg jeziora i tam zobaczył mnóstwo ludzi chorych. Chyba cały dzień zszedł Mu na ich uzdrawianiu, a wieczorem przyszli do Niego Apostołowie i powiedzieli, by kazał ludziom rozejść się do domu, bo na owym pustkowiu, gdzie dotychczas przebywali, ani nie było co jeść, ani gdzie schronić się na noc. Ale Jezus – nie pierwszy raz zresztą – był innego zdania. Nie pozwolił odchodzić tłumom, lecz właśnie Apostołom nakazał, by je nakarmili. Jakże musieli być zakłopotani Apostołowie, gdy usłyszeli: Nie potrzebują odchodzić; wy dajcie im jeść.

17–19. Ich odpowiedź, że mają tylko pięć chlebów i dwie ryby, miała na celu niewątpliwie odwiedzenie Jezusa od zamiaru nakarmienia na pustyni całej rzeszy. Jakżeż mogli takimi „zapasami” żywności nakarmić co najmniej pięciotysięczną – jak się później okazało – rzeszę? Lecz Jezus z całą nieustępliwością kazał przynieść pięć owych chlebów i dwie ryby: pobłogosławił je, a potem rozkazał uczniom, by rozdawali wszystkim ludziom chleb i ryby.

20–21. Okazało się, że wszyscy jedli i najedli się do syta. Co więcej, z pięciu owych chlebów zebrano potem, kiedy już się wszyscy najedli, dwanaście pełnych koszów ułomków. Ilość owych zebranych resztek należy uznać za prawdziwy cud, drugi po samym rozmnożeniu chleba. Oprócz wielu pouczających wniosków, zawartych w tym opisie cudownego rozmnożenia chleba, należy wysnuć także i ten, że ludziom nigdy nie zabraknie środków do życia, jeśli będzie wśród nich Jezus. Jezus dający chleb zgłodniałym rzeszom to także obraz Kościoła karmiącego swe dzieci. Nie upadną ani z wyczerpania, ani z głodu wszyscy ci, którzy za Nim idą.

JEZUS KROCZY PO JEZIORZE (14,22–33)

²² Zaraz też przynaglił uczniów, żeby wsiedli do łodzi i wyprzedzili Go na drugi brzeg, zanim odprawi tłumy. ²³ Gdy to uczynił, wyszedł sam jeden na górę, aby się modlić. Wieczór zapadł, a On sam tam przebywał. ²⁴ Łódź zaś była już o wiele stadiów oddalona od brzegu, miotana falami, bo wiatr był przeciwny. ²⁵ Lecz o czwartej straży nocnej przyszedł do nich, krocząc po jeziorze. ²⁶ Uczniowie, zobaczywszy Go kroczącego po jeziorze, zlękli się myśląc, że to zjawa, i ze strachu krzyknęli. ²⁷ Jezus zaraz przemówił do nich: «Odwagi! To Ja jestem, nie bójcie się!» ²⁸ Na to odezwał się Piotr: «Panie, jeśli to Ty jesteś, każ mi przyjść do siebie po wodzie!» ²⁹ A On rzekł: «Przyjdź!» Piotr wyszedł z łodzi i krocząc po wodzie, podszedł do Jezusa. ³⁰ Lecz na widok silnego wiatru uląkł się i gdy zaczął tonąć, krzyknął: «Panie, ratuj mnie!» ³¹ Jezus natychmiast wyciągnął rękę i chwycił go, mówiąc: «Czemu zwątpiłeś, człowiecze małej wiary?» ³² Gdy wsiedli do łodzi, wiatr się uciszył. ³³ Ci zaś, którzy byli w łodzi, upadli przed Nim, mówiąc: «Prawdziwie jesteś Synem Bożym».

W opowiadaniu o chodzeniu Jezusa po jeziorze pojawia się po raz pierwszy w Ewangelii Mateusza postać św. Piotra. W ten sposób przygotowuje się stopniowo grunt do jego wystąpienia pod Cezareą Filipową.

22–23. Podane tu przez Mateusza ramy chronologiczne tego wydarzenia znów nie mają większego znaczenia. W każdym razie według tradycji, którą Mateusz na swój sposób przetwarzał, zaraz go cudownym rozmnożeniu chleba Jezus kazał uczniom przeprawić się na drugi brzeg jeziora, a sam został na lądzie; wyszedł sam jeden na górę, żeby się modlić. Miała to być modlitwa inna niż ta, którą odmawiał Jezus nad niedawno rozmnożonymi chlebami, w otoczeniu najbliższych uczniów i całych rzesz nie znanych bliżej ludzi. Tajemnicą pozostaje, dlaczego w pewnym momencie Jezus, zstąpiwszy z góry, znalazł się sam na pełnym jeziorze, krocząc po jego powierzchni jak po twardym lądzie.

24–27. Wtedy właśnie dostrzegli Go Apostołowie, znajdujący się w łodzi, którą miotały fale. Zalęknieni wzmagającą się coraz bardziej burzą, wprost zamarli w sobie widząc postać ludzką kroczącą po wodzie. Ewangelista nie zawaha się nawet powiedzieć, że ci doświadczeni rybacy aż krzyczeli z przerażenia. Była to bardzo swoista epifania. Na takie pojawienie się Jezusa – a będzie ich wiele po zmartwychwstaniu – ludzie zawsze reagowali bojaźnią. Natomiast Jezus zawsze w ten sam sposób podtrzymywał ich na duchu mówiąc: Ja jestem, nie bójcie się! Oznacza to, że bojaźń Boża jako cnota istnieje nadal, ale zmieniają się jej zasadnicze właściwości. Staje się ona synonimem miłości, a ludzie nią powodowani nie powinni stronić od Chrystusa, lecz właśnie u Niego szukać schronienia.

28–30. Po raz pierwszy, przez nikogo nie upoważniony Piotr zabiera głos, być może w imieniu wszystkich znajdujących się w łodzi. Występuje z propozycją dość niezwykłą, mianowicie prosi, by Pan – rozpoznany już – pozwolił mu przyjść do siebie. Piotr prawdopodobnie nadal trochę wątpił w to, czy człowiekiem chodzącym po wodzie jest sam Jezus. Mówiąc: Jeżeli to Ty jesteś, każ mi przyjść do siebie, chciał się rzeczywiście przekonać, czy ma do czynienia z Jezusem. Równocześnie jednak dawał wyraz przeświadczeniu, że Jezus wszystko może.

31–33. Jak długo trwało to przekonanie, Piotr rzeczywiście utrzymywał się na powierzchni wody, skoro zaś tylko zwątpił, bo zawiał silny wiatr, natychmiast począł tonąć. Wtedy też spotkała go surowa nagana: Czemu zwątpiłeś, człowiecze małej wiary? – powiedział Jezus. Tak więc Piotr – pierwszy z Apostołów – okazał się też pierwszym wierzącym i równocześnie pierwszym wątpiącym w Jezusa. Nie ma powodów, by zastanawiać się zbyt długo nad sensem całego wydarzenia: człowiek znajduje się tak długo na powierzchni życia Bożego, tylko tak długo pozostaje w kontakcie z Bogiem, jak długo nie zwątpi w Jego wszechmoc. Gdy człowiek przewidując swoją zgubę zwraca się do Pana, Pan przychodzi mu z pomocą; ratuje go tak, jak ongiś uratował Piotra. Całe zdarzenie zdawało się być jakby zaaranżowane przez Jezusa po to, by spowodować wyznanie: Prawdziwie jesteś Synem Bożym.

UZDROWIENIA W GENEZARET (14,34–36)

³⁴ Gdy się przeprawili, przyszli do ziemi Genezaret. ³⁵ Ludzie miejscowi, poznawszy Go, posłali po całej tamtejszej okolicy i znieśli do Niego wszystkich chorych, ³⁶ prosząc, żeby [ci] przynajmniej frędzli Jego płaszcza mogli się dotknąć; a wszyscy, którzy się Go dotknęli, zostali uzdrowieni.

34–36. Nawet przy użyciu ówczesnych środków społecznego przekazu wieści o tego rodzaju wydarzeniach rozchodziły się lotem błyskawicy. Nic tedy dziwnego, że kiedy Jezus znalazł się w ziemi Genezaret, rozpoznano Go natychmiast. Zgromadzono wszystkich chorych z całej okolicy, a ci skoro tylko mogli się dotknąć skraju Jego płaszcza, już bywali uzdrawiani.

SPÓR O TRADYCJĘ (15,1–9)

15 ¹ Wtedy przyszli do Jezusa faryzeusze i uczeni w Piśmie z Jerozolimy z zapytaniem: ² «Dlaczego twoi uczniowie postępują wbrew tradycji starszych? Bo nie myją sobie rąk przed jedzeniem». ³ On im odpowiedział: «Dlaczego i wy przekraczacie przykazanie Boże z powodu waszej tradycji? ⁴ Bóg przecież powiedział: Czcij ojca i matkę oraz: Kto złorzeczy ojcu lub matce, niech śmierć poniesie (Wj 20,12). ⁵ Wy zaś mówicie: „Kto by oświadczył ojcu lub matce: Darem [złożonym w ofierze] jest to, co miało być ode mnie wsparciem dla ciebie, ⁶ ten nie potrzebuje czcić swego ojca ni matki”. I tak ze względu na waszą tradycję znieśliście przykazanie Boże. ⁷ Obłudnicy, dobrze powiedział o was prorok Izajasz:

⁸ Ten lud czci Mnie wargami,

lecz sercem swym daleko jest ode Mnie.

⁹ Ale czci Mnie na próżno,

ucząc zasad podanych przez ludzi» (Iz 29,13).

1–2. Obok Prawa Mojżeszowego istniały w Izraelu niepisane zwyczaje, o których podtrzymywanie troszczyli się nade wszystko rabini, uprawiający swoistą dogmatykę. W ich przekonaniu Prawo i zwyczaje stanowiły absolutną jedność, i o przestrzeganie niepisanych zwyczajów należało się troszczyć tak samo jak o pisane Prawo. Zgoła inny stosunek względem owych obyczajów reprezentował swym życiem Jezus i Jego uczniowie. Dlatego przyszli do Niego faryzeusze i uczeni w Piśmie z zapytaniem: dlaczego Jezus i Jego uczniowie nie przestrzegają zwyczajów przodków, opuszczając np. mycie rąk przed jedzeniem. Nie ma nic dziwnego w tym, że pytanie powyższe postawiono Jezusowi. On przecież w pewnym sensie odpowiadał za swoich uczniów. Samo mycie rąk przed jedzeniem było już w ST nakazane, ale dotyczyło tylko kapłanów, mających przystępować do składania ofiar. Rabini, a potem faryzeusze, rozciągnęli ten zwyczaj na wszystkich ludzi. Jezus nie zwalczał go wprost, ale też nie zobowiązywał swych uczniów do jego przestrzegania.

3–4. Zamiast udzielić odpowiedzi na postawione pytanie, Jezus sam uczynił faryzeuszom zarzut, który obciążał ich jeszcze bardziej. Przecież oni, ustanawiając nowe zwyczaje, sami nie zachowywali nawet przykazań Bożych. W ten sposób zamiast potwierdzać – jak się tego domagali faryzeusze – jedność Prawa i zwyczajów, Jezus wykazał, że istnieje sprzeczność między jednym a drugim; co więcej, okazało się, że zwyczaje wprowadzone przez faryzeuszy są po prostu łamaniem Prawa.

5–6. Zarzut Jezusa dotyczył zaniedbań odnoszących się do czwartego przykazania. Wola Boża, gdy chodzi o stosunek dzieci do rodziców jest taka sama w ST, jak i w NT: Czcij ojca i matkę. Otóż wśród faryzeuszy istniało przeświadczenie, że jeśli ktoś złoży na ofiarę to, co było przeznaczone dla ojca lub matki i oznajmi o tym rodzicom, to tym samym spełni swój obowiązek wobec nich i nie potrzebuje czcić swego ojca ani swej matki.

7–9. Nie trzeba dowodzić, że takie postępowanie jest wprost nieludzkie. Ludzi jak faryzeusze, głoszących potrzebę pielęgnowania takich obyczajów dawno już, i to bardzo słusznie, potępił Izajasz zarzucając im to, że czczą Boga jedynie wargami, a daleko są od Niego sercem, że ich kult Boga jest pozbawiony wszelkiej treści, gdyż ponad przykazania Boże przedkłada się zasady ludzkie. Mamy tu więc znów do czynienia ze stwierdzeniem, że prawdziwy kult Boga dokonuje się w prawdzie konsekwentnego życia.

PRAWDZIWA NIECZYSTOŚĆ (15,10–20)

¹⁰ Potem przywołał do siebie tłum i rzekł do niego: «Słuchajcie i rozumiejcie: ¹¹ Nie to, co wchodzi do ust, czyni człowieka nieczystym, ale co z ust wychodzi, to właśnie go czyni nieczystym». ¹² Wtedy przystąpili do Niego uczniowie i rzekli: «Czy wiesz, że faryzeusze zgorszyli się, gdy usłyszeli to słowo?» ¹³ On zaś odrzekł: «Każda roślina, której nie sadził Ojciec mój niebieski, będzie wyrwana. ¹⁴ Zostawcie ich! To są ślepi przewodnicy ślepych. Jeśli zaś ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadną».

¹⁵ Wtedy Piotr zabrał głos i rzekł do Niego: «Wytłumacz nam tę przypowieść». ¹⁶ On rzekł: «To i wy jeszcze niepojętni jesteście? ¹⁷ Nie rozumiecie, że wszystko, co wchodzi do ust, dostaje się do żołądka i zostaje wydalone na zewnątrz. ¹⁸ Lecz to, co z ust wychodzi, pochodzi z serca, i to właśnie czyni człowieka nieczystym. ¹⁹ Z serca bowiem pochodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże, fałszywe świadectwa, przekleństwa. ²⁰ To właśnie czyni człowieka nieczystym. To zaś, że się je nie umytymi rękami, nie czyni człowieka nieczystym».

10–11. Sprawa poruszona przez faryzeuszy dotyczyła czystości. Mimo uniku, jaki Chrystus uczynił stawiając z kolei pytanie faryzeuszom, problem czystości został ostatecznie rozstrzygnięty. Chrystus oświadczył, że nie to, co wchodzi przez usta, ale co z ust wychodzi – to czyni człowieka nieczystym. Wypowiedź owa oznaczała, że człowieka czynią nieczystym nie owe pokarmy, które spożywa bez specjalnego zatroskania o ich czystość rytualną, ale słowa, które wypowiada – one czynią go prawdziwie nieczystym. Mówiąc dokładniej, nawet nie same słowa, ale to, co jest jeszcze bardziej ukryte, czyli same myśli, czynią człowieka nieczystym.

12–13. Nawet gdyby uczniowie nie donieśli Jezusowi, że faryzeusze byli zgorszeni tego rodzaju odpowiedzią, Jezus i tak wiedziałby o tym dobrze. Dorzucił zatem słowa, z których wynikało, że to, co głoszą faryzeusze, nie jest wyrazem woli Bożej. Nie są to rośliny, które zasadził Ojciec Niebieski. Dlatego też będą wyrwane. Ich przejściowym wzrastaniem nie ma się co przejmować. Nie po raz pierwszy, jak widać, Izrael jest przyrównany do ogrodu uprawianego przez Jahwe. Wiele też razy żniwo lub zbiory tego, co urośnie w ogrodzie, będzie obrazem przyszłego sądu. Z obrazu tu użytego wynika całkiem niedwuznacznie, że tej rośliny, którą jest faryzeizm, Bóg nie zasadził w swoim ogrodzie. Jest to dzieło czysto ludzkie, chwast niebezpieczny dla dobrego ziarna.

14. Całe nieszczęście, gdy chodzi o rolę faryzeuszy w narodzie, polega na tym, że będąc sami ślepcami, czynią się przywódcami ślepych. Nic dobrego nie może się zdarzyć, jeśli ślepy prowadzi ślepego: obaj w dół wpadną. Ci pseudoprzewodnicy, faryzeusze, zaślepieni własnymi myślami, zadufani we własnej mądrości, nie są w stanie dostrzec dróg Bożych i nie mogą ich ukazać ludowi, pozostającemu również w mrokach niewiedzy. W tej sytuacji naród jest oczywiście bez winy. Cała odpowiedzialność spada na jego przywódców, którzy zupełnie świadomie trwają w zaślepieniu. Czyż nie ubolewał nad tym już prorok Ezechiel pisząc: Biada pasterzom Izraela, którzy sami siebie pasą. Czyż pasterze nie powinni paść owiec? Nakarmiliście się mlekiem, odzialiście się wełną, zabiliście tłuste zwierzęta, jednakże owiec nie paśliście (Ez 34,2–3).

15–17. Rzecz dziwna, Apostołowie nie zrozumieli tych tak przecież prostych słów Jezusa. W imieniu wszystkich Piotr prosi o wyjaśnienie. Jezus, być może nie bez cienia niecierpliwości, powtarza w sposób o wiele bardziej realistyczny to, co już przedtem powiedział o czystości i nieczystości.

18–20. Pewne novum tego powtórnego wyjaśnienia polega na tym, że Jezus bardzo wyraźnie wskazuje na serce ludzkie jako na siedlisko wszelkich grzechów. Serce owo – jak się to zresztą często jeszcze zdarzy w Biblii – jest ośrodkiem nie tylko uczuć, ale i myśli. Tak więc grzech dokonuje się nie wtedy, kiedy człowiek zewnętrznym czynem łamie jakiś przepis, lecz wtedy, gdy w swym sercu postanawia zło.

WIARA KOBIETY KANANEJSKIEJ (15,21–28)

²¹ Potem Jezus odszedł stamtąd i podążył w okolice Tyru i Sydonu. ²² A oto kobieta kananejska, wyszedłszy z tamtych stron, wołała: «Ulituj się nade mną, Panie, Synu Dawida! Moja córka jest ciężko nękana przez złego ducha». ²³ Lecz On nie odezwał się do niej ani słowem. Na to podeszli Jego uczniowie i prosili Go: «Odpraw ją, bo krzyczy za nami». ²⁴ Lecz On odpowiedział: «Jestem posłany tylko do owiec, które poginęły z domu Izraela». ²⁵ A ona przyszła, padła Mu do nóg i prosiła: «Panie, dopomóż mi». ²⁶ On jednak odparł: «Niedobrze jest zabierać chleb dzieciom, a rzucać szczeniętom». ²⁷ A ona odrzekła: «Tak, Panie, lecz i szczenięta jedzą okruchy, które spadają ze stołu ich panów». ²⁸ Wtedy Jezus jej odpowiedział: «O niewiasto, wielka jest twoja wiara; niech ci się stanie, jak pragniesz!» Od tej chwili jej córka była zdrowa.

Szczególnie na początku swojej działalności Jezus oświadczał często, że jest posłany tylko do owiec, które zaginęły z domu Izraela.

21–22. Okolice Tyru i Sydonu – południowo-zachodnia część dzisiejszego Libanu – nie stanowiły krainy izraelskiej w sensie ścisłym. Pojawiająca się na tamtym właśnie terenie Kananejka słusznie uchodziła za pogankę. O Jezusie zapewne owa niewiasta już wiele słyszała, bo zwracając się do Niego użyła określenia Synu Dawida, a poza tym wiedziała, że Jezus jest w stanie dokonywać rzeczy niezwykłych. Dlatego prosiła o wypędzenie złego ducha z jej córki.

23. Jezus z początku nie reagował w ogóle na prośbę kobiety; zareagował, i to negatywnie, dopiero wtedy, kiedy uczniowie prosili, by ją oddalił, bo idąc za nimi i krzycząc nie dawała im spokoju. Chodziło im zapewne nie o nich samych, lecz o Mistrza, pozbawionego możliwości nawet chwili wytchnienia.

24–28. Mimo odmownej odpowiedzi Jezusa, kobieta kananejska nie przerwała swych próśb. Nie usiłowała zmieniać celu i zakresu posłannictwa Jezusa, lecz odwołała się do Chrystusowego miłosierdzia mówiąc: Lecz i szczenięta jedzą okruchy, które spadają ze stołu ich panów. Argumentacja okazała się w pełni skuteczna. Jezus ujęty taką postawą Kananejki publicznie pochwalił jej wiarę i uzdrowił córkę pogańskiej niewiasty. Ostatecznie więc cud się dokonał dzięki wierze niewiasty w Boską moc Jezusa. W ten sposób nie po raz pierwszy już ukazał Jezus obraz nowego Izraela, Izraela wedle ducha, prawdziwych synów Abrahama, o których potem tyle będzie mówił św. Paweł w listach do Galatów i do Rzymian.

UZDROWIENIA NAD JEZIOREM (15,29–31)

²⁹ Stamtąd podążył Jezus dalej i przyszedł nad Jezioro Galilejskie. Wszedł na górę i tam siedział. ³⁰ I przyszły do Niego wielkie tłumy, mając z sobą chromych, ułomnych, niewidomych, niemych i wielu innych, i położyli ich u Jego stóp, a On ich uzdrowił. ³¹ Tłumy zdumiewały się, widząc, że niemi mówią, ułomni są zdrowi, chromi chodzą, niewidomi widzą. I wielbiły Boga Izraela.

29. Nie znane są bliżej racje, dla których Jezus opuścił okolice Tyru i Sydonu i przyszedł znów nad Jezioro Galilejskie. Mateusz nie podał też powodów, dla których Jezus wszedł na górę i pozostawał tam w samotności. Mamy chyba jednak prawo przypuszczać, że odosobnienie owo było podyktowane, jak to się już wiele razy zdarzało w dotychczasowych opisach życia Jezusa, chęcią oddania się modlitwie i kontemplacji.

30–31. Wieści o cudownych czynach Jezusa rozchodziły się jednak po Palestynie z taką szybkością, że Zbawiciel nigdy nie mógł pozostawać w samotności. Tak więc i tym razem przyszły do Niego wielkie tłumy, złożone z wszelkiej biedoty ludzkiej: byli tam chromi, ułomni, ślepi, niemowy i inni cierpiący na różne dolegliwości. Znalazłszy się u stóp Jezusa wszyscy chyba z jednakowo silną wiarą spodziewali się cudownego uleczenia. Ich nadziejom stało się zadość. Mateusz jest aż nadto zwięzły, gdy mówi: On ich uzdrowił. Nie po raz pierwszy również i nie tylko Mateusz zaznacza przy tej okazji, że tłumy zdumiewały się i wielbiły Boga Izraela. Taka jest pedagogia prawie wszystkich cudów Jezusa.

DRUGIE ROZMNOŻENIE CHLEBA (15,32–39)

³² Lecz Jezus przywołał swoich uczniów i rzekł: «Żal Mi tego tłumu! Już trzy dni trwają przy Mnie, a nie mają co jeść. Nie chcę ich puścić zgłodniałych, ażeby kto nie zasłabł w drodze».

³³ Na to rzekli Mu uczniowie: «Skąd tu na pustkowiu weźmiemy tyle chleba, żeby nakarmić tak wielki tłum?» ³⁴ Jezus zapytał ich: «Ile macie chlebów?» Odpowiedzieli: «Siedem i parę rybek». ³⁵ A gdy polecił tłumowi usiąść na ziemi, ³⁶ wziął siedem chlebów i ryby i odmówiwszy dziękczynienie, połamał, dawał uczniom, uczniowie zaś tłumom. ³⁷ Jedli wszyscy do syta, a pozostałych ułomków zebrano jeszcze siedem pełnych koszów. ³⁸ Tych zaś, którzy jedli, było cztery tysiące mężczyzn, nie licząc kobiet i dzieci. ³⁹ Potem odprawił tłumy, wsiadł do łodzi i przybył w granice Magadan.

32. Ludzkie współczucie Jezusa było bezpośrednim powodem drugiego rozmnożenia chleba. Możliwe, że współczucie owo było również wyrazem wdzięczności za trwanie tłumu przy Jezusie. Pociągnąwszy ludzi za sobą, Jezus czuł się jakby odpowiedzialny za ich losy.

33–36. Uczniowie, mimo iż byli już świadkami jednego rozmnożenia chleba, są jednak dość bezradni. Jezus przejmuje tedy całą inicjatywę we własne ręce. Ryby zwane tu rybkami z pewnością mają wyrażać dosadniej ideę znikomości zapasów pożywienia: było niewiele, w dodatku małych rybek! Terminologia, za pomocą której jest przedstawiony przebieg samego cudu, ma charakter zdecydowanie eucharystyczny. Ponieważ wiadomo, że miasta Dekapolu były zamieszkałe przez pogan, być może chodzi tu o przekazanie myśli, że chleb, który Jezus daje, jest dostępny również i dla wiernych nawróconych z pogaństwa.

37–39. Sam proces cudownego nakarmienia ludzi odbywa się w ten sposób: Wszyscy jedzą do syta, resztek zostaje więcej niż poprzednio, nakarmionych jest jednak mniej niż przy pierwszym rozmnożeniu chleba.

Przy pierwszym rozmnożeniu chleba Jezus wyszedł z łodzi, nakarmił lud i wstąpił na górę, żeby się modlić. Teraz zstępuje z góry, a po dokonaniu cudu ponownie wchodzi do łodzi i odpływa. Nie nadszedł jeszcze czas pozostania z uczniami dłużej. Jezus zdaje się ciągle podejmować na nowo decyzję sformułowaną na samym początku Ewangelii św. Marka: Pójdźmy gdzie indziej, do sąsiednich miejscowości, abym i tam mógł nauczać, bo po to wyszedłem (Mk 1,38).

Zarówno Markowa, jak i Mateuszowa relacja o cudownym rozmnożeniu chleba nastręcza wiele trudności, gdy chodzi o zredukowanie obydwu opisów do jednego faktu cudownego nakarmienia rzeszy. Obydwa opisy różnią się między sobą do tego stopnia, że wśród egzegetów dzisiejszych panuje słuszne przekonanie, iż istniały dwa odrębne historycznie fakty cudownego rozmnożenia chleba. Obydwa cudowne rozmnożenia chleba są dowodem troski Bożej o doczesny byt człowieka. W zabiegach o chleb codzienny nie należy zdawać się jednak wyłącznie na Opatrzność. Święty Paweł, wczuwając się w pouczenia Jezusa, powiedział: Kto nie chce pracować, niech też nie je (2 Tes 3,10). Lecz nie można też trwać w przeświadczeniu, że wszystko osiągnie się własnymi rękami. Pracę w pocie czoła na kawałek chleba należy przeplatać modlitwą, której nas nauczył sam Chrystus. Rozpoczynając każdy dzień od posilania się kęsem chleba powinniśmy ciągle pamiętać, że chlebem jest także Chrystus. Tak jak musi kosztować wiele zjednoczenie się z Chrystusem, tak też musi być opłacone wysiłkiem zdobycie każdego kawałka chleba. Ludzie zdobywający chleb inaczej, bez trudu, najczęściej ulegają pokusie, której Chrystus nie uległ, mimo iż miał za sobą post czterdziestodniowy.

NOWE ŻĄDANIE ZNAKU (16,1–4)

16 ¹ Przystąpili do Niego faryzeusze i saduceusze i wystawiając Go na próbę, prosili o ukazanie im znaku z nieba. ² Lecz On im odpowiedział: «Wieczorem mówicie: „[Będzie] piękna pogoda, bo niebo się czerwieni”; ³ rano zaś: „Dziś burza, bo niebo się czerwieni i jest zasępione”. Wygląd nieba umiecie rozpoznawać, a znaków czasu nie potraficie? ⁴ Plemię przewrotne i wiarołomne żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku Jonasza». A zostawiwszy ich, odszedł.

1–2. Faryzeusze, wyróżniający się przesadnym pojmowaniem czystości rytualnej, drobiazgowym przestrzeganiem nie tylko przepisów Prawa, ale i nakazów ustnej „tradycji starszych”, z saduceuszami, odrzucającymi nieśmiertelność duszy, zmartwychwstanie ciał oraz istnienie świata duchów, łączyli się razem tylko wtedy, kiedy występowali przeciwko Jezusowi. Także tym razem, wystawiając Go na próbę, prosili o pokazanie im znaku z nieba. W odpowiedzi Jezusa zawiera się bardzo ostra krytyka jednych i drugich za ich wrogą postawę wobec Zbawiciela. Znaki, których domagali się zarówno faryzeusze jak i saduceusze, miały być potwierdzeniem mesjańskiego posłannictwa Jezusa.

3. Znaków tych domagali się ludzie, którzy na podstawie wyglądu nieba potrafili przepowiadać pogodę, tymczasem nie byli w stanie – lub mówiąc dokładniej – nie chcieli odczytać właściwie znaków, których przecież już tyle uczynił w postaci rozlicznych cudów Jezus. Ich domaganie się znaku było bowiem pewną formą kuszenia Jezusa, było swoistą próbą zmuszenia Boga do tego, by się im objawił w czasie i w sposób wyznaczony przez ludzi. Za taką postawę wobec Jezusa zasłużyli sobie na miano „plemienia przewrotnego i wiarołomnego”.

4. Będzie im dany już tylko jeden znak, znak Jonasza, tego proroka, którego działalność była wyrazem sądu Bożego nad Niniwą. Jonasz został posłany do Niniwy, by wyrokiem samego Boga zniszczyć to przewrotne miasto (Jon 3,1 nn). Taki znak będzie przedstawiać ostatecznie dla przewrotnych ludów apostolska działalność Jezusa. Z Jego przyjściem ten świat już został osądzony. Tak więc po opisie miłosierdzia, którego wyrazem było cudowne rozmnożenie chleba, następuje wizja surowego gniewu. Miłosierdzie i sąd należą w równym stopniu do samej natury posłannictwa Mesjasza. Ale nawet ów sąd jest ostatecznie wyrazem miłości Bożej.

KWAS FARYZEUSZÓW I SADUCEUSZÓW (16,5–12)

⁵ Przeprawiając się na drugi brzeg, uczniowie zapomnieli wziąć z sobą chleba. ⁶ Jezus rzekł do nich: «Uważajcie i strzeżcie się kwasu faryzeuszów i saduceuszów!» ⁷ Oni zaś rozprawiali między sobą i mówili: «Nie zabraliśmy chleba». ⁸ Jezus, poznawszy to, rzekł: «Ludzie małej wiary, czemu rozprawiacie między sobą o tym, że nie zabraliście chleba? ⁹ Czy jeszcze nie rozumiecie i nie pamiętacie owych pięciu chlebów na pięć tysięcy, i ile zebraliście koszów? ¹⁰ Ani owych siedmiu chlebów na cztery tysiące, i ileście koszów zebrali? ¹¹ Jak to, nie rozumiecie, że nie o chlebie mówiłem wam, lecz: strzeżcie się kwasu faryzeuszów i saduceuszów?» ¹² Wówczas pojęli, że mówił o wystrzeganiu się nie kwasu chlebowego, lecz nauki faryzeuszów i saduceuszów.

5–6. Mimo że uczniowie zdołali się przeprawić już na drugi brzeg jeziora, to jednak Jezus myślał nadal o przewrotności ludzi domagających się od Niego znaku. Posługując się językiem obrazowym przestrzegał uczniów przed kwasem faryzeuszów i saduceuszów. Kwas ów miał oznaczać błędną naukę faryzeuszów i saduceuszów.

7–12. Tymczasem uczniowie byli przekonani, że Jezus czyni aluzję do tego, iż przeprawiając się na drugi brzeg zapomnieli wziąć ze sobą chleb. I nawet głośno tak właśnie komentowali sobie słowa Jezusa. Skłoniło to Jezusa do zrobienia im przykrej wymówki: zbyt dużą wagę przywiązują do troski o chleb powszedni, choć widzieli już dwukrotnie, że Jezus jest w stanie w sposób cudowny zaradzić brakowi fizycznego chleba. Dopiero po wyraźnym nawiązaniu do nauki faryzeuszów zrozumieli uczniowie, co oznaczały Jego słowa.

WYZNANIE PIOTRA (16,13–20)

¹³ Gdy Jezus przyszedł w okolice Cezarei Filipowej, pytał swych uczniów: «Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego?» ⁴ A oni odpowiedzieli: «Jedni za Jana Chrzciciela, inni za Eliasza, jeszcze inni za Jeremiasza albo za jednego z proroków». ¹⁵ Jezus zapytał ich: «A wy za kogo Mnie uważacie?» ¹⁶ Odpowiedział Szymon Piotr: «Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego».¹⁷ Na to Jezus mu rzekł: «Błogosławiony jesteś, Szymonie, synu Jony. Albowiem nie objawiły ci tego ciało i krew, lecz Ojciec mój, który jest w niebie. ¹⁸ Otóż i Ja tobie powiadam: Ty jesteś Piotr [czyli Opoka] i na tej opoce zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. ¹⁹ I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie». ²⁰ Wtedy surowo zabronił uczniom, aby nikomu nie mówili, że On jest Mesjaszem.

Tekst zawierający wyznanie Piotra i obietnicę udzielenia mu władzy prymatu należy do zbioru tzw. pouczeń apostolskich. Były one udzielane przez Jezusa grupie dwunastu ludzi, którzy zostali powołani po to, aby Mu towarzyszyli by mógł wysłać ich na głoszenie nauki (Mk 3,14). Otóż w całym tym procesie duchowej formacji Apostołów dialog Jezusa z Piotrem można by uważać – gdy chodzi o Piotra – za pierwszy jego egzamin z teologii, przy czym egzaminowanym jest nie tylko pierwszy spośród Apostołów, gdyż Mateusz zaznacza wyraźnie, że Jezus zwrócił się do swych uczniów, a nie do Piotra tylko z zapytaniem: Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego? Pytanie to dotyczyło sprawy tak samo istotnej kiedyś, jak i dziś. Obowiązek ustawicznego dawania odpowiedzi na powyższe pytanie w takim samym stopniu spoczywa na dzisiejszym człowieku, jak i na uczniach Jezusa oraz współczesnych Mu ludziach.

13. Cezarea Filipowa, położona w odległości około 40 km na północ od jeziora Genezaret, była centrum religijnym kultu bożka Pana – stąd inna nazwa tej miejscowości brzmi: Paneas. Okolica górzysta, pełna urwisk i grot. Jedno ze źródeł Jordanu tam właśnie ma swój początek. Filip, syn Heroda Wielkiego, osiedle owo podniósł do godności miasta i nazwał je, na cześć cesarza rzymskiego, Cezareą. Przydomek „Filipowa” zawdzięcza Cezarea właśnie synowi Heroda, Filipowi.

14. Działalność Jezusa poprzedzająca wydarzenie spod Cezarei Filipowej stwarzała dostateczne podstawy do uformowania sobie sądu o Jezusie. W pytaniach stawianych przez Niego chodzi, rzecz jasna, o sprowokowanie wyznania wiary ucznia, a nie o przekonanie się, za kogo ludzie mają Syna Człowieczego. To Jezus wiedział dokładnie. Za Jana Chrzciciela zmartwychwstałego uważał Jezusa nawet Herod (Mt 14,2); o tym, że Eliasz miał poprzedzać Mesjasza w Jego przyjściu na świat, mówił już prorok Malachiasz (3,1), Jeremiasz zaś należał do postaci najbardziej szanowanych w Izraelu (por. np. 2 Mch 2,1–9; 15,13–16). Zreferowane przez Apostołów opinie ludzkie nie zdawały się być odpowiedziami trafnymi. W rzeczywistości bowiem Chrystus nie uważał siebie ani za Jana Chrzciciela, ani za Eliasza lub Jeremiasza, ani za żadnego z proroków.

15. O nietrafności tych odpowiedzi – lub przynajmniej o ich odmienności w stosunku do opinii, jaką mieli o Jezusie uczniowie – świadczy samo sformułowanie pytania skierowanego do uczniów: A wy za kogo Mnie uważacie? Jeżeli Szymon Piotr zabrał głos sam, choć nie tylko on był pytany o zdanie, to wynikało to zarówno z samego temperamentu tego Apostoła, jak i z pewnego wyróżnienia Piotra przez Jezusa przy wielu poprzednich okazjach.

16. Odpowiedź dana przez Szymona-Piotra okazała się poprawna. Zarazem była wyznaniem wiary w mesjańską i Boską godność Jezusa. Nigdy przedtem żaden z Apostołów nie zdobył się na tak pełną wiarę w Jezusa, stąd nawet przypuszczają niektórzy, że chodzi tu o słowa wypowiedziane przez Piotra dopiero po zmartwychwstaniu Pana, a tylko Ewangeliści – właściwie chodzi wyłącznie o Mateusza – umieścili ten tekst w relacjach dotyczących wydarzeń sprzed śmierci Chrystusa. Jednakże budowanie tego rodzaju hipotez uznać należy za zbyteczne.

17–18. Niezwykłość wiary Apostołów dostrzegł sam Jezus. Dlatego właśnie powiedział, że Piotr mógł zdobyć się na podobne wyznanie wiary jedynie dzięki specjalnej pomocy „Ojca, który jest w niebie”. Słowa ciało i krew – to semityzm określający człowieka od strony tylko zewnętrznej, z całą jego niemocą, przeciwstawioną zazwyczaj wszechmocy Boga (por. 1 Kor 15,50; Ga 1,16; Ef 6,12); jest to człowiek skazany wyłącznie na przyrodzone siły swego rozumu.

O trafności wiary Piotra świadczy pochwała, której udzielił Apostołowi Jezus. Dalsze słowa Jezusa, tj. nazwanie Szymona opoką, zapowiedź zbudowania Kościoła i obietnica udzielenia Piotrowi specjalnej władzy, odnoszą się nie tylko do Szymona, lecz w pewien sposób także i do innych Apostołów. Obietnica zmiany imienia Szymona jest zanotowana – przynajmniej przez Jana (J 1,42) – już przy relacji o samym powołaniu tego Apostoła. Powód tej zmiany i znaczenie nowo nadanego imienia staną się jasne w świetle obowiązków, jakie zostaną nałożone na Piotra. Grę słów ty jesteś Piotr i na tej opoce zbuduję Kościół mój oddaje należycie tylko tekst oryginalny. W każdym razie słów o budowaniu Kościoła na skale nie można odnosić do żadnej innej materialnej skały, lecz tylko do osoby Piotra: Chrystus jest Budowniczym; buduje na skale, którą tu przedstawia osoba Piotra. Metafora skały-fundamentu wyraża ideę siły i trwałości. W społeczności ludzkiej taką rolę spełnia właściwie sprawowana władza. Przenośnia „budowania Kościoła” jest zaczerpnięta ze ST, gdzie naród wybrany jest nazywany „domem Izraela” i „domem Bożym”. Nawiązując, być może, do tradycji synoptycznej lub korzystając wprost z odpowiednich tekstów ST również św. Paweł przyrównuje Kościół do budowli (por. np. 1 Kor 3,9–17; Ef 2,19–22). Sam termin „Kościół”, będąc odpowiednikiem hebrajskiego qahal, oznacza przede wszystkim zgromadzenie wiernych, zebranych razem w celach przede wszystkim kultycznych (por. Lb 16,3; 20,4; Pwt 23,2–3; Ps 22[21],23.26; 35[34],18).

Wzmianka o bramach piekielnych nie będących w stanie zniszczyć Kościoła, jest już tylko wysnuciem wniosku z tego, że Piotr będzie stanowił jako fundament źródło niezwykłej trwałości całego Kościoła. W metaforyce zwłaszcza rzymskiej brama miasta jest w pewnych sytuacjach określeniem cząstkowym całego miasta (por. Rdz 24,60; Pwt 5,14; Ps 87[86],2). Wziąć w posiadanie bramy miasta lub klucze do nich – znaczy to zawładnąć samym miastem. Piekło, odpowiednik greckiego Hadesu, a hebrajskiego Szeolu – to miejsce, w którym cierpią zmarli, pozbawieni możności oglądania Boga (Łk 8,31; 16,22–24; Mt 25,41; Ap 1,18); jest prostym przeciwstawieniem miejsca, w którym przebywa Pan Bóg. Próbując określić dokładnie sens wyrażenia bramy piekielne egzegeci dochodzą do wniosku, że jest to aluzja do szczególnej mocy śmierci (por. Iz 38,10; Ps 9,14; 106[105],17; Hi 38,17), która jednak nie będzie w stanie zniszczyć Kościoła, albo że chodzi tu o moce ciemności (por. Łk 22,53), które także nie mogą zagrozić Kościołowi.

19–20. Według biblijnych i pozabiblijnych zresztą kategorii myślenia ten, kto dzierży klucze, jest nie tyle odźwiernym, co raczej administratorem jakiegoś domu czy miasta. Tak więc dać komuś klucze królestwa, znaczy to powierzyć mu władzę administrowania owym królestwem. Metafora związywania i rozwiązywania jest symbolem pełnej władzy. Niezwykłość owej władzy polega na tym, że decyzje podjęte przez ludzi piastujących taką władzę na ziemi będą aprobowane także w niebie. Nie brak też autorów, którzy sądzą, że już tą właśnie wypowiedzią został ustanowiony sakrament pojednania. „Związywać i rozwiązywać” – to znaczy wyłączać z Kościoła i ponownie przyjmować na jego łono. Kościół jest narzędziem Boga działającego. Kiedy się przeciwstawia złu, które tkwi w grzeszniku, stwierdza urzędowo, że grzesznik związał się ze złym duchem. Kiedy zaś grzesznik się nawraca, Kościół stwierdza znów autorytatywnie, że spadły z człowieka więzy, że jest „rozwiązany”, czyli wolny od zła, i znów znajduje się w Kościele. W języku rabinów „związywać” znaczyło „zabraniać” a „rozwiązywać” – „pozwalać”.

Wiadomo, że największy skarb człowieka – wolność – może być zarazem jego największym nieszczęściem, gdyż dzięki wolnej woli człowiek może się przeciwstawiać Bogu. Aby uniknąć tego tragicznego buntu w korzystaniu z owej wolności, przychodzi człowiekowi z pomocą mądrość Kościoła nauczającego. Słowa obietnicy zbudowania Kościoła i obdarzenia w nim specjalną władzą Piotra napełniają Apostoła poczuciem wielkiej odpowiedzialności, reszcie Apostołów zaś pozwalają stwierdzić, że to jeden z ich grona będzie im przewodził, a inni mają go słuchać.

PIERWSZA ZAPOWIEDŹ MĘKI I ZMARTWYCHWSTANIA (16,21–23)

²¹ Odtąd zaczął Jezus <Chrystus> wskazywać swoim uczniom na to, że musi udać się do Jerozolimy i wiele wycierpieć od starszych i arcykapłanów oraz uczonych w Piśmie; że będzie zabity i trzeciego dnia zmartwychwstanie. ²² A Piotr wziął Go na bok i począł robić Mu wyrzuty: «Panie, niech Cię Bóg broni! Nie przyjdzie to nigdy na Ciebie». ²³ Lecz On odwrócił się i rzekł do Piotra: «Zejdź Mi z oczu, szatanie! Jesteś Mi zawadą, bo nie myślisz po Bożemu, lecz po ludzku».

21. Przygotowawszy niejako swego zastępcę na ziemi, Jezus mówi w sposób już całkiem niedwuznaczny o swoim odejściu. Zapowiada po raz pierwszy własną mękę – wskazując uczniom na to, że musi iść do Jerozolimy i wiele tam cierpieć, że bezpośrednimi sprawcami Jego cierpień będą arcykapłani i uczeni w Piśmie, że tam też, w Jerozolimie, umrze, lecz po trzech dniach zmartwychwstanie. Pierwszy raz w sposób tak wyraźny mówił o swoim smutnym końcu Ten, na którego cudowne czyny tyle razy już patrzyli uczniowie. Pojęcie zmartwychwstania, czyli ponownego powrotu do życia człowieka umarłego, było w czasach Chrystusa jeszcze tak bardzo nie sprecyzowane, że Apostołów wcale nie zdołała podnieść na duchu obietnica zmartwychwstania Chrystusa. Poczuli się bardzo przygnębieni zapowiedzią Jego śmierci. Piotr dopiero co wyznał swoją wiarę w mesjańską i boską godność Jezusa. Żadnemu z Apostołów nawet w głowie się nie mieściła myśl, żeby Jezus, Mesjasz-Syn Boży mógł być zabity przez ludzi.

22. Trudno się tedy dziwić, że Piotr, wziąwszy na bok Jezusa, począł Go odwodzić od zamiaru udania się do Jerozolimy, twierdził też, że jest wprost niemożliwą rzeczą, aby Jezus mógł tak wcześnie i przez ludzi zejść z tego świata.

23. Z pewnością Piotr nie spodziewał się aż tak ostrej nagany za swoją dobrą radę. Jezus dopiero co wyróżnionego Apostoła nazwał szatanem i oświadczył, że taką postawą utrudnia Mu urzeczywistnienie Bożych planów, myśli bowiem Piotr tylko po ludzku. Ta zdecydowana, tak bardzo szorstka odpowiedź Jezusa świadczy jedynie o tym, jak bardzo był On oddany spełnianiu woli Ojca. Urzeczywistnianiu się zbawczych planów Boga nic nie mogło stanąć na przeszkodzie. Należy jednak pamiętać, że Boże plany względem człowieka sprowadzały się ostatecznie do tego, aby był on obrazem Boga. Otóż tak rozumianych planów Bożych nawet grzech ludzki nie jest w stanie zniweczyć. Jeśli więc Jezus był tak surowy względem Piotra, to jedynie dlatego, że stał na straży miłością podyktowanych planów Boga względem człowieka.

WARUNKI NAŚLADOWANIA JEZUSA (16,24–28)

²⁴ Wtedy Jezus rzekł do swoich uczniów: «Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje. ²⁵ Bo kto chce zachować swoje życie, straci je; a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je. ²⁶ Cóż bowiem za korzyść odniesie człowiek, choćby cały świat zyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę? ²⁷ Albowiem Syn Człowieczy przyjdzie w chwale Ojca swego razem z aniołami swoimi i wtedy odda każdemu według jego postępowania. ²⁸ Zaprawdę, powiadam wam: Niektórzy z tych, co tu stoją, nie zaznają śmierci, aż ujrzą Syna Człowieczego przychodzącego w królestwie swoim».

24. Bezpośrednio po naganie udzielonej Piotrowi wypowiedział Jezus słowa, które musiały Apostołów napełnić zarówno smutkiem, jak i przerażeniem, tym bardziej że nie wiadomo, czy trafnie zrozumieli ich sens. Oto oświadczył Jezus, że kto chce iść za Nim, musi się zaprzeć siebie samego, musi wziąć swój krzyż na swoje własne ramiona. W kontekście wypadków przedstawionych przez św. Mateusza ludzkość jeszcze nie znała całej wymowy krzyża. Znane z dziejopisarstwa pozabiblijnego przypadki skazywania na śmierć przez ukrzyżowanie, z uprzednim dźwiganiem krzyża przez skazańca, były znane w Ziemi św. od niedawna. Stąd część egzegetów przypuszcza, że słowa te w rzeczywistości mogły być wypowiedziane dopiero po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa, mimo że w Ewangelii Mateusza Chrystus wypowiada je jeszcze na długo przed swoją śmiercią. Temat ten podejmie również i rozwinie nieco dokładniej św. Paweł, pisząc do Filipian: Niech każdy ma na oku nie tylko swoje własne sprawy, ale też i drugich… bo i Chrystus ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi, … stając się posłusznym aż do śmierci – i to śmierci krzyżowej (Flp 2,7–8).

25–26. Z dalszych przestróg Jezusa wynika, że jeśli ktoś czyni wszystko, by nie ponieść najmniejszej szkody na życiu fizycznym, to w rzeczywistości naraża się na utratę prawdziwego, wiecznego życia. I odwrotnie: jeśli ktoś obumrze sam sobie podczas życia doczesnego i troski o to krótkotrwałe życie nie będzie przekładał ponad wszystko, ten znajdzie w przyszłości życie wieczne. Pytania retoryczne, które potem następują, są już tylko praktycznym wysnuwaniem wniosków z powyższego oświadczenia: Jeśli dusza jest największym dobrem człowieka, jeśli nie można jej nabyć za żadną cenę, to cóż pomoże człowiekowi, gdy nawet cały świat pozyska, a na duszy swej poniesie szkodę?

27. Prawdziwe życie może człowiek utracić już tu na ziemi, ale sentencja orzekająca zostanie wydana dopiero wtedy, kiedy Syn Człowieczy ukaże się ponownie na ziemi w pełni swojego majestatu i odda każdemu według jego uczynków. Wtedy dopiero okaże się, jak złudne były wszystkie zabiegi o dobra tego świata. Nie jest to ani pierwszy, ani ostatni akcent paruzyjny w Ewangelii św. Mateusza.

28. Najbardziej trudny jest dziś do zrozumienia – i takim chyba był dla słuchaczy Jezusa – ostatni wiersz rozdziału szesnastego. Chrystus oświadczył bowiem, iż niektórzy spośród słuchających Go jeszcze za dni swojego życia zobaczą Syna Człowieczego, przychodzącego w Królestwie swoim. Czy owo przyjście Syna Człowieczego było aluzją do wspomnianego już dnia sądu i czy wobec tego należało przypuszczać, że Chrystus był przekonany, iż wkrótce nastanie koniec świata? Czy może raczej chodziło o duchowe przyjście Jezusa i związany z tym rozwój królestwa Bożego, w którego dziejach datę szczególną stanowi zburzenie Jerozolimy. To ostatnie przypuszczenie znajduje coraz więcej zwolenników wśród egzegetów dzisiejszych.

PRZEMIENIENIE JEZUSA (17,1–8)

17 ¹ Po sześciu dniach Jezus wziął z sobą Piotra, Jakuba oraz brata jego, Jana, i zaprowadził ich na górę wysoką, osobno. ² Tam przemienił się wobec nich: twarz Jego zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło. ³ A oto ukazali się im Mojżesz i Eliasz, rozmawiający z Nim. ⁴ Wtedy Piotr rzekł do Jezusa: «Panie, dobrze, że tu jesteśmy; jeśli chcesz, postawię tu trzy namioty: jeden dla Ciebie, jeden dla Mojżesza i jeden dla Eliasza». ⁵ Gdy on jeszcze mówił, oto obłok świetlany osłonił ich, a z obłoku odezwał się głos: «To jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie, Jego słuchajcie!» ⁶ Uczniowie, słysząc to, upadli na twarz i bardzo się zlękli. ⁷ A Jezus zbliżył się do nich, dotknął ich i rzekł: «Wstańcie, nie lękajcie się!» ⁸ Gdy podnieśli oczy, nikogo nie widzieli, tylko samego Jezusa.

W relacji wszystkich trzech synoptyków opis Przemienienia Pańskiego znajduje się w kontekście, prawie bezpośrednim, wydarzeń pod Cezareą Filipową. Tam Piotr wyznał, że Jezus jest Synem Bożym, tu zaś sam Bóg Ojciec nazywa Jezusa swym umiłowanym Synem. Opis Przemienienia Pańskiego obfituje w takie mnóstwo różnorodnych szczegółów „materialnych”, iż trudno byłoby przypuścić, że chodzi o jakąś wizję, a nie o rzeczywistą epifanię Boga.

1. Zdarzenie miało miejsce po sześciu dniach, tzn. najprawdopodobniej w sześć dni po wyznaniu Piotra pod Cezareą Filipową i po pierwszej zapowiedzi męki (Mt 16,21–23). Łukasz (9,28), mówiąc o ośmiu dniach wlicza rzymskim sposobem – jak się zdaje – dni stanowiące termin a quo oraz termin ad quem. Przemienienie się Chrystusa zaraz po zapowiedzi bolesnego końca miało na celu wzmocnienie wiary uczniów, którzy, jak to Ewangelista zaznaczył, nic nie zrozumieli z zapowiedzi wyliczenia przyszłych cierpień Jezusa, a przez to też nie dostrzegli wyraźniej Jego wielkości. A może chodziło również i o ukazanie tego, co miało czekać uczniów jako zapłata za współudział w cierpieniach Jezusa? Trzej świadkowie Przemienienia: Piotr, Jakub i Jan należą do najbardziej uprzywilejowanych uczniów Pańskich. Piotr jest nazwany opoką, na której spocznie Kościół, Jan ma przydomek „umiłowanego ucznia”, Jakub zaś jako pierwszy miał umrzeć za Chrystusa. Wszyscy trzej byli świadkami wskrzeszenia córki Jaira (Mk 5,37); będą patrzeć na trwogę konania Jezusa w Ogrójcu (Mt 26,37), wypadało więc też, aby widzieli majestat Chrystusa w chwili Jego Przemienienia.

2. Przemienienie Jezusa było dla trzech Apostołów pouczeniem, że Jezus ma prawo do pełni boskiego majestatu i że owa promieniująca światłość Boża jest normalnym sposobem Jego bycia. Łukasz zaznacza, że w chwili Przemienienia oblicze Jezusa zmieniło się, a On sam trwał na modlitwie. Znamienny to dla autora trzeciej Ewangelii szczegół, nie bez znaczenia dla wszystkich, którzy lubią się modlić lub mówić o modlitwie. Zresztą każdy z Ewangelistów odwoływał się w opisie Przemienienia do innych przenośni literackich. Mateusz zauważył, że twarz Jego zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło (17,2); u Marka czytamy: Jego odzienie stało się lśniąco białe, tak jak żaden na ziemi folusznik wybielić nie zdoła (9,3); Łukasz zaś, wspomniawszy modlitewną zmianę na twarzy Jezusa, dodaje: A Jego odzienie stało się lśniąco białe (9,29).

3. Obecność po jednej stronie Jezusa Mojżesza jako przekazującego Prawo Starego Zakonu, po drugiej zaś Eliasza jako odnowiciela Prawa, wskazuje na wypełnienie się lub inaczej na zetknięcie się w osobie i nauczaniu Jezusa całego Prawa oraz Proroków. Wzmianka o rozmowie Jezusa z Mojżeszem i Eliaszem zdaniem wielu Ojców Kościoła świadczy o harmonii, jaka istnieje pomiędzy ST a NT. Być może, iż to właśnie treść tej rozmowy pozwoliła Apostołom domyśleć się, że jedną z postaci znajdujących się obok Jezusa był Eliasz, a drugą Mojżesz.

4. Słowa Piotra, jakkolwiek byłyby pojmowane, wyrażają radość i szczęście tych, którzy patrzyli na scenę Przemienienia. Propozycja Piotra, aby postawić na górze trzy namioty, miała na celu albo to, żeby przedłużyć ów radosny błogostan, albo też była wyrazem troski o Jezusa, któremu chciał Piotr zbudować mieszkanie na wzór starotestamentowego przybytku Jahwe. A może pomyślał Piotr, że już tam właśnie, na tej górze, rozpoczynało się chwalebne, mesjańskie królowanie Jezusa? W relacji autora drugiej Ewangelii propozycja Piotra musiała być niewłaściwa, skoro Marek, jakby tłumacząc Piotra, zaznacza: Nie wiedział bowiem, co powiedzieć, tak byli przestraszeni (9,6). Niestosowność wypowiedzi Piotra polegała, być może, na tym, że Piotr wyrażając chęć pozostania na górze tym samym przeciwstawiał się mimo woli, jak to już miało miejsce po pierwszej zapowiedzi męki – wykonaniu zbawczych planów Boga.

5. Obłok, w którym znikają ostatecznie trzy postacie, przypomina opisy starotestamentowych teofanii (Wj 16,10; 19,9; 24,15; 33,9), słowa zaś, które dały się słyszeć z obłoku, przywodzą na pamięć to, co było powiedziane o Jezusie podczas Jego chrztu w Jordanie (Mt 3,17). Przedstawiwszy Jezusa jako swego umiłowanego Syna, głos z nieba nakazuje: Jego słuchajcie! Słowa te były wypowiedziane w momencie, kiedy Jezus zakończył już działalność galilejską i zaczynał coraz wyraźniej mówić o swojej męce i śmierci (Mt 16,21 n). Zapewnienie, że Jezus jest Synem Bożym, miało być w pewnym sensie gwarancją Jego prawdomówności. Należy Go słuchać i wierzyć Mu, bo jest Synem Bożym.

6–8. Przerażenie Apostołów jest też normalną, nieraz już notowaną w Piśmie reakcją ludzi na niespodziewane zjawienie się Boga, podobnie jak do utartych już formuł należą słowa Nie lękajcie się!, wypowiadane przez Chrystusa, ilekroć pragnął On podtrzymać na duchu przelęknionych ludzi. Wzmianka o nagłym zniknięciu Eliasza i Mojżesza stanowi szczegół o niemałym znaczeniu teologicznym. Wyraża ona – jak się zdaje – ideę przemijania starej ekonomii zbawienia. Eliasz i Mojżesz zniknęli, został sam Jezus. Przypominają się mimo woli słowa z Listu do Hebrajczyków: Jezus Chrystus – wczoraj i dziś, ten sam także na wieki (13,8).

PRZYJŚCIE ELIASZA (17,9–13)

⁹ A gdy schodzili z góry, Jezus przykazał im, mówiąc: «Nie opowiadajcie nikomu o tym widzeniu, aż Syn Człowieczy zmartwychwstanie».¹⁰ Wtedy zapytali Go uczniowie: «Czemu więc uczeni w Piśmie twierdzą, że najpierw musi przyjść Eliasz?» ¹¹ On odparł: «Eliasz istotnie przyjdzie i wszystko naprawi. ¹² Lecz powiadam wam: Eliasz już przyszedł, a nie poznali go i postąpili z nim tak, jak chcieli. Tak i Syn Człowieczy ma od nich cierpieć». ¹³ Wtedy uczniowie zrozumieli, że mówił im o Janie Chrzcicielu.

9. Zakaz opowiadania o tym, co Apostołowie widzieli na Górze Przemienienia, mógł mieć na celu z jednej strony obawę, aby Żydzi nie utwierdzali się w przeświadczeniu co do widzialnej tylko potęgi Mesjasza, z drugiej może chodziło i o to, żeby nie narażać ludzi na zgorszenie, kiedy po widoku takiej chwały Mesjasza wypadnie im kiedyś patrzeć na pełną pohańbienia śmierć Zbawiciela. Rzecz stanie się bardziej zrozumiała po zmartwychwstaniu, którego Przemienienie jest w pewnym sensie zapowiedzią. Wtedy Jan, Piotr i Jakub będą mogli opowiedzieć o swym widzeniu na górze Tabor. Opis Przemienienia Pańskiego, a zwłaszcza słowa św. Piotra przedstawiają nam błogość obcowania z Bogiem. Opowiadanie owo powinno w nas wzbudzać coraz większą tęsknotę za niebem. Warto też pamiętać, że każdy człowiek składa się z prochu ziemi i z Bożego tchnienia. Otóż obowiązek nasz polega na tym, żebyśmy siebie ustawicznie przemieniali, żebyśmy wydobywali z siebie to, co Boskie. Przemienienie Chrystusa wzmocniło wiarę uczniów. Być może, iż nasze przemienienia, gdyby były prawdziwe, podtrzymałyby na duchu niejednego człowieka.

10–11. Po publicznym wyznaniu Piotra pod Cezareą Filipową, po Przemienieniu Pańskim, przynajmniej dla niektórych spośród uczniów nie ulegał wątpliwości fakt, że Jezus był Mesjaszem. Istniał jednak nadal taki oto problem: Jeżeli Jezus jest zapowiadanym przez proroków Mesjaszem, to dlaczego uczeni w Piśmie twierdzą, że Eliasz musi wpierw przyjść? Tak sformułowaną trudność przedstawiano właśnie Jezusowi. Z odpowiedzi Jezusa wynikało, że przyjście Mesjasza zgodnie z nauczaniem proroków istotnie miało być poprzedzone pojawieniem się i reformatorską działalnością Eliasza. Chodziło tu przede wszystkim o nawiązanie do proroctwa Ml 3,1 n.

12–13. Jednakże Jezus oświadczył również, że Eliasz już przyszedł, lecz nie uznano w nim wysłannika Bożego i potraktowano go tak, jak złoczyńcę. Była to wcale niedwuznaczna aluzja do osoby i działalności Jana Chrzciciela, człowieka, o którym sam Jezus powiedział, że nie ma większego niż on wśród narodzonych z niewiast. Wiadomo już także z Ewangelii Mateusza, jaki koniec spotkał Jana Chrzciciela. Mateusz zaznacza, że uczniowie pojęli właściwie aluzję Jezusa: zrozumieli, że mówił do nich o Janie Chrzcicielu. Przy okazji też wspomniał Jezus – choć nie była to jeszcze formalnie druga zapowiedź męki – że podobnie jak Jana, Proroka, przygotowującego niczym starotestamentowy Eliasz drogę Mesjaszowi, potraktują Żydzi kiedyś Syna Człowieczego. Tak więc sama śmierć Jana Chrzciciela miała również charakter proroczy: zapowiadała przyszły, podobny koniec Mesjasza.

UZDROWIENIE EPILEPTYKA (17,14–21)

¹⁴ Gdy przyszli do tłumu, podszedł do Niego pewien człowiek i padając przed Nim na kolana, ¹⁵ prosił: «Panie, zlituj się nad moim synem! Jest epileptykiem i bardzo cierpi; bo często wpada w ogień, a często w wodę. ¹⁶ Przyprowadziłem go do Twoich uczniów, lecz nie mogli go uzdrowić». ¹⁷ Na to Jezus odrzekł: «O plemię niewierne i przewrotne! (Pwt 32,5; Lb 14,27; Iz 46,4; 65,2) Jak długo jeszcze mam być z wami; jak długo mam was znosić? Przyprowadźcie Mi go tutaj!» ¹⁸ Jezus rozkazał mu surowo, i zły duch opuścił go. Od owej pory chłopiec odzyskał zdrowie. ¹⁹ Wtedy uczniowie podeszli do Jezusa na osobności i zapytali: «Dlaczego my nie mogliśmy go wypędzić?» ²⁰ On zaś im rzekł: «Z powodu małej wiary waszej. Bo zaprawdę, powiadam wam: Jeśli będziecie mieć wiarę jak ziarnko gorczycy, powiecie tej górze: „Przesuń się stąd tam!”, a przesunie się. I nic nie będzie dla was niemożliwego. ²¹ <Ten zaś rodzaj [złych duchów] można wyrzucać tylko modlitwą i postem>».

14–15. Po Przemienieniu, które dokonało się na oczach zaledwie kilku świadków, Jezus znów wrócił do tłumów. Wieść o dokonywanych przez Niego cudownych uleczeniach rozeszła się już szeroko. Nic tedy dziwnego, że zaraz pojawił się przed Jezusem jakiś człowiek i upadłszy na kolana prosił Go o uleczenie syna, od wielu lat cierpiącego na epilepsję. Kiedy rzucał nim atak choroby, nieszczęśnik ów wpadał już to w ogień, już to w wodę. Leczenia tego rodzaju chorób nie podejmował się żaden, nawet najznakomitszy lekarz. Epilepsja była bowiem w przekonaniu ówczesnych ludzi wyraźnym dowodem pozostawania człowieka w mocy szatana.

16. Nieszczęśliwy ojciec próbował już szukać ratunku dla swego syna u uczniów Jezusa. Okazało się jednak, że uczniowie byli całkiem bezsilni wobec tego przypadku: nie mogli uzdrowić epileptyka. Jeżeli ojciec ów nie pojawił się wprost przed Jezusem, by prosić Go o cud, to chyba powstrzymywały go te same pobudki, co ongiś setnika, który czuł się niegodny, by Jezus wszedł do jego domu. Mateuszowi zaś zależy – jak się zdaje – szczególnie na uwydatnieniu owej niemocy uczniów.

17. Odpowiedź Jezusa jest w swej surowości wprost zaskakująca. Biedny, nieśmiały człowiek został uznany za przedstawiciela plemienia niewiernego i przewrotnego. Przy tej okazji Jezus wyznał, że pozostawanie między ludźmi jest dla Niego szczególnym ciężarem, że nie jest w stanie już dłużej ścierpieć ich niedowiarstwa. Nie chodziło zapewne o przypadek tego nieszczęśliwego ojca. Jezus po prostu dał wyraz, przy tej właśnie okazji, swoim uczuciom oznajmiając, iż niedowiarstwo ludzi – a może szczególnie Apostołów – sprawia Mu większy ból niż jakiekolwiek ludzkie cierpienia.

18–19. Lecz mimo owych wymówek nędza ludzka wzruszyła Go tak samo: kazał przyprowadzić chłopca, wypędził zeń złego ducha, i od tej chwili chłopiec był zdrowy. Wszystko to działo się na oczach uczniów, z pewnością nie tylko zdziwionych, lecz także przerażonych. Odwołali tedy Jezusa na bok – jak ongiś Piotr próbujący wyperswadować Zbawicielowi zamiar udania się po śmierć do Jerozolimy – i pytali, dlaczego to oni nie mogli wypędzić złego ducha z opętanego chłopca? Przecież Jezus uczynił to z taką łatwością.

20–21. Odpowiedź Chrystusa potwierdza teraz zupełnie wyraźnie przypuszczenie, że wypowiedziane przed chwilą słowa ubolewania nad niedowiarstwem ludu odnosiły się także do uczniów: bez wiary nikt nie mógł ani być uleczony, ani dokonać uleczenia. Uczniowie dlatego nie byli w stanie uleczyć opętanego chłopca, gdyż zbyt mała była ich wiara. Gdyby mieli wiarę chociaż taką jak ziarno gorczycy, mogliby przesuwać nawet góry. Jest to oczywista figura literacka, zwana hiperbolą. Posługuje się przy tym Mateusz już po raz drugi tematem ziarna gorczycznego, uchodzącego za przysłowiowo malutkie: nawet taka odrobina prawdziwej, głębokiej wiary wystarczyłaby, żeby dokonywać rzeczy niezwykłych. Chodziło rzecz jasna nie o przesuwanie fizycznych gór, lecz o przemiany, które dzięki ogromnej wierze Apostołów mogły się dokonywać w duszach ludzkich i w przyszłych dziejach całego Kościoła.

Tak więc proces duchowego formowania uczniów trwa nadal. Okaże się później, że największych zabiegów pedagogicznych wymagała wiara Apostołów. Jej niedoskonałość będzie Jezus piętnował najczęściej.

DRUGA ZAPOWIEDŹ MĘKI I ZMARTWYCHWSTANIA (17,22–23).

²² A kiedy przebywali razem w Galilei, Jezus rzekł do nich: «Syn Człowieczy będzie wydany w ręce ludzi. ²³ Oni zabiją Go, ale trzeciego dnia zmartwychwstanie». I bardzo się zasmucili.

22–23. Kształtując bez przerwy swoich uczniów Jezus zmierza równocześnie i konsekwentnie do urzeczywistnienia Bożych planów. Po raz drugi zapowiada swoją mękę. W samym sformułowaniu drugiej zapowiedzi męki dziwi cokolwiek to, że zapowiedź owa jest mniej sprecyzowana: Jezus stwierdziwszy już przedtem, że będzie wiele cierpiał od starszych, arcykapłanów i uczonych w Piśmie, teraz mówi jedynie tyle, że będzie wydany w ręce ludzi, którzy Go zabiją, lecz On dnia trzeciego zmartwychwstanie. Wiele prawdopodobieństwa kryje się w przypuszczeniu, że owa druga zapowiedź męki w rzeczywistości miała miejsce przed pierwszą.

Jakkolwiek zresztą wyglądałaby sprawa samej chronologii, nie ma żadnych podstaw do tego, by nie ufać Mateuszowi, który zaznacza, że po drugiej zapowiedzi męki uczniowie bardzo się zasmucili, ale nikt już nie miał odwagi odwodzić Mistrza od powziętego postanowienia, jako najdoskonalszego wypełnienia Bożych planów. Reakcja Jezusa na uprzednie wystąpienie Piotra była zbyt ostra, by nie utkwiła w pamięci uczniów na czas dłuższy. Smutek uczniów mógł być wyrazem szczerego współczucia i ubolewania nad przyszłym losem ich Mistrza.

PODATEK NA ŚWIĄTYNIĘ (17,24–27)

²⁴ Gdy przyszli do Kafarnaum, przystąpili do Piotra poborcy didrachmy z zapytaniem: «Wasz Nauczyciel nie płaci didrachmy?» ²⁵ Odpowiedział: «Tak». Gdy wszedł do domu, Jezus uprzedził go, mówiąc: «Szymonie, jak ci się zdaje: Od kogo królowie ziemscy pobierają daniny lub podatki? Od synów swoich czy od obcych?» ²⁶ Gdy [Piotr] powiedział: «Od obcych», Jezus mu rzekł: «A zatem synowie są wolni. ²⁷ Żebyśmy jednak nie dali im powodu do zgorszenia, idź nad jezioro i zarzuć wędkę. Weź pierwszą złowioną rybę, a gdy otworzysz jej pyszczek, znajdziesz statera. Weź go i daj im za Mnie i za siebie».

24. Każdy dorosły Izraelita był obowiązany wpłacać co roku pewną sumę na utrzymanie świątyni. Nic tedy dziwnego, że o wypełnienie tego obowiązku zwrócono się także do Jezusa, gdy przyszedł do Kafarnaum, które było ośrodkiem Jego działalności w Galilei. Nie bardzo wiadomo, czy przez szczególny szacunek czy też z innych względów zwrócono się nie wprost do Jezusa, lecz za pośrednictwem Piotra przypomniano, że Jezus nie płaci daniny na świątynię. Piotr nie mógł ukryć tego, że Jezus owej didrachmy na świątynię rzeczywiście nie wpłacił. Nie wiadomo, czy miałby też odwagę – pamiętając być może jeszcze naganę, która go spotkała po pierwszej zapowiedzi męki powiedzieć Jezusowi o całym zajściu.

25–26. Ale Jezus w swej dobroci i wszechwiedzy uprzedził Piotra pytając go – bez wyraźnego nawiązywania do własnej osoby – czy królowie ziemscy pobierają daniny lub podatki od swych synów. Piotr z całą prostotą zaprzeczył, wyjaśniając, że daniny i podatki płacą królom obcy.

27. Z kolejnej wypowiedzi Jezusa wynika już niedwuznacznie to, że Jezusowi chodziło o sprawę daniny na świątynię. Przy okazji dał On również wyraz przekonaniu, że czuje się Synem królewskim. Król zaś, Jego Ojciec Niebieski, będąc panem świątyni, nie pobiera daniny od swego własnego Syna. Tak więc zostały rozwiane wszelkie wątpliwości, i nie doszło do ewentualnego zgorszenia Piotra, jakie mógł spowodować fakt nieuiszczania daniny przez Mistrza. Jednakże sprawa zgorszenia nie była dla Jezusa obojętna. Piotr wprawdzie już wie, że Jezus ma prawo nie płacić daniny, ale inni, zwłaszcza owi żydowscy poborcy podatku na świątynię, są przeświadczeni, że Jezus jest zwykłym Żydem i że ze zwykłego skąpstwa lub może z pogardy dla świątyni nie chce uiszczać podatku. Jezus zaś, ponieważ był ubogi i w rzeczywistości nie miał z czego złożyć owej daniny, kazał Piotrowi pójść nad brzeg jeziora, by łowić ryby. W pyszczku pierwszej złowionej ryby znajdzie Piotr monetę, która wystarczy na uiszczenie zaległej daniny nie tylko za Jezusa, lecz i za Piotra.

SPÓR O PIERWSZEŃSTWO (18,1–5)

18 ¹ W owym czasie uczniowie przystąpili do Jezusa, pytając: «Kto właściwie jest największy w królestwie niebieskim?» ² On przywołał dziecko, postawił je przed nimi i rzekł: ³ «Zaprawdę, powiadam wam: Jeśli się nie odmienicie i nie staniecie jak dzieci, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego. ⁴ Kto się więc uniży jak to dziecko, ten jest największy w królestwie niebieskim. ⁵ A kto by jedno takie dziecko przyjął w imię moje, Mnie przyjmuje».

1. Trudno dociec, dlaczego uczniowie zapragnęli dowiedzieć się pewnego dnia, kto też jest najważniejszy w królestwie niebieskim: czy wynikało to z czysto naturalnej chęci wynoszenia się jednych ponad drugich, czy może właśnie pragnęli jak najdokładniej urzeczywistniać swym życiem ten ideał największego w królestwie niebieskim (por. także Łk 22,24–30).

2–3. O tym, jak bardzo chciał Chrystus, by Jego odpowiedź utkwiła głęboko w umysłach i sercach Apostołów, można wnosić choćby z samej formy pouczenia. Jezus nie ograniczył się do przypowieści, którą zwykł był posługiwać się w tego rodzaju okolicznościach, lecz po prostu przywołał dziecko, postawił je przed nimi i oświadczył bardzo kategorycznie, że jeśli się nie odmienią i nie upodobnią do owych dzieci, w ogóle nie wejdą do królestwa niebieskiego.

4. Potem zaś, żeby już nie było żadnych wątpliwości, dodał: Kto się więc uniży jak to dziecko, ten jest największym w królestwie niebieskim. Według wszelkiego prawdopodobieństwa uczniowie nie myśleli jedynie o przyszłym Królestwie, czyli o niebie, na co zdaje się wskazywać zarówno paralelny tekst Marka (9,33 n), jak i treść pouczenia Jezusa. To już tu, na ziemi, teraz, okażą się uczniowie Pańscy największymi, kiedy staną się jak dzieci. Istota owego przemienienia się i upodobnienia do dziecka nie na tym polega, że człowiek dojrzały będzie usiłował wrócić do stanu naiwności dziecięcej, że zrezygnuje dobrowolnie z tego, co już przez swój uczciwy trud zdołał osiągnąć. Pełną, teologiczną definicję dziecięctwa Bożego poda nam dopiero św. Paweł: Wszyscy ci, których prowadzi Duch Boży, są synami Bożymi (Rz 8,14). Być dzieckiem Bożym – znaczy więc poddać się całkowicie, z pełnym zaufaniem, działaniu Ducha Świętego. Ten zwrot ku Duchowi Świętemu ma się dokonać w akcie zwanym nawróceniem. Od tego momentu człowiek zacznie patrzeć inaczej na Boga, na bliźnich i na siebie samego, zmieniając tym samym cały swój dotychczasowy sposób myślenia (μετανoειν). W owym szukaniu opieki kogoś, kto jest potężniejszy – a nie w tak zwanej naiwnej prostocie – wyraża się zresztą natura wszelkiego dziecięctwa.

5. Z dalszych słów Jezusa wynika, że w ludziach o takiej właśnie postawie duchowej, mieszka sam Chrystus. Dlatego kto przestaje z tak pojmowanym dzieckiem, ten przestaje z samym Chrystusem.

ZGORSZENIE (18,6–11)

⁶ «Lecz kto by się stał powodem grzechu dla jednego z tych małych, którzy wierzą we Mnie, temu byłoby lepiej kamień młyński zawiesić u szyi i utopić go w głębi morza. ⁷ Biada światu z powodu zgorszeń! Muszą wprawdzie przyjść zgorszenia, lecz biada człowiekowi, przez którego dokonuje się zgorszenie. ⁸ Otóż jeśli twoja ręka lub noga jest dla ciebie powodem grzechu, odetnij ją i odrzuć od siebie. Lepiej jest dla ciebie wejść do życia ułomnym lub chromym, niż z dwiema rękami lub dwiema nogami być wrzuconym w ogień wieczny. ⁹ I jeśli twoje oko jest dla ciebie powodem grzechu, wyłup je i odrzuć od siebie. Lepiej jest dla ciebie jednookim wejść do życia, niż z dwojgiem oczu być wrzuconym do piekła ognistego.

¹⁰ Baczcie, żebyście nie gardzili żadnym z tych małych; albowiem powiadam wam: Aniołowie ich w niebie wpatrują się zawsze w oblicze Ojca mojego, który jest w niebie. ¹¹ <Albowiem Syn Człowieczy przyszedł ocalić to, co zginęło>.»

6. Na szczególne błogosławieństwo Boże zasługuje człowiek opiekujący się tym, co małe, co pozbawione pomocy ze strony innych ludzi. Okazuje on bowiem w ten sposób prawdziwą miłość samemu Chrystusowi i przez to zasługuje sobie na szczególną zapłatę. Lecz postawy ludzkie wobec maluczkich w rzeczywistości bywają różne. Może się zdarzyć, że tych prostych, zapomnianych w społeczeństwie ludzi może ktoś swym postępowaniem nakłonić do złego. I tak oto ci ludzie dobrej woli, szczerze przywiązani do Boga, wskutek złego przykładu innych poczną popadać w coraz niebezpieczniejsze zło. Otóż o gorszycielach maluczkich mówi Chrystus, że zasługują na to, aby u ich szyi uwiązano kamień młyński i utopiono ich w otchłani morskiej. Być pozbawionym pogrzebu, stać się żerem ryb – to dla Żydów był los okropny.

7. Sprawić, żeby człowiek szczery, prostoduszny, wskutek naszego postępowania począł się dopuszczać zła – to bardzo poważne wykroczenie. Nic tedy dziwnego, że Jezus, posługując się językiem proroków starotestamentowych, woła: Biada światu z powodu zgorszeń! Czterokrotnie powtórzy kiedyś to samo biada Łukasz, gdy będzie spisywał wiekopomne Kazanie na Górze. Zjawiska odstępstw i publicznych zgorszeń będą wynikiem pewnej konieczności. Jak długo szatan będzie rozwijał, z Bożego przyzwolenia, swoją działalność na ziemi, tak też długo będą się zdarzały odstępstwa. W sprowadzaniu na świat owych odstępstw szatan będzie się jednak musiał posłużyć konkretnymi ludźmi. Otóż biada skierowane przed chwilą do całego świata ma teraz na celu poszczególnych ludzi: biada im, jeśli dadzą się uwieść Złemu.

8–9. Przestrogi przed dawaniem okazji do zgorszenia zostały sformułowane w sposób wyjątkowo surowy i za pomocą szczególnie dosadnych obrazów. Nie ulega wątpliwości, że w użyciu tych obrazów jest wiele przesady literackiej. I tak np. gdy Jezus mówi, że należy odciąć sobie rękę lub nogę, która jest powodem do zgorszenia, to wcale nie należy pojmować tego dosłownie i pozbawiać się świadomie i dobrowolnie własnej kończyny; to samo dotyczy oka będącego okazją do grzechu. Z metafor tych jednak wynika, jak wielką wagę przywiązywał Jezus do problemu zgorszenia, który bywa przez nas tak często minimalizowany banalnym – żeby nie powiedzieć wykrętnym – wyjaśnieniem, że głupi będzie się gorszył wszystkim, a mądry wszystko potrafi zrozumieć. W takiej postawie wobec problemu gorszenia małych zawiera się też ich lekceważenie i pogarda okazywana im w sposób mniej lub więcej uświadomiony.

10–11. Otóż Chrystus Pan bardzo wyraźnie przestrzega przed poddawaniem się uczuciom takiej pogardy, oświadczając, że każdy spośród tych maluczkich ma u Boga obrońcę w postaci własnego anioła. Jest powiedziane dosłownie, że aniołowie ich w niebie wpatrują się zawsze w oblicze Ojca, co oznacza, że ich aniołowie, tzn. pośrednio i oni sami, cieszą się szczególnymi względami u Boga. Tak więc to, co po ludzku sądząc jest małe i wzgardzone, w oczach Bożych zasługuje na najwyższy szacunek i jest naprawdę wielkie. Wzmianka o tym, że Syn Człowieczy przyszedł ocalić to, co zginęło, znajduje się tylko w niektórych kodeksach. Wszystko wskazuje na to, że w tekście oryginalnym jej nie było.

ZABŁĄKANA OWCA (18,12–14)

¹² Jak wam się zdaje? Jeśli kto posiada sto owiec i zabłąka się jedna z nich, to czy nie zostawi dziewięćdziesięciu dziewięciu na górach i nie pójdzie szukać tej, która się błąka? ¹³ A jeśli mu się uda ją odnaleźć, zaprawdę, powiadam wam: cieszy się nią bardziej niż dziewięćdziesięciu dziewięciu tymi, które się nie zabłąkały. ¹⁴ Tak też nie jest wolą Ojca waszego, który jest w niebie, żeby zginęło [nawet] jedno z tych małych.

12–14. Króciutka przypowieść o zbłąkanej owcy ma na celu zobrazowanie idei zatroskania Bożego o wszystkich ludzi. Zatroskanie to jest tym większe, im bardziej człowiek potrzebuje pomocy Bożej. Na niebezpieczeństwo zaginięcia w świecie jest narażone przede wszystkim to co małe, niedoświadczone. Otóż radość z powodu odnalezienia jednej najmniejszej zbłąkanej owieczki będzie większa niż z powodu dziewięćdziesięciu dziewięciu owiec, którym nie zagraża żadne niebezpieczeństwo.

UPOMNIENIE BRATERSKIE (18,15–20)

¹⁵ Gdy brat twój zgrzeszy <przeciw tobie>, idź i upomnij go w cztery oczy. Jeśli cię usłucha, pozyskasz swego brata. ¹⁶ Jeśli zaś nie usłucha, weź z sobą jeszcze jednego albo dwóch, żeby na słowie dwóch albo trzech świadków oparła się cała sprawa (Pwt 19,15). ¹⁷ Jeśli i tych nie usłucha, donieś Kościołowi. A jeśli nawet Kościoła nie usłucha, niech ci będzie jak poganin i celnik. ¹⁸ Zaprawdę, powiadam wam: Wszystko, cokolwiek zwiążecie na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążecie na ziemi, będzie rozwiązane w niebie.

¹⁹ Dalej, zaprawdę, powiadam wam: Jeśli dwóch z was na ziemi zgodnie o coś prosić będzie, to wszystko otrzymają od mojego Ojca, który jest w niebie. ²⁰ Bo gdzie są dwaj albo trzej zebrani w imię moje, tam jestem pośród nich».

Chrystus nie pozwala trwać w obojętności wobec brata, który źle czyni. Nie każe też odpłacać mu złem za zło, nie radzi pozywać go natychmiast przed sąd.

15. Kogoś, kto przeciwko nam rzeczywiście zawinił, każe Jezus najprzód upomnieć w cztery oczy. Jest to najdoskonalszy, najbardziej wskazany sposób załatwienia sprawy spornej i pozyskania sobie brata, który już prawie przestał być naszym przyjacielem. Owa correptio fraterna jest zalecana po dzień dzisiejszy jako najwłaściwszy i najbardziej chrześcijański sposób załatwiania nieporozumień i sporów.

16. Gdyby jednak ów bliźni-winowajca nie usłuchał braterskiego napomnienia w cztery oczy, może to być dowodem, że upominający nie ma żadnych zdolności pedagogicznych. Należy się zdobyć na jeszcze jeden krok życzliwości względem grzesznika: należy wziąć do pomocy kogoś i wspólnie, we dwójkę, upomnieć grzesznika. To upomnienie już w pewnym sensie zbiorowe nadaje całej akcji charakter bardziej urzędowy i gdy będzie chodziło np. o ponowne sprowadzenie do społeczności schodzącego na manowce brata, to owo stwierdzenie dwu rozmawiających z nim świadków okaże się bardzo cenne, gdyż będzie odpowiadać w pełni wymaganiom Prawa.

17. Gdyby się jednak okazało, że winny nie usłucha nawet takiego napomnienia, to należy „donieść Kościołowi”, czyli rozpocząć formalne, urzędowe postępowanie mające na celu ukaranie winowajcy. Wiadomo, że kary nakładane przez Kościół mają również charakter leczący. Tak więc to pozwanie winnego przed trybunał kościelny będzie stanowić już trzecią z kolei próbę dobrej woli względem grzesznika. Żaden z Ewangelistów nie wyjaśnił nam dokładniej, jak w rzeczywistości mógł wyglądać ów proces kościelny: czy było to rzeczywiście coś w rodzaju procesu czy raczej jeszcze jedno, tylko bardzo już uroczyste powtórzenie poprzednich upomnień. W każdym razie, gdyby winny nie poddał się orzeczeniu wydanemu przez całą społeczność, dopiero wtedy zasługuje na potraktowanie go jak poganina i celnika. Nie jest tu powiedziane wprost, że będzie wyłączony ze społeczności kościelnej; nie będzie już jednak związany z nią tą serdeczną miłością, która jednoczy wszystkich wiernych – będzie dla wiernych, jak przysłowiowy poganin i celnik. Poganin, jako nie obrzezany, znajdował się poza narodem wybranym, celnik zaś zabierając ludziom niekiedy ostatni grosz, wykonywał nieczysty zawód i pracował właściwie dla dobra pogan.

18. Słowa o związywaniu i rozwiązywaniu, wplecione bez ściślejszego związku w kontekst napomnień braterskich, przypominają cokolwiek scenę spod Cezarei Filipwej. Zostały też skomentowane przy omawianiu tamtego tekstu (zob. wyżej s. 100). Różnica pomiędzy obydwu tekstami polega jedynie na tym, że tam władzę związywania i rozwiązywania przyrzekł Jezus samemu Piotrowi, tu zaś zwraca się do całej społeczności wiernych. Kościół, jako całość ma więc władzę decydowania o tym, kto należy do grona wiernych, a kto nie.

19–20. Pozbawione są również związku z kontekstem zapewnienia Chrystusa, że jeśli dwaj ludzie proszą o coś zgodnie, to wszystkiego użyczy im Ojciec, który jest w niebie. Motywacja tego zapewnienia jest następująca: Gdzie są dwaj albo trzej zebrani w imię moje, tam jestem pośród nich. Możliwe, że Jezus zalecał w ten sposób modlitwę za owego grzesznego brata: jeśli cała społeczność będzie prosić Boga o jego nawrócenie, to w końcu dojdzie do tego nawrócenia.

OBOWIĄZEK PRZEBACZENIA (18,21–22)

²¹ Wtedy Piotr podszedł do Niego i zapytał: «Panie, ile razy mam przebaczyć, jeśli mój brat zawini względem mnie? Czy aż siedem razy?» ²² Jezus mu odrzekł: «Nie mówię ci, że aż siedem razy, lecz aż siedemdziesiąt siedem razy.»

21–22. Pytanie Piotra zrodziło się najprawdopodobniej z pouczeń Jezusa co do sposobu, w jaki powinno się traktować zatwardziałych grzeszników albo ludzi wyrządzających nam wielokrotnie krzywdy. Ileż razy ma się im przebaczać? Pytanie następne: Czy aż siedem razy? – oznacza nie tyle może konkretną liczbę aktów przebaczenia, ile raczej ich nieskończoną ilość, ponieważ liczba siedem wyraża ideę pewnej doskonałości (por. Rdz 4,24). Rabini dopuszczali trzykrotne przebaczanie. Tę samą myśl – jeszcze mocniej zaakcentowaną – odczytać należy w odpowiedzi Jezusa. Tu też nie chodzi o konkretną liczbę siedemdziesiąt siedem, lecz o potrzebę ciągłego przebaczania tym, którzy nam wyrządzili krzywdę.

NIELITOŚCIWY DŁUŻNIK (18,23–35)

²³ «Dlatego podobne jest królestwo niebieskie do króla, który chciał się rozliczyć ze swymi sługami. ²⁴ Gdy zaczął się rozliczać, przyprowadzono mu jednego, który był mu winien dziesięć tysięcy talentów. ²⁵ Ponieważ nie miał z czego ich oddać, pan kazał sprzedać go razem z żoną, dziećmi i całym jego mieniem, aby dług w ten sposób odzyskać. ²⁶ Wtedy sługa padł mu do stóp i prosił go: „Panie, okaż mi swą cierpliwość, a wszystko ci oddam”. ²⁷ Pan ulitował się nad owym sługą, uwolnił go i dług mu darował. ²⁸ Lecz gdy sługa ów wyszedł, spotkał jednego ze współsług, który mu był winien sto denarów. Chwycił go i zaczął dusić, mówiąc: „Oddaj, coś winien!” ²⁹ Jego współsługa padł przed nim i prosił go: „Okaż mi swą cierpliwość, a oddam tobie”. ³⁰ On jednak nie chciał, lecz poszedł i wtrącił go do więzienia, dopóki nie odda długu. ³¹ Współsłudzy jego widząc, co się działo, bardzo się zasmucili. Poszli i opowiedzieli swemu panu wszystko, co zaszło. ³² Wtedy pan jego wezwawszy go, rzekł mu: „Sługo niegodziwy! Darowałem ci cały ten dług, ponieważ mnie prosiłeś. ³³ Czyż więc i ty nie powinieneś był ulitować się nad swoim współsługą, jak ja ulitowałem się nad tobą?” ³⁴ I uniósłszy się gniewem, pan jego kazał wydać go katom, dopóki mu nie odda całego długu. ³⁵ Podobnie uczyni wam Ojciec mój niebieski, jeżeli każdy z was nie przebaczy z serca swemu bratu».

23. Opowiadanie o nielitościwym dłużniku obrazuje stosunek Boga do ludzi i ludzi do ich dłużników; inaczej mówiąc, jest to poglądowa lekcja Boskiego miłosierdzia i ludzkiej bezwzględności. Zreferowana jest przy tym z jednej strony nauka zawarta w Księdze Mądrości Syracha (28,1–7), z drugiej zaś mamy tu do czynienia z fragmentem Mateuszowej wersji Kazania na Górze (Mt 6,14 n). Bezpośrednio poprzedzająca opowiadanie odpowiedź dana Piotrowi przez Jezusa, co do konieczności przebaczania nie siedem, lecz siedemdziesiąt siedem razy, stanowi dyskretne wprowadzenie do tej perykopy, w której również dominuje temat przebaczania.

24. Wymienieni tu słudzy musieli być wysokimi urzędnikami na dworze królewskim, o czym można wnioskować na podstawie długu, jaki na jednym z nich ciążył. Suma dziesięciu tysięcy talentów, najwyższa, jaką wtedy można było sobie wyobrazić. Należy pamiętać, że ów talent był jednostką wagową: ponad 34 kg złota. Suma ta jest tak olbrzymia, że aż wydaje się mało prawdopodobna. Możliwe, że Ewangelista zamierzał w ten sposób nie tyle opisać wielkość długu, ile raczej chciał powiedzieć, że sługa ów absolutnie nie był w stanie zwrócić ciążącej na nim należności.

25–26. Sprzedanie żony i dzieci odpowiada przepisom starego prawa rzymskiego. Podobny zwyczaj istniał zresztą i u Żydów. W 2 Krl 4,1 pewna wdowa, dręczona przez wierzycieli, uskarżała się prorokowi Elizeuszowi: A oto przyszedł wierzyciel, aby wziąć dwu synów moich za niewolników sobie (por. nadto Wj 21,7; Kpł 25,39.47). Zadłużony sługa nie ma odwagi prosić o darowanie długu, próbuje jednak odłożyć nieco datę spłacenia należności, aby w ten sposób okazać swoją dobrą wolę, choć ani on sam, ani jego wierzyciel nie wierzą chyba w możliwość zrealizowania tego przyrzeczenia. Dług był zbyt wielki.

27–29. Wspaniałomyślny król ocenił jednak właściwie dobrą – choć może nieszczerą – wolę sługi. Powyższa decyzja na pewno przeszła wszelkie oczekiwania zadłużonego sługi. W jednej chwili staje się podwójnie wolny: jego pan wypuszcza go z więzienia i uwalnia od jakże uciążliwych zobowiązań pieniężnych. Dopiero co uwolniony od pieniężnych ciężarów sługa ów był równocześnie wierzycielem. Jakże jednak malutkim wobec długów, które jeszcze do niedawna na nim samym ciążyły. Był mu ktoś winien sto denarów, czyli sumę nie przekraczającą pod względem wartości zapłaty za 100 dniówek niewykwalifikowanego pracownika.

30. Nie potrafił się jednak zdobyć na powtórzenie gestu tej dobroci, której sam doświadczył. Na nic zdały się prośby jego dłużnika o kilkudniową zwłokę: kazał go wtrącić do więzienia, ażeby oddał dług. Rzymskiego niewolnika podobno rzadko wzruszała niedola jego bliźnich. Z tą dziwną dla nas sytuacją mamy właśnie do czynienia w naszej przypowieści. Być może, iż działały tu również inne względy: inni pewnie też byli zwolnieni od długów; jeszcze pewnie nie ochłonęli ze wzruszenia. A może mieli jakieś zastarzałe porachunki z owym najbardziej zadłużonym sługą? Sądząc po wysokości długu, sługa ten musiał zajmować wśród pozostałych szczególne stanowisko.

31. Jeszcze inni może już nie raz przemyśliwali nad tym, jak by umniejszyć znaczenie tego „spryciarza”. I oto nadarzyła się wspaniała okazja. Poszli więc i opowiedzieli wszystko jego panu.

32–35. Dług niemiłosiernego sługi został reaktywowany, a dłużnika pozbawiono ponownie wolności. Niepamięć na otrzymane dobrodziejstwa przy równoczesnym uporczywym pamiętaniu najdrobniejszych krzywd doznanych od innych ludzi – oto cechy znamienne w postępowaniu prawie każdego człowieka. Sens moralny całej przypowieści jest dość łatwy do uchwycenia: Pan Bóg przebaczy nam największe nawet przewinienia, bez żadnych z naszej strony zasług; jeżeli jednak nie darujemy bliźnim nawet drobnej urazy, spotka nas zasłużona kara. Sądu Bożego można się tu domyśleć. Tak więc istotne pouczenie, jakie Chrystus chciał przekazać za pomocą tej przypowieści, zawiera się w w. 33 – czyli w słowach: Czyż więc i ty nie powinieneś był ulitować się nad swoim współsługą, jak ja ulitowałem się nad tobą? Przypomina się tu mimo woli polecenie Jezusa, abyśmy byli miłosierni, jak miłosierny jest Ojciec nasz w niebie (Łk 6,36), oraz abyśmy ludziom czynili to, co chcemy, aby oni nam czynili (Mt 7,12). Ten elementarny obowiązek darowania bliźnim ich powinności względem nas w imię przebaczenia, którego sami ciągle doznajemy, każe równocześnie uczyć się sztuki ciągłego zapominania o przykrościach przeżywanych co dzień z powodu otoczenia. Owa umiejętność darowania po siedemdziesiąt i siedemkroć razy na dzień leży u podstaw wszelkiego współżycia z ludźmi.

DZIAŁALNOŚĆ JEZUSA W JUDEI I W JEROZOLIMIE

OSTATNIA PODRÓŻ DO JEROZOLIMY

NIEROZERWALNOŚĆ MAŁŻEŃSTWA (19,1–9)

19 ¹ Gdy Jezus dokończył tych mów, opuścił Galileę i przeniósł się w granice Judei za Jordan. ² Poszły za Nim wielkie tłumy, i tam je uzdrowił.

³ Wtedy przystąpili do Niego faryzeusze, chcąc Go wystawić na próbę, i zadali Mu pytanie: «Czy wolno oddalić swoją żonę z jakiegokolwiek powodu?» ⁴ On odpowiedział: «Czy nie czytaliście, że Stwórca od początku stworzył ich jako mężczyznę i kobietę? ⁵ I rzekł: Dlatego opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciałem (Rdz 1,27; 2,24). ⁶ A tak już nie są dwojgiem, lecz jednym ciałem. Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela». ⁷ Odparli Mu: «Czemu więc Mojżesz przykazał dać jej list rozwodowy i odprawić ją?» (por. Pwt 24,1) ⁸ Odpowiedział im: «Przez wzgląd na zatwardziałość serc waszych pozwolił wam Mojżesz oddalać wasze żony, lecz od początku tak nie było. ⁹ A powiadam wam: Kto oddala swoją żonę – chyba że w wypadku nierządu – a bierze inną, popełnia cudzołóstwo. I kto oddaloną bierze za żonę, popełnia cudzołóstwo».

1–2. Przeniesienie się do Judei stanowi zarazem początek nowego okresu działalności Jezusa. Wzmianka o przejściu za Jordan świadczy o tym, że Jezus nie udał się na południe najprostszą drogą, to znaczy przez Samarię, lecz drogą okrężną, przez Jerycho. Nadal towarzyszą Mu wielkie rzesze. Wśród chodzących za Jezusem nie brak chorych, ułomnych, i tym właśnie ludziom okazuje On szczególne miłosierdzie.

3–4. Nie tyle może chodzili ślad w ślad za Jezusem, ile raczej obserwowali dokładnie Jego działalność także faryzeusze. Jeżeli zwracali się do Jezusa z jakimś zapytaniem, to rzadko kiedy chodziło im o to, by rzeczywiście dowiedzieć się czegoś, lecz chcieli „Go podejść”, czyli pochwycić za słowo. W tym celu zapytano Jezusa, czy wolno oddalić żonę z jakiego bądź powodu. Warto przy tym zwrócić uwagę na sformułowanie tego pytania. Faryzeusze wiedzą, że można opuścić żonę, gdy istnieją pewne określone powody po temu.

5. Oddalenie żony było dozwolone przepisami samego Prawa starotestamentowego (np. Pwt 24,1). Jednakże wśród uczonych żydowskich istniały przynajmniej dwie interpretacje tego Prawa. Jedną z tych interpretacji reprezentował rabbi Szammaj, który uważał, że jedynie wykroczenia moralne żony – zwłaszcza jej niewierność małżeńska – stanowić mogły podstawę do rozerwania związku małżeńskiego, natomiast przywódca szkoły bardziej liberalnej, rabbi Hillel, był zdania, że byle jaki powód wystarczał, by oddalić żonę. Tak więc jakkolwiek odpowiedziałby Jezus na postawione Mu pytanie, zawsze można było wystąpić z pewnymi zarzutami przeciw Niemu. W wypadku odpowiedzi twierdzącej można by Go posądzić o zbyt daleko posuniętą swobodę w poglądach moralnych, gdyby zaś dał odpowiedź przeczącą – oskarżyć Go o pozostawanie w kolizji z przepisami Prawa Mojżeszowego. Prawdopodobnie słyszeli już faryzeusze, iż Jezus głosił nierozerwalność związku małżeńskiego.

6–7. Nie zdziwiła więc ich zapewne odpowiedź Jezusa, streszczona najdosadniej w ostatnich słowach w. 6: Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela. Stwierdzenie to było poprzedzone zacytowaniem ST. Z cytatu tego wynikało, że Bóg stworzył co prawda dwoje ludzi, lecz ich wzajemny pociąg ku sobie był tak wielki, iż utworzyli znów nierozłączną jedność. Wiedząc o takim stanowisku Jezusa, faryzeusze z góry już przygotowali następne pytanie: dlaczego Mojżesz nauczał inaczej, dlaczego pozwalał dawać list rozwodowy i odprawiać wiarołomną żonę? Byli przekonani, że wprowadzili Jezusa w sytuację bez wyjścia.

8–9. Zapewne nie spodziewali się takiej oto Jego odpowiedzi: Przez wzgląd na zatwardziałość serc waszych pozwolił wam Mojżesz oddalać wasze żony, lecz od początku tak nie było. Tak więc w słowach Jezusa, jakże pouczających, kryje się zarazem gorzki wyrzut pod adresem faryzeuszy: została napiętnowana zatwardziałość ich serc. Równocześnie wyłożył Jezus nowotestamentowe prawo co do nierozerwalności związku małżeńskiego. Uczynił to już zresztą po raz drugi w prawie identyczny sposób: pierwszy raz miała to miejsce w Kazaniu na Górze. Komentując tekst całego Kazania wyjaśniliśmy również sens wyrażenia: poza wypadkiem nierządu (Mt 5,32, wyżej s. 36). Przypomnijmy, że „wypadek nierządu” oznacza najprawdopodobniej małżeństwo zawarte nieważnie wskutek istnienia jakiejś przeszkody rozrywającej.

DOBROWOLNA BEZŻENNOŚĆ (19,10–12)

¹⁰ Rzekli Mu uczniowie: «Jeśli tak ma się sprawa człowieka z żoną, to nie warto się żenić».¹¹ On zaś im odpowiedział: «Nie wszyscy to pojmują, lecz tylko ci, którym to jest dane. ¹² Bo są niezdatni do małżeństwa, którzy z łona matki takimi się urodzili; i są niezdatni do małżeństwa, których ludzie takimi uczynili; a są także bezżenni, którzy ze względu na królestwo niebieskie sami zostali bezżenni. Kto może pojąć, niech pojmuje!»

10–11. Uczniowie dobrze zrozumieli naukę Jezusa o nierozerwalności związku małżeńskiego. Lecz wniosek, jaki z tej nauki wysnuli, nie był poprawny. Myśleli bowiem tak: skoro nie wolno porzucić żadnej, nawet i tej, wiarołomnej żony, to lepiej w ogóle się nie żenić. Nietrudno dostrzec, że motyw tak pojmowanego trwania w bezżeństwie jest bardzo przyziemny, naturalistyczny.

12. Dlatego Jezus skorygował wniosek Apostołów, podając przy okazji kilka powodów niewstępowania w związki małżeńskie. I tak może się zdarzyć, że ktoś przychodzi już na świat z pewnymi organicznymi brakami i one czynią go niezdolnym do życia w małżeństwie; może się też zdarzyć, że ktoś już po urodzeniu, w dzieciństwie, w młodości, lub w okresie dojrzewania został pozbawiony warunków organicznych, niezbędnych do życia w małżeństwie; wreszcie może być i tak, że ktoś miał wszystkie dane naturalne potrzebne do życia w małżeństwie, lecz ze względu na wyższe cele, tzn. królestwo niebieskie, stawał się bezżennym. Zatem wolno zrezygnować z małżeństwa, ale tylko wtedy, kiedy wchodzą w grę owe cele wyższe, a nie chęć uniknięcia pewnych trudności życiowych, czyli zwykłe, czysto naturalne wygodnictwo. Wzniosłość tego ostatniego motywu jest tego rodzaju, że nie wszyscy potrafią ją pojąć: Inaczej mówiąc, nie każdemu dana jest łaska świadomego zrezygnowania dla wyższych celów z normalnych praw ludzkiego współżycia. Nieco później św. Paweł określi dokładniej samą naturę owych wyższych celów: Człowiek bezżenny troszczy się o sprawy Pana, o to, jak by się przypodobać Panu. Ten zaś, kto wstąpił w związek małżeński, zabiega o sprawy świata, o to, jak by się przypodobać żonie (1 Kor 7,32 n). Kontekst bezpośrednio następujący to samo mówi o niewiastach decydujących się na dobrowolne trwanie w dziewictwie. Tak więc św. Paweł jest zdania, że oddanie się całkowite na służbę Panu jest nawet niemożliwe przy równoczesnym trwaniu w małżeństwie. Jest to najbardziej autentyczne i w pełni wystarczające uzasadnienie praktykowanego po dzień dzisiejszy celibatu duchownych rzymskiego Kościoła.

JEZUS BŁOGOSŁAWI DZIECI (19,13–15)

¹³ Wtedy przyniesiono Mu dzieci, aby położył na nie ręce i pomodlił się za nie; a uczniowie szorstko zabraniali im tego. ¹⁴ Lecz Jezus rzekł: «Dopuśćcie dzieci i nie przeszkadzajcie im przyjść do Mnie; do takich bowiem należy królestwo niebieskie». ¹⁵ Położył na nie ręce i poszedł stamtąd.

Postawa małych dzieci była przez Chrystusa kilkakrotnie zalecana jako przykład do naśladowania dla starszych, nawet dla samych uczniów Pańskich. Zdarzyło się, że akurat wtedy, kiedy uczniowie w przeświadczeniu, iż dobrze czynią, strofowali dzieci, właśnie wtedy dowiedzieli się, że do takich, jak one, należy królestwo niebieskie. Mógłby ktoś powiedzieć, że postępowanie tego rodzaju jest niepedagogiczne. To możliwe. Pamiętać jednak należy, że Chrystusowi chodzi nie tyle może o wychowanie samych dzieci, ile raczej o pouczenie ludzi dorosłych. W rzeczywistości była to lekcja prostoty i szczerości, czyli wskazanie na konieczność zdobycia dwu chyba najbardziej podstawowych cnót moralnych chrześcijanina. Głównie chodzi o to, by dać się pouczać Bogu.

13–15. Wzmianka o przyprowadzeniu dzieci to druga już w Ewangelii Mateusza scena spotkania Jezusa z nimi. W poprzednim przypadku Jezus przywołuje ku sobie dzieci, tym razem są one przyprowadzane do Jezusa, prawdopodobnie przez swych opiekunów. Modlitwa, której towarzyszyło nakładanie rąk, sprowadzała na dzieci szczególne błogosławieństwo. Mimo iż uczniowie szorstko zabraniali tłoczenia się do Jezusa, to jednak On, skarciwszy uczniów, pochwalił dzieci i położył na nie swe ręce. Święty Marek w tekście paralelnym jest jeszcze bardziej czuły, gdy mówi: I biorąc je w objęcia, kładł na nie ręce i błogosławił je (Mk 10,16).

BOGATY MŁODZIENIEC (19,16–22)

¹⁶ A oto podszedł do Niego pewien człowiek i zapytał: «Nauczycielu, co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie wieczne?» ¹⁷ Odpowiedział mu: «Dlaczego Mnie pytasz o dobro? Jeden tylko jest Dobry. A jeśli chcesz osiągnąć życie, zachowuj przykazania». ¹⁸ Zapytał Go: «Które?» Jezus odpowiedział: «Oto te: Nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij, nie zeznawaj fałszywie, ¹⁹ czcij ojca i matkę oraz miłuj swego bliźniego jak siebie samego» (Pwt 5,16–20; Kpł 19,18). ²⁰ Odrzekł Mu młodzieniec: «Przestrzegałem tego wszystkiego, czego mi jeszcze brakuje?» ²¹ Jezus mu odpowiedział: «Jeśli chcesz być doskonały, idź, sprzedaj, co posiadasz, i daj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie. Potem przyjdź i chodź za Mną!» ²² Gdy młodzieniec usłyszał te słowa, odszedł zasmucony, miał bowiem wiele posiadłości.

16–17. Nie jest pozbawiony znaczenia szczegół, że człowiek szukający sposobów zdobycia doskonałości był młody. To podnosi jeszcze bardziej wartość jego pragnienia. Nie bardzo natomiast pojmujemy, dlaczego na jego pytanie Jezus odpowiedział szorstko: Dlaczego Mnie pytasz o dobro? Jeden tylko jest Dobry. Z mnóstwa różnorodnych przypuszczeń wysuniętych w związku z interpretacją tego tekstu, najbardziej prawdopodobne wydaje się to, że Jezus każe odnosić wszelkie dobro i pochwałę za nie do Boga Ojca. W ten sposób przeto wyraził Jezus swoje zastrzeżenie co do tytułu, którym Go obdarzył ów młody człowiek.

18–22. W pouczeniach, których Jezus udziela młodzieńcowi, jest wyraźnie dostrzegalna pewna dwustopniowość: minimum konieczne do osiągnięcia zbawienia polega na zachowaniu przykazań Bożych, pełną doskonałość osiąga się jednak przez wyrzeczenie się wszystkich dóbr tego świata i przez pójście za Jezusem. To ostatnie zalecenie nazywa się radą ewangeliczną.

Z niej to właśnie zrodziła się idea życia zakonnego w jego najrozmaitszych odmianach. Młodzieniec pytający Jezusa o drogę do doskonałości nie był jednak w stanie zdobyć się na tak wielkie wyrzeczenie. Odszedł zasmucony: miał bowiem wiele posiadłości.

NIEBEZPIECZEŃSTWO BOGACTW (19,23–26)

²³ Jezus zaś powiedział do swoich uczniów: «Zaprawdę, powiadam wam: Bogatemu trudno będzie wejść do królestwa niebieskiego. ²⁴ Jeszcze raz wam powiadam: Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do królestwa niebieskiego». ²⁵ Gdy uczniowie to usłyszeli, bardzo się przerazili i pytali: «Któż więc może być zbawiony?» ²⁶ Jezus spojrzał na nich i rzekł: «U ludzi to niemożliwe, lecz u Boga wszystko jest możliwe».

23–24. Przywiązanie do bogactw młodzieńca szukającego doskonałości stało się dla Chrystusa okazją do wygłoszenia kilku pouczeń, co do wartości bogactw doczesnych. Z pouczeń tych wynika, że bogactwa stanowią wielką przeszkodę w osiągnięciu zbawienia. Dlatego już przedtem doradzał Jezus wyrzeczenie się dóbr doczesnych, a teraz, posługując się literacką przesadą, oświadcza, iż łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do królestwa niebieskiego. Ideę naturalnej niemożliwości wyraża zestawienie największego w pojęciu Semity zwierzęcia i najmniejszego otworu, najwęższego przejścia. Ten sam obraz występuje – zresztą w podobnych okolicznościach – także w Koranie (Sura 7,39).

25–26. Tę hiperbolę uczniowie pojęli aż nazbyt dosłownie i poczęli wątpić w możliwość osiągnięcia zbawienia w ogóle. Lecz Jezus ich pocieszył oświadczając, że zbawienie nie jest sprawą tylko ludzką. U Boga zaś wszystko jest możliwe.

NAGRODA ZA DOBROWOLNE UBÓSTWO (19,27–30)

²⁷ Wtedy Piotr rzekł do Niego: «Oto my opuściliśmy wszystko i poszliśmy za Tobą, cóż więc otrzymamy?» ²⁸ Jezus zaś rzekł do nich: «Zaprawdę, powiadam wam: Przy odrodzeniu, gdy Syn Człowieczy zasiądzie na swym tronie chwały, wy, którzy poszliście za Mną, zasiądziecie również na dwunastu tronach, aby sądzić dwanaście pokoleń Izraela. ²⁹ I każdy, kto dla mego imienia opuści dom, braci, siostry, ojca, matkę, dzieci lub pole, stokroć tyle otrzyma i życie wieczne posiądzie na własność. ³⁰ Wielu zaś pierwszych będzie ostatnimi, a ostatnich pierwszymi.

27. Obok młodzieńca, który pragnął co prawda doskonałości, lecz nie potrafił jeszcze wyrzec się posiadanych bogactw, byli w otoczeniu Chrystusa ludzie, którzy pozostawili wszystko i poszli za Nim. Jako zwykli ludzie, byli może aż nadto świadomi wielkości złożonej ofiary. Nic tedy dziwnego, że Piotr, nie tylko we własnym imieniu, pytał: Cóż więc otrzymamy?

28. Odpowiedź Jezusa składa się właściwie z trzech części lub mówiąc dokładniej, zawiera wzmianki o trojakiej nagrodzie, która czeka tych, co poszli za Jezusem. Po pierwsze, gdy nastąpią koniec świata i sąd ostateczny, wtedy obok Jezusa, najwyższego Sędziego, zasiądą również na dwunastu tronach Apostołowie i będą sądzić całą ludzkość, reprezentowaną przez dwanaście pokoleń izraelskich. Nie mówi przy tym Jezus o końcu świata, lecz o odrodzeniu, z czego należy wnosić, że z owego chaosu, jaki został wprowadzony do tego świata przez szatana i inne złe moce, wyłoni się kiedyś, jakby ponownie stworzony, świat nowy, o charakterze być może całkowicie innym. Będzie to niewątpliwy udział we wspaniałości i chwale Jezusa wywyższonego.

29. Następnie oznajmia Jezus, że ktokolwiek zdobędzie się na tak wielkie wyrzeczenie, że opuści wszystko, co ma – łącznie z najbliższą rodziną i własnym domem – ten nie będzie kiedyś tego żałował, otrzyma bowiem po stokroć więcej i odziedziczy życie wieczne. Pomiędzy owym stokroć tyle i życiem wiecznym należałoby chyba postawić znak równania: życie wieczne będzie stanowić ową wielkość przekraczającą swymi rozmiarami stokrotnie to wszystko, czego człowiek wyrzeka się tu na ziemi dla Chrystusa. Wszakże u św. Marka 10,30 stokroć odnosi się już do doczesności.

30. Wreszcie ostatnia nagroda lub dokładniej, ostatnie sformułowanie wiecznej zapłaty: Wielu zaś pierwszych będzie ostatnimi, a ostatnich pierwszymi. Nie pierwsza to i nie ostatnia pociecha dla maluczkich tego świata. Tu wzgardzeni przez wszystkich, zapomniani, nie dostrzegani przez nikogo, kiedyś tam – przy odrodzeniu – staną się pierwszymi. Mimo tak szczegółowo przedstawionej zapłaty, jaką otrzymają w przyszłości wszyscy ludzie zdobywający się teraz na wszelkie wyrzeczenia dla Chrystusa, nie można powiedzieć, że etyka głoszona przez Jezusa opiera się tylko na odpłacie, że Chrystus każe nam czynić dobrze tylko dlatego, iż za to czeka nas wieczna, nieproporcjonalnie wielka nagroda. Z całokształtu pouczeń moralnych Chrystusa wynika, że chrześcijanin powinien czynić dobrze dlatego, aby pomnażać chwałę Bożą. Bóg zaś ze swej strony sam już zatroszczy się o przyznanie nam właściwej zapłaty.

PRZYPOWIEŚĆ O ROBOTNIKACH W WINNICY (20,1–16)

20 ¹ Albowiem królestwo niebieskie podobne jest do gospodarza, który wyszedł wczesnym rankiem, aby nająć robotników do swej winnicy. ² Umówił się z robotnikami o denara za dzień i posłał ich do winnicy. ³ Gdy wyszedł około godziny trzeciej, zobaczył innych, stojących na rynku bezczynnie, ⁴ i rzekł do nich: „Idźcie i wy do mojej winnicy, a co będzie słuszne, dam wam”. ⁵ Oni poszli. Wyszedłszy ponownie około godziny szóstej i dziewiątej, tak samo uczynił. ⁶ Gdy wyszedł około godziny jedenastej, spotkał innych stojących i zapytał ich: „Czemu tu stoicie cały dzień bezczynnie?” ⁷ Odpowiedzieli mu: „Bo nas nikt nie najął”. Rzekł im: „Idźcie i wy do winnicy”. ⁸ A gdy nadszedł wieczór, rzekł właściciel winnicy do swego rządcy: „Zwołaj robotników i wypłać im należność, począwszy od ostatnich aż do pierwszych”. ⁹ Przyszli najęci około jedenastej godziny i otrzymali po denarze. ¹⁰ Gdy więc przyszli pierwsi, myśleli, że więcej dostaną; lecz i oni otrzymali po denarze. ¹¹ Wziąwszy go, szemrali przeciw gospodarzowi, ¹² mówiąc: „Ci ostatni jedną godzinę pracowali, a zrównałeś ich z nami, którzyśmy znosili ciężar dnia i spiekotę”. ¹³ Na to odrzekł jednemu z nich: „Przyjacielu, nie czynię ci krzywdy; czyż nie o denara umówiłeś się ze mną? ¹⁴ Weź, co twoje, i odejdź! Chcę też i temu ostatniemu dać tak samo jak tobie. ¹⁵ Czy mi nie wolno uczynić ze swoim, co chcę? Czy na to złym okiem patrzysz, że ja jestem dobry?” ¹⁶ Tak ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi.

Sprawie przyszłej zapłaty za doczesne trudy jest poświęcona cała przypowieść o robotnikach w winnicy.

1. Zwyczaj poszukiwania robotników na publicznych placach rankiem każdego dnia przetrwał do dzisiejszych czasów, przynajmniej w niektórych krajach Bliskiego Wschodu (Jordania, Syria, Irak). Winnica, której właściciel poszukuje robotników, nie ma tu z góry zamierzonego znaczenia typologicznego, jak się to często zdarza w ST (np. Iz 5,1–7), niemniej mogła się kojarzyć słuchaczom z wielu tekstami ST. Należy zwrócić uwagę na bardzo ważny przy interpretacji tej przypowieści fakt dobrowolnej umowy robotników z właścicielem winnicy, co do warunków najmu.

2. Denar, jako zarobek jednodniowy, w ówczesnych warunkach nie stanowił sumy wysokiej w każdym razie wystarczał na bardzo skromne utrzymanie kilkuosobowej rodziny, żywiącej się rzadko mięsem, najczęściej zaś jarzynami i owocami.

3–8. Pewną anomalię stanowi to, że robotnicy są aż czterokrotnie poszukiwani, gdy tymczasem tylu ich bezczynnie wyczekuje na pracę. Być może, iż włóczących się po drogach uważano za maruderów, z którymi nie ryzykowano zawierania żadnych kontraktów. Godzina trzecia – to według naszej rachuby czasu dziewiąta rano, szósta – około południa itd.

Wysokość zarobku ludzi najętych do pracy w ciągu dnia nie została określona dokładniej. Każdego tylko zapewniono, że otrzyma to, co słuszne. Nikomu nie powiedziano, że może się spodziewać zapłaty mniejszej niż ci, którzy najwcześniej stanęli do pracy, ani też że zarobi więcej od tych, którzy jeszcze później przyszli do winnicy. Niesprecyzowanie pod tym względem warunków umowy było najwyraźniej zamierzone przez gospodarza i odegra specjalną rolę przy wypłacaniu dziennego zarobku. Uiszczenie zapłaty za całodzienną pracę tego samego dnia wieczorem było zgodne z przepisami Prawa, w którym czytamy: Zapłata najemnika nie będzie pozostawać w twoim domu przez noc aż do poranku (Kpł 19,13).

9–12. Wypłacanie należności rozpoczęto od robotników zatrudnionych najpóźniej, być może dlatego, aby lepiej uwydatnić dobroć właściciela winnicy i pouczyć w ten sposób ludzi, iż w każdym czasie warto zabrać się do pracy. Tego rodzaju postępowanie uznał za jedynie słuszne właściciel winnicy, lecz zupełnie inaczej zostało ono osądzone przez robotników, którzy najdłużej pracowali. Zresztą dziś również niejeden ze słuchaczy tej przypowieści miałby ochotę przyłączyć się do powyższego szemrania. Jeśli tak jest, to dlatego, że ludzie w ten sam sposób ulegają dziś, co i w czasach Jezusa grzechowi zazdrości. Przypowieść o robotnikach piętnuje nade wszystko, właśnie to najbardziej chyba namacalne dziedzictwo pierwszego grzechu. Któż nie dostrzega objawów zazdrości nawet u dzieci w wieku przedszkolnym, kto nie wie, czym jest ona w okresie młodości, do czego może doprowadzić ludzi w sile wieku lub jak dobija przedwcześnie ludzi starszych? Z Bożych przymiotów zaś Ewangelia nasza obrazuje nie tyle sprawiedliwość, ile raczej dobroć Bożą, która przewyższa sprawiedliwość. Żaden z godzących się na proponowaną mu zapłatę nie stawiał przed rozpoczęciem pracy warunku: musi otrzymać więcej niż jego krócej pracujący towarzysz. Gdyby o zapłacie owych krócej pracujących nic nie wiedział, odszedłby rad z zarobku, jaki otrzymał. Skoro dowiedział się jednak, że gospodarz był dobry i dla wielu innych, zaczął patrzeć na nich złym okiem. Grzech zazdrości polega na próbie zniszczenia dobra w innych ludziach. Jest to najbardziej wyrafinowana forma egoizmu. Jesteśmy smutni, gdy Pan Bóg zajmuje się innymi ludźmi. Sprawiamy wrażenie ludzi, którzy myślą w ten oto sposób: gdy ktoś jest dobry, może się okazać niebezpieczny; należy go tedy zniszczyć. W ten sposób przeprowadza się likwidację człowieka, który to tylko „ma na sumieniu”, że jest lepszy niż my.

13–15. Gospodarz zaś okazał się bardziej niż dobry. Wobec wszystkich dotrzymał obietnicy, niektórym zaś dał więcej niż się spodziewali. Wolno mu przecież było rozporządzać dobytkiem swoim, tak jak chciał (w. 15). Okazać się hojnym w sposób przekraczający granice sprawiedliwości, to wcale nie znaczy być w konflikcie ze sprawiedliwością. Pan Bóg jest nie tylko sprawiedliwy, lecz „więcej niż sprawiedliwy”, tj. miłosierny. Licząc na to miłosierdzie warto przystąpić do pracy nawet wtedy, kiedy już życie ludzkie „ma się ku wieczorowi”. Nikt oprócz Pana Boga nie angażuje tak późno do pracy. Zszedł gospodarzowi cały dzień na poszukiwaniu robotników.

16. Słowa kończące całą przypowieść są dokładnym powtórzeniem odpowiedzi danej przez Jezusa Piotrowi, dopytującemu się, co otrzymają ci, którzy zostawili wszystko i poszli za Jezusem (Mt 19,30). Istnieje wśród egzegetów dość powszechne przekonanie, że tylko słowa: Ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi zostały wypowiedziane przez Jezusa w związku z przypowieścią o robotnikach w winnicy. Stwierdzenie: Wielu jest bowiem powołanych, a mało wybranych zostało tu przeniesione z zakończenia przypowieści o uczcie królewskiej i o szacie godowej. Tutaj logiczny sens przypowieści jest zatem taki: wprowadzając do swego królestwa późno przybyłych, tj. grzeszników i pogan, Pan Bóg ukazuje właściwą sobie dobroć, nie naruszając przez to w niczym obietnic danych Izraelitom. Ci ostatni nie powinni uważać się za pokrzywdzonych, ani patrzeć z niechęcią na nowych przybyszów do królestwa Bożego. Owo szczególne akcentowanie hojności Boga jest zrozumiałe jeszcze i z tego względu, że cała przypowieść znajduje się w kontekście dyskusji Jezusa z faryzeuszami, którzy nie jeden raz wyrzucali Chrystusowi Jego dobroć dla grzeszników. Im to w odpowiedzi było często cytowane zarówno, że nie chce Bóg śmierci grzesznika, lecz aby się nawrócił i żył (por. Ez 33,11), jak i zapewnienie, iż nawet jak szkarłat czerwone grzechy ponad śnieg wybieleją (por. Iz 1,18), jeśli człowiek szczerze nawróci się do Boga.

TRZECIA ZAPOWIEDŹ MĘKI I ZMARTWYCHWSTANIA (20,17–19)

¹⁷ Udając się do Jerozolimy, Jezus wziął osobno Dwunastu i w drodze rzekł do nich: ¹⁸ «Oto idziemy do Jerozolimy: a [tam] Syn Człowieczy zostanie wydany arcykapłanom i uczonym w Piśmie. Oni skażą Go na śmierć ¹⁹ i wydadzą Go poganom, aby został wyszydzony, ubiczowany i ukrzyżowany; a trzeciego dnia zmartwychwstanie».

17–19. Chociaż temat ustawicznego zbliżania się do Jerozolimy jest typowy przede wszystkim dla Ewangelii Łukasza, to jednak czytając Ewangelię Mateusza również ciągle towarzyszymy Jezusowi, zmierzającemu do Świętego Miasta. Świadomość odbywania tej podróży wiąże się najczęściej z wizją smutnego końca, czemu Jezus sam daje wyraz w trzykrotnej zapowiedzi męki. Słowa zapowiedzi, same obrazy przyszłych cierpień Jezusa, we wszystkich trzech wypadkach są prawie takie same: Syn Człowieczy zostanie wydany arcykapłanom i uczonym w Piśmie, będzie wyszydzony, ubiczowany i ukrzyżowany, lecz trzeciego dnia zmartwychwstanie. W tej ostatniej zapowiedzi męki pewien szczegół zasługuje na specjalną uwagę. Oto zaznacza Mateusz, że Jezus będzie wydany najprzód arcykapłanom i uczonym w Piśmie, a ci z kolei przekażą Go poganom. W ten sposób została ukazana wina, jaką ponoszą za śmierć Jezusa nie tylko Żydzi, lecz także poganie, choć odpowiedzialność moralna pierwszych jest o wiele większa niż drugich. Będziemy mieli jeszcze okazję zobaczyć, że w paralelnych tekstach pozostałych dwu synoptyków nie odróżnia się tak dokładnie sprawców śmierci Jezusa.

SYNOWIE ZEBEDEUSZA (20,20–23)

²⁰ Wtedy podeszła do Niego matka synów Zebedeusza ze swoimi synami i oddawszy Mu pokłon, o coś Go prosiła. ²¹ On ją zapytał: «Czego pragniesz?» Rzekła Mu: «Powiedz, żeby ci dwaj moi synowie zasiedli w Twoim królestwie jeden po prawej, a drugi po lewej Twej stronie». ²² Odpowiadając zaś, Jezus rzekł: «Nie wiecie, o co prosicie. Czy możecie pić kielich, który Ja mam pić?» Odpowiedzieli Mu: «Możemy». ²³ On rzekł do nich: «Kielich mój wprawdzie pić będziecie. Nie do Mnie jednak należy dać miejsce po mojej stronie prawej i lewej, ale [dostanie się ono] tym, dla których mój Ojciec je przygotował».

20–21. Według relacji św. Marka synowie Zebedeusza, Jakub i Jan, przychodzą sami do Jezusa z ową oryginalną prośbą. Nie jest wykluczone, że wersja Markowa jest pierwotna. Mateusz chciał być może oszczędzić uczniów Pańskich, gdy pisał, że nie oni sami, lecz ich matka pojawiła się przed Panem prosząc, aby jej dwaj synowie zasiedli jeden po lewej, a drugi po prawej stronie Zbawiciela. Prośba matki Jakuba i Jana jest i dziwna, i smutna – głównie dlatego, że świadczy o absolutnym niezrozumieniu trzeciej już zapowiedzi męki i śmierci Jezusa. Jezus mówi o swojej bliskiej śmierci, o własnej drodze krzyżowej, uczniowie zaś tymczasem myślą, jakby posiąść najzaszczytniejsze miejsce w Królestwie.

22. Lecz Jezus – wyrażając najprzód pełne politowania zdziwienie nad niewiedzą uczniów – oświadczył, iż aby wejść do chwały, trzeba najpierw wiele wycierpieć. Kto chce uczestniczyć w przyszłej chwale Chrystusa, musi przedtem wypić wspólnie z Chrystusem Jego kielich, kielich cierpień, przed którym wzdragał się sam Chrystus. Dwaj synowie Zebedeusza wyrazili gotowość współudziału z Chrystusem w Jego cierpieniach. Był to wyraz albo ich bezwzględnego przywiązania do Mistrza, albo znów niedostatecznego uświadomienia sobie tego, na co się decydują.

23. Lecz ta gotowość pójścia razem z Chrystusem na cierpienia była jedynie warunkiem wstępnym. Przyjęcie kogoś do najwyższej chwały ostatecznie było uzależnione tylko od Ojca. On to, jak powie później św. Paweł, wywyższył również Syna dlatego, że Syn, choć istniał w postaci Boga, to jednak ogołocił samego siebie… uniżył się, stał się posłuszny aż do śmierci (por. Flp 2,6–9). Tak więc Chrystus nie sprawił synom Zebedeusza zawodu w tym sensie, że zażądał od nich wyznania gotowości do współcierpienia ze sobą, a gdy oni tę gotowość wyrazili, oznajmił, że dopiero Ojciec będzie mógł zapewnić ludziom możność wejścia do chwały. Chrystus oświadczył po prostu, że Ojciec nie przyjmie do swej chwały nikogo, kto nie będzie przedtem współcierpiał z Jezusem.

PRZEŁOŻEŃSTWO JEST SŁUŻBĄ (20,24–28)

²⁴ Gdy usłyszało to dziesięciu [pozostałych], oburzyli się na tych dwóch braci. ²⁵ Lecz Jezus przywołał ich do siebie i rzekł: «Wiecie, że władcy narodów uciskają je, a wielcy dają im odczuć swą władzę. ²⁶ Nie tak będzie u was. Lecz kto by między wami chciał stać się wielkim, niech będzie waszym sługą. ²⁷ A kto by chciał być pierwszy między wami, niech będzie niewolnikiem waszym, ²⁸ tak jak Syn Człowieczy, który nie przyszedł, aby Mu służono, lecz aby służyć i dać swoje życie jako okup za wielu».

24–25. Podobnie jak małymi ludźmi okazali się synowie Zebedeusza, tak też bardzo ludzkie uczucia zrodziły się w sercach pozostałych dziesięciu Apostołów, w chwili, gdy Jan i Jakub domagali się przywileju zasiadania jak najbliżej Jezusa. Oburzyli się wprost na tych dwóch braci. Nie bardzo wiadomo, co było ostatecznym powodem tego zgorszenia: obawa, że zostaną zajęte lepsze miejsca, czy zrozumienie niestosowności samego pytania? Nie wiadomo też, jak wyrażało się owo oburzenie na zewnątrz. W każdym razie Chrystus je zauważył i wyzyskał, jako okazję do udzielenia Apostołom pouczenia, co do natury ich ziemskiego apostołowania. Lekcja ta, jak większość pouczeń udzielanych przez Jezusa, miała charakter bardzo poglądowy.

26–27. W stosunkach czysto ludzkich – mówiąc dokładniej, niechrześcijańskich – królowie, władcy, możni tego świata domagają się, żeby im służono, oni zaś sami swoim postępowaniem dają do zrozumienia, że posiadają władzę. Inaczej mają wyglądać u chrześcijan stosunki pomiędzy przełożonymi a podwładnymi. W ogóle obowiązuje wśród chrześcijan następująca zasada: kto chce być pierwszym, niech będzie ostatnim, kto chce być wielkim, musi stać się sługą.

28. Przykład takiej właśnie postawy dał sam Syn Człowieczy, który nie przyszedł, aby Mu służono, lecz żeby służyć i dać swoje życie jako okup za wielu (Mk 10,45). Przy innej okazji wyjaśni to Jezus jeszcze dokładniej, mówiąc: Sługa nie jest większy od swego pana ani wysłannik od tego, który go posłał (J 13,16).

Nie pierwszy raz mówi Jezus w Ewangelii Mateusza o swojej śmierci, ale dopiero tu właśnie śmierć Jezusa jest nazwana okupem za wielu. Jest to wyraźna aluzja do deutero-izajańskiego proroctwa (por. Iz 53,12), w którym jest mowa o zastępczych cierpieniach i śmierci Sługi Jahwe. Wyrażenie za wielu nie oznacza jedynie wybranych, lecz całą ludzkość, i nie wyraża też w pierwszym rzędzie idei zastępczości, lecz raczej pożytek, dobro, jakie ma wyniknąć ze śmierć Chrystusa dla całej ludzkości.

NIEWIDOMI POD JERYCHEM (20,29–34)

²⁹ Gdy wychodzili z Jerycha, towarzyszył Mu wielki tłum. ³⁰ A oto dwaj niewidomi, którzy siedzieli przy drodze, słysząc, że Jezus przechodzi, zaczęli wołać: «Panie, ulituj się nad nami, Synu Dawida!» ³¹ Tłum nastawał na nich, żeby umilkli; lecz oni jeszcze głośniej wołali: «Panie, ulituj się nad nami, Synu Dawida!» ³² Jezus przystanął, kazał ich przywołać i zapytał: «Cóż chcecie, żebym wam uczynił?» ³³ Odpowiedzieli Mu: «Panie, żeby się otworzyły nasze oczy». ³⁴ Jezus więc, zdjęty litością, dotknął ich oczu, a natychmiast przejrzeli i poszli za Nim.

29. Jerycho, zwane inaczej miastem palm, leży w pięknej, niezwykle urodzajnej dolinie w odległości 8 km od lewego brzegu Jordanu. Archeologowie odkryli w tym miejscu ślady Tell-es-Sultan, najstarszego miasta świata (9000 lat przed Chr.). Tu właśnie rozsypały się przed Izraelitami mury Jerycha, oblegane przez Jozuego. Odbudowane głównie przez Heroda przyczyniło się do nadania swemu restauratorowi tytułu Wielkiego. Potem uzyskała miasto na własność Kleopatra, a Archelaos, syn Heroda i jego następca, prowadził nadal rozpoczęte przez swego ojca dzieło uświetniania Jerycha. Po zdetronizowaniu i skazaniu na banicję Archelaosa, Jerycho zostało oddane prokuratorom Judei.

30–31. Aczkolwiek jaglica i inne choroby oczu od czasu ostatniej wojny nie stanowią już plagi społecznej w Afryce czy na Bliskim Wschodzie, to jednak wśród żebraków ulicznych takich miast, jak Jerozolima czy Damaszek, niewidomi stanowią nadal bardzo znaczny procent ogółu ludności. Nazwanie Jezusa Synem Dawida było wyrazem jednej z bardziej nacjonalistycznych form mesjanizmu żydowskiego. Jezus, korygując polityczne nadzieje Żydów, rzadko posługiwał się tym tytułem.

32. Mimo iż Jezus doskonale wiedział, czego chcą ludzie niewidomi, to jednak pytanie Jego: Cóż chcecie, żebym wam uczynił? nie było bezcelowe. Nie można było np. dopuścić do tego, żeby rzesze pomyślały, że niewidomi proszą tylko o jałmużnę. Pan Bóg, nie odmawiając nikomu swej łaski, chce, by ludzie o nią prosili.

33–34. Przywracanie wzroku niewidzącym było jednym z przejawów zbawczej działalności Sługi Jahwe (por. Iz 61,1). Z relacji Ewangelisty nie wynika, czy nieszczęśliwi z Jerycha byli niewidomymi od urodzenia, czy też stracili wzrok wskutek jakiejś choroby lub wypadku.

Problem specjalny stanowią rozbieżności między trzema synoptykami w opisie cudownego uzdrowienia. Mateusz mówi o uleczeniu dwu niewidomych przy wyjściu Jezusa z Jerycha, Łukasz i Marek wspominają o jednym niewidomym, lecz gdy według Łukasza cud dokonuje się przy wejściu do miasta, to według Marka Jezus przywraca wzrok niewidomemu wychodząc z miasta. Wszystkie trzy opisy są jednak o tyle do siebie zbliżone, iż nie można przypuszczać, że chodzi tu o dwa różne uleczenia dwu niewidomych: jednego przy wejściu do Jerycha, drugiego zaś przy wyjściu z tego miasta. Najbardziej prawdopodobna wydaje się wersja Marka, który mówi o uleczeniu jednego ślepego przy wyjściu z miasta. Łukasz umiejscowił fakt uzdrowienia niewidomego przy wejściu do miasta być może dlatego, że na moment wyjścia była już niejako zaplanowana scena spotkania z Zacheuszem. Lecz oto pytanie: dlaczego Mateusz mówi o uleczeniu dwóch niewidomych i lokalizuje ten cud przy wyjściu z miasta? Szukając odpowiedzi na powyższe pytanie zdają się mieć rację ci, którzy sądzą, że Mateusz z uzdrowieniem niewidomego pod Jerychem połączył opowiadanie o innym uleczeniu, opisanym przez Mk 8,22–26. Na tego rodzaju operację zdaje się wskazywać fakt następujący: według Łukasza i Marka Jezus słowem samym, bez żadnych gestów, przywraca wzrok ślepemu; według Mateusza natomiast Jezus więc, zdjęty litością, dotknął ich oczu, a natychmiast przejrzeli. Owa wzmianka o dotknięciu oczu znajduje się tylko u Marka (8,25), ale przy opisie właśnie owego innego cudu, nie mającego żadnych paraleli w Ewangelii Mateusza. Obydwa fragmenty tego opowiadania, na pozór całkowicie niezależne, zdają się być powiązane właśnie ideą ślepoty. Niewiedzę bowiem Apostołów, ich niemożność zrozumienia słów Jezusa, można też przyrównać do swojego rodzaju ślepoty. Chrystus jest w stanie zaradzić jej tak, jak potrafi przywrócić fizyczny wzrok niewidomemu. Cel jednego i drugiego uleczenia jest taki sam: zostały dokonane po to, aby można było iść z Chrystusem i wielbić Go. Chrystus leczył ludzi zawsze tylko po to, żeby szli za Nim. Czy więc nie powinniśmy się zastanowić nad tym, czy dobrze widzimy? Czy nie powinniśmy prosić o uleczenie?

DZIAŁALNOŚĆ JEZUSA W JEROZOLIMIE

UROCZYSTY WJAZD DO JEROZOLIMY (21,1–11)

21 ¹ Gdy się zbliżyli do Jerozolimy i przyszli do Betfage na Górze Oliwnej, wtedy Jezus posłał dwóch uczniów, ² mówiąc im: «Idźcie do wsi, która jest przed wami, a zaraz znajdziecie uwiązaną oślicę i przy niej źrebię. Odwiążcie je i przyprowadźcie do Mnie. ³ A gdyby wam kto co mówił, powiecie: „Pan ich potrzebuje, i zaraz je odeśle”». ⁴ A stało się to, żeby się spełniło słowo Proroka: ⁵ Powiedzcie Córze Syjońskiej: Oto Król twój przychodzi do ciebie łagodny, siedzący na osiołku, źrebięciu oślicy (Za 9,9). ⁶ Uczniowie poszli i uczynili, jak im Jezus polecił. ⁷ Przyprowadzili oślicę i źrebię i położyli na nie swe płaszcze, a On usiadł na nich. ⁸ Tłum zaś ogromny słał swe płaszcze na drodze, a inni obcinali gałązki z drzew i słali nimi drogę. ⁹ A tłumy, które Go poprzedzały i które szły za Nim, wołały głośno:

Hosanna (Ps 118[117],25 n) Synowi Dawida!

Błogosławiony Ten, który przychodzi w imię Pańskie!

Hosanna na wysokościach!

¹⁰ Gdy wjechał do Jerozolimy, poruszyło się całe miasto, i pytano: «Kto to jest?» ¹¹ A tłumy odpowiadały: «To jest prorok, Jezus z Nazaretu w Galilei».

Opowiadanie o wjeździe tryumfalnym Jezusa do Jerozolimy jest samo w sobie zrozumiałe: hołdy składane przez ludzi Mesjaszowi mają niejako wynagrodzić nienawiść Żydów, których uczucia względem Jezusa były aż nadto dobrze znane. Warto przy tej okazji zauważyć, że jest to jedyny przypadek, kiedy Jezus zezwolił – dopiero pięć dni przed swoją śmiercią – na ów publiczny entuzjazm, mający za przedmiot Jego osobę. Wjazd Jezusa do Jerozolimy mimo dużego rozgłosu musiał być jednak względnie skromny, skoro nie zainteresowały się nim władze rzymskie, tak bardzo wrażliwe na tego rodzaju manifestacje.

1–4. Jezus przybywał do Jerozolimy od strony Jerycha. Posiłek szabatowy spożył w Betanii, w domu Łazarza oraz jego dwóch sióstr, Marii i Marty. Następnego dnia rano, drogą wiodącą poprzez Górę Oliwną, udał się w stronę Jerozolimy. Na samym szczycie góry miał miejsce krótki postój. Stąd też wysłał dwóch swoich uczniów do pobliskiego Betfage z poleceniem, aby Mu przyprowadzili oślicę z oślęciem. Oślicę uwiązaną do drzewa, a obok niej oślę, mieli spotkać w najbliższej wsi. Uwiązane do przydrożnych drzew lub płotów osły można po dzień dzisiejszy spotkać w niejednej wsi palestyńskiej. Zwierzęta nie miały być zarekwirowane, lecz tylko wypożyczone na czas tryumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy.

5–6. Pewien problem egzegetyczny stanowi cytat Za 9,9. Jak przedstawić sobie owo zasiadanie Jezusa równocześnie na oślicy i na oślęciu? Z drugiej strony jednak nie ma wątpliwości, że Mateusz myślał o dwóch zwierzętach. W wierszu 7 bowiem czytamy wyraźnie: Przyprowadzili oślicę i źrebię. Przystępując do wyjaśnienia powyższej trudności, zauważmy na wstępie, że w paralelnych tekstach Łukasza (19,33) i Marka (11,4) mowa jest tylko o oślęciu. Natomiast hebrajski tekst proroctwa Za 9,9 w dosłownym przekładzie na język polski brzmi: Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny – jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu oślicy. Przyimek na znajduje się zarówno przed osłem, jak i przed oślątkiem. Zatem Mateusz zrozumiał poprawnie zacytowane proroctwo Zachariasza. Jednakże mając na uwadze prawa tak bardzo częstych w ST paralelizmów literackich, nietrudno stwierdzić, że w oryginalnym tekście Zachariasza chodzi w rzeczywistości o jedno tylko zwierzę: o osła – który jest potem przedstawiany jako źrebię oślicy – a nie o oślicę, jak to podają przekłady dokonane z tekstu św. Hieronima. Aby zilustrować zjawisko literackie podobnych paralelizmów, zacytujemy Ps 8,5: Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz, i czym syn człowieczy, że się nim zajmujesz, i Ps 118[117],15 n: Prawica Pańska moc okazuje, prawica Pańska wysoko wzniesiona, prawica Pańska moc okazuje. Lecz Mateusz – jak już wspomnieliśmy – mówi wyraźnie o dwóch zwierzętach. Dlaczego? Otóż przypuszcza się, że Ewangelista poświęcił tu w pewnym sensie ducha tekstu dla jego litery, co byłoby zgodne z tendencjami teologicznymi Ewangelii Mateusza, pokazującego ustawicznie, jak to w działalności i w nauce Jezusa spełniają się dokładnie proroctwa starotestamentowe. Jednakże nie jest też wykluczone, że Apostołowie, abstrahując od treści omawianego proroctwa, rzeczywiście znaleźli uwiązaną we wskazanym miejscu oślicę i będące przy niej oślątko. Marek i Łukasz o oślicy wcale nie wspomnieli. Mateusz natomiast wymienił ją sądząc, że w ten sposób będzie uwydatniona lepiej dokładność, z jaką wypełniło się na Jezusie starotestamentowe proroctwo.

7. Zakończenie w. 7, tzn. wyrażenie: a On usiadł na nich, stanowi już tylko pozorną trudność. Wprawdzie biorąc pod uwagę reguły gramatyczne, zwrot na nich można odnieść do oślicy i do oślęcia, jednakże te same reguły oraz kontekst każą się domyślać, że chodzi raczej o szaty, na których usadowiono Jezusa. Jezus, zgodnie z zapowiedzią proroków, zasiadłby na oślątku, które w ten sposób po raz pierwszy niosło kogoś na sobie. Tak właśnie miał wjeżdżać do Świętego Miasta Mesjasz-Król.

8–11. Termin hosanna – będący wołaniem o zbawienie, dosłownie: „zbawże!” – znany był ze starożytnych formuł liturgicznych, recytowanych w Święto Namiotów, i stanowił nadto część tzw. Wielkiego Hallelu (Ps 113–118). Było to więc słowo dla nikogo nie obce w swym brzmieniu. Tłumy owe tworzyli nie tylko ludzie, którzy przyszli z Jezusem od strony Góry Oliwnej, z Betfage, lecz także mieszkańcy Jerozolimy. Na pytanie tych, co byli w mieście: Kto to jest?, towarzysząca Jezusowi rzesza odpowiadała zgodnie: To jest prorok, Jezus z Nazaretu w Galilei.

JEZUS W ŚWIĄTYNI (21,12–17)

¹² A Jezus wszedł do świątyni i wyrzucił wszystkich sprzedających i kupujących w świątyni; powywracał stoły tych, którzy zmieniali pieniądze, oraz ławki sprzedawców gołębi. ¹³ I rzekł do nich: «Napisane jest: Mój dom ma być domem modlitwy, a wy czynicie go jaskinią zbójców» (Iz 56,7; Jr 7,11).

¹⁴ W świątyni podeszli do Niego niewidomi i chromi, i uzdrowił ich. ¹⁵ Lecz arcykapłani i uczeni w Piśmie – widząc cuda, które uczynił, i dzieci wołające w świątyni: «Hosanna Synowi Dawida» – oburzyli się ¹⁶ i rzekli do Niego: «Słyszysz, co one mówią?» A Jezus im odpowiedział: «Tak. Czy nigdy nie czytaliście: Z ust dzieci i niemowląt zgotowałeś sobie chwałę?» (Ps 8,3) ¹⁷ Z tym ich zostawił, wyszedł poza miasto do Betanii i tam zanocował.

Sprowadzanie w pobliże świątyni zwierząt przeznaczonych na ofiary, organizowanie punktów wymiany pieniędzy miało na celu pewne dobro pielgrzymów: nie musieli przywozić ze sobą – czasem z bardzo daleka – wołów, baranów lub ofiarnych ptaków. Wszystko mogli nabyć w Jerozolimie, i to w najbliższym sąsiedztwie świątyni. Transakcji handlowych dokonywano – jak się zdaje – nie w samym budynku świątynnym, ale tuż przed świątynią, na tzw. dziedzińcu pogan. Tam również dla przybywających z odległych krain zorganizowano uliczne kantory wymiany pieniędzy. W ten sposób najbliższe otoczenie świątyni mimo woli zamieniło się w handlowy bazar, a zgiełk kupujących i sprzedających, wdzierając się poprzez otwarte podwoje do świątyni, uniemożliwiał jakiekolwiek modlitewne skupienie.

12. Gniew Jezusa i towarzysząca mu energiczna akcja wypędzania kupujących ze świątyni nie były wcale atakiem na cały, przez wszystkich szanowany system składania ofiar. Pobożni Izraelici musieli chyba też w duchu ubolewać nad codziennym profanowaniem miejsca świętego przez handlarzy, którzy tam właśnie byli może przez nich zaledwie tolerowani. Tylko przy tym założeniu można zrozumieć obojętność, a nawet pewną sympatię, z jaką tłumy odnosiły się do Jezusa, wypędzającego kupczących ze świątyni. Opis gniewu Jezusa – zwłaszcza w relacji Jana, który mówi o powrozie w Jego rękach, o porozrzucanych pieniądzach i o powywracanych stołach (J 2,14–16) – był źródłem natchnień dla wielu artystów, a sławne obrazy, z natury już arcypoważnego i surowego el Greca może najdokładniej odtwarzają atmosferę tamtej chwili.

13. Cytując słowa wielkich proroków, Izajasza (56,7) i Jeremiasza (7,11), swoje ostre zachowanie się wobec kupczących w świątyni uważa Jezus za jedno z dzieł przyszłego Mesjasza. Czynił przy tym niedwuznaczną aluzję do tego, co mówił o przyszłej świątyni prorok Ezechiel (40–48). Jezus powie co prawda przy innej okazji: Nadchodzi godzina, kiedy ani na tej górze, ani w Jerozolimie nie będziecie czcili Ojca…, prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Duchu i w prawdzie (J 4,21–23), ale dopóki jednak nie nadejdzie ta godzina, świątynia jerozolimska pozostanie domem modlitwy.

14. Po akcji uzdrawiania ślepych i chromych miał kiedyś Jan Chrzciciel rozpoznać prawdziwego Mesjasza (Mt 11,5). Oto teraz na oczach przyjaciół i nieprzyjaciół dokonuje się w samej świątyni cudowne uleczenie ślepych i chromych. W zależności od rodzaju uczuć; jakimi darzono Jezusa, różnie też reagowano na cuda, których dokonywał. Zebrane w świątyni, nie zarażone jeszcze nauką faryzeuszy dzieci wołały: Hosanna Synowi Dawida, natomiast arcykapłani i uczeni w Piśmie oburzali się.

15–17. To bardzo znamienne, że właśnie ślepi, chromi, i ci, co nie posiadali jeszcze żadnej ludzkiej mądrości, dostrzegli w Jezusie Mesjasza dzięki znakom, które czynił; nie byli natomiast w stanie dostrzec tego uczeni w Piśmie i arcykapłani. Nic tedy dziwnego, że Jezus uczynił tym ostatnim wymówkę, cytując słowa Psalmu 8,3, który mówi o chwale zgotowanej Mesjaszowi przez niemowlęta. Nie pierwszy to już raz zresztą spotykamy się z faktem wybrania maluczkich, nic nie znaczących, po to, by zawstydzić możnych tego świata. Takim to pedagogicznym akcentem zakończył się krótki pobyt Jezusa w świątyni jerozolimskiej. Opuściwszy miasto, udał się Jezus do Betanii i tam spędził noc najprawdopodobniej w domu Łazarza i jego dwu sióstr.

NIEURODZAJNE DRZEWO FIGOWE (21,18–22)

¹⁸ Wracając rano do miasta, poczuł głód. ¹⁹ A widząc drzewo figowe przy drodze, podszedł ku niemu, lecz nic na nim nie znalazł oprócz liści. I rzekł do niego: «Niechże już nigdy nie rodzi się z ciebie owoc!» I drzewo figowe natychmiast uschło. ²⁰ A uczniowie, widząc to, pytali ze zdumieniem: «Jak mogło drzewo figowe tak od razu uschnąć?» ²¹ Jezus im odpowiedział: «Zaprawdę, powiadam wam: Jeśli będziecie mieć wiarę, a nie zwątpicie, to nie tylko z figowym drzewem to uczynicie, ale nawet gdy powiecie tej górze: „Podnieś się i rzuć w morze!”, [tak] się stanie. ²² I otrzymacie wszystko, o co z wiarą prosić będziecie w modlitwie».

18–20. Z Betanii, odległej od Jerozolimy zaledwie o kilka kilometrów, rankiem dnia następnego Jezus znów ruszył w drogę do Jerozolimy, a kiedy poczuł pierwszy głód, stanął przed figowym drzewem, pragnąc pożywić się jego owocami. Na drzewie nie dostrzegł jednak nic prócz liści. Ten i tak już dość trudny tekst Marek czyni jeszcze bardziej niezrozumiałym przez to, iż wyjaśnia, dlaczego na drzewie figowym nie było żadnych owoców: nie był to jeszcze bowiem czas dojrzewania owoców figowych.

21–22. Czemu więc Jezus okazał tak wielką surowość wobec figowego drzewa? Dlaczego spowodował swym słowem, że drzewo figowe natychmiast uschło? W pełni zadowalającej odpowiedzi na to pytanie dotychczas nie znaleziono. Najbardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że mamy tu do czynienia z symbolizmem tego działania, którego wiele przykładów spotykamy w życiu takich proroków, jak Jeremiasz i Izajasz, a zwłaszcza Ezechiel. Jezus, rzucając klątwę na drzewo figowe, zapowiadał tym samym koniec Izraelowi, który był niczym drzewo figowe nie rodzące żadnych owoców. Taki byłby sens akcji-symbolu. Ale Jezus, pamiętając o tym, że jest w towarzystwie uczniów, wykorzystał to zdarzenie do innego celu. Na pytanie Apostołów, w jaki sposób figa mogła tak natychmiast uschnąć, odpowiedział, że gdyby uczniowie mieli dostatecznie silną wiarę, to również byliby w stanie uczynić to samo nie tylko z figowym drzewem, lecz potrafiliby nawet całe góry przenosić z miejsca na miejsce lub sprawiać, by zapadały się w morze. Pan Bóg bowiem zawsze czyni zadość modlitwie człowieka, który prosi o coś z prawdziwą ufnością.

SPORY Z PRZECIWNIKAMI W ŚWIĄTYNI

PYTANIE O WŁADZĘ (21,23–27)

²³ Gdy przyszedł do świątyni i nauczał, przystąpili do Niego arcykapłani i starsi ludu, pytając: «Jakim prawem to czynisz? I kto ci dał tę władzę?» ²⁴ Jezus im odpowiedział: «Ja też zadam wam jedno pytanie: jeśli odpowiecie Mi na nie, i Ja powiem wam, jakim prawem to czynię. ²⁵ Skąd pochodził chrzest Janowy: z nieba czy od ludzi?» Oni zastanawiali się między sobą: «Jeśli powiemy: „z nieba”, to nam zarzuci: „Dlaczego więc nie uwierzyliście mu?” ²⁶ A jeśli powiemy: „od ludzi”, to boimy się tłumu, bo wszyscy uważają Jana za proroka». ²⁷ Odpowiedzieli więc Jezusowi: «Nie wiemy». On również im odpowiedział: «Zatem i Ja wam nie powiem, jakim prawem to czynię».

23. Znalazłszy się ponownie w świątyni, Jezus począł nauczać. Tak czynił zawsze, ilekroć przychodził do świątyni lub do jakiejś synagogi: modlił się tam i nauczał. Otóż zarówno do przewodzenia publicznym modlitwom, jak zwłaszcza do nauczania w świątyni trzeba było mieć specjalną władzę. Nic tedy dziwnego, że arcykapłani i starsi ludu, jedyni w ich przekonaniu stróże świątyni, zwrócili się do Jezusa z zapytaniem, kto Go upoważnił do owych wystąpień w charakterze nauczyciela, i to w dodatku w świątyni. Byli przekonani, iż Jezus oświadczy, że jest Mesjaszem i dlatego ma prawo do nauczania z całą powagą i mocą. A takie oświadczenie wystarczyłoby już, by postawić Go w stan oskarżenia.

24–25. Lecz Jezus nie odpowiedział wprost, jak to się już wielokrotnie zdarzało, na postawione Mu pytanie, tylko sam zadał pytanie, i to tak niezwykłe zarówno w swej treści, jak i w sformułowaniu, że arcykapłani i starsi ludu sami przyznali, iż znaleźli się w sytuacji bez wyjścia. Chodziło o Jana Chrzciciela, którego nauki Żydzi, jak wiadomo, nie chcieli przyjąć i którego w końcu zgładzili. Otóż Jezus pytał, czy chrzest, którego Jan udzielał, był pochodzenia czysto ludzkiego, czy też sięgał swymi początkami nieba.

26–27. Jeśliby arcykapłani odpowiedzieli, że chrzest, którego udzielał Jan, był pochodzenia Boskiego, to Jezus mógł ich zapytać, dlaczego wobec tego nie chcieli przyjąć ani Jana, ani jego nauki; gdyby zaś powiedzieli, że to, co czynił Jan, miało charakter czysto ludzki, to można było narazić się bardzo poważnie rzeszom, które uważały Jana za proroka. Przyparci niejako do muru, wyznali arcykapłani swoją niewiedzę. Odpowiedzieli, że nie wiedzą, czy chrzest Jana jest pochodzenia czysto ludzkiego czy Boskiego. Tymczasem Jezus od udzielenia odpowiedzi na swoje pytanie uzależnił przedstawienie własnego wyjaśnienia, co do swoich uprawnień nauczycielskich. Ponieważ warunek nie został spełniony, zatem Jezus oświadczył: Zatem i Ja wam nie powiem, jakim prawem to czynię.

PRZYPOWIEŚĆ O DWÓCH SYNACH (21,28–32)

²⁸ «Co myślicie? Pewien człowiek miał dwóch synów. Zwrócił się do pierwszego i rzekł: „Dziecko, idź i pracuj dzisiaj w winnicy”. ²⁹ Ten odpowiedział: „Idę, panie!”, lecz nie poszedł. ³⁰ Zwrócił się do drugiego i to samo powiedział. Ten odparł: „Nie chcę”. Później jednak opamiętał się i poszedł. ³¹ Który z tych dwóch spełnił wolę ojca?» Mówią Mu: «Ten drugi». Wtedy Jezus rzekł do nich: «Zaprawdę, powiadam wam: Celnicy i nierządnice wchodzą przed wami do królestwa niebieskiego. ³² Przyszedł bowiem do was Jan drogą sprawiedliwości, a wyście mu nie uwierzyli. Uwierzyli mu zaś celnicy i nierządnice. Wy patrzyliście na to, ale nawet później nie opamiętaliście się, żeby mu uwierzyć».

Ewangeliści przekazali nam dwie przypowieści o ojcu, który miał dwóch synów. Jedno z tych opowiadań zwykło się określać mianem przypowieści o synu marnotrawnym, drugie zaś, mniej znane – to właśnie niniejsza przypowieść o synu prostodusznym i obłudnym.

28–30. Obłuda jednego spośród dwu synów polegała na tym, że okazawszy na zewnątrz uległość ojcu, w rzeczywistości wcale go nie posłuchał, drugi zaś syn wyznał najprzód swoje lenistwo, lecz potem, żalem zdjęty, zabrał się do pracy, jaką polecił mu wykonać jego ojciec.

31. Pytanie, który z tych dwu synów spełnił wolę ojca, ma charakter raczej retoryczny: wiadomo, że nie pierwszy syn, tylko drugi. Liczą się bowiem nie słowa, lecz czyny. Nie każdy, kto mówi Mi: „Panie, Panie!”, wejdzie do królestwa niebieskiego, lecz ten, kto spełnia wolę mojego Ojca, który jest w niebie (Mt 7,21). Chrystus chciał jednak, by z tej przypowieści wysnuli odpowiednie pouczenie Jego nieprzyjaciele, czyli arcykapłani i uczeni w Piśmie. Otóż ci rzekomo niedobrzy ludzie, będący uosobieniem wszelkiego grzechu, tj. celnicy i nierządnice, wejdą do królestwa niebieskiego przed przywódcami narodu.

32. Ci ostatni bowiem odrzucili Jana, który był wysłannikiem Jezusa, nie poddali się jego nauce, choć była to nauka ze wszech miar sprawiedliwa. Natomiast uznanie i posłuch znalazły słowa Jana wśród nierządnic i celników. Faryzeusze zaś, przywódcy ludu, nie opamiętali się nigdy, trwając w swoim uporze względem Jana Chrzciciela i samego Jezusa.

PRZYPOWIEŚĆ O PRZEWROTNYCH ROLNIKACH (21,33–46)

³³ Posłuchajcie innej przypowieści: «Był pewien gospodarz, który założył winnicę. Otoczył ją murem, wykopał w niej tłocznię, zbudował wieżę (Iz 5,2), w końcu oddał ją w dzierżawę rolnikom i wyjechał. ³⁴ Gdy nadszedł czas zbiorów, posłał swoje sługi do rolników, by odebrali plon jemu należny. ³⁵ Ale rolnicy chwycili jego sługi i jednego obili, drugiego zabili, trzeciego zaś ukamienowali. ³⁶ Wtedy posłał inne sługi, więcej niż za pierwszym razem, lecz i z nimi tak samo postąpili. ³⁷ W końcu posłał do nich swego syna, tak sobie myśląc: „Uszanują mojego syna”. ³⁸ Lecz rolnicy zobaczywszy syna, mówili do siebie: „To jest dziedzic; chodźcie, zabijmy go, a posiądziemy jego dziedzictwo”. ³⁹ Chwyciwszy go, wyrzucili z winnicy i zabili. ⁴⁰ Kiedy więc przybędzie właściciel winnicy, co uczyni z owymi rolnikami?» ⁴¹ Rzekli Mu: «Nędzników marnie wytraci, a winnicę odda w dzierżawę innym rolnikom, takim, którzy mu będą oddawali plon we właściwej porze». ⁴² Jezus im rzekł: «Czy nigdy nie czytaliście w Piśmie: Ten właśnie kamień, który odrzucili budujący, stał się głowicą węgła. Pan to sprawił, i jest cudem w naszych oczach (Ps 118[117],22 n). ⁴³ Dlatego powiadam wam: Królestwo Boże będzie wam zabrane, a dane narodowi, który wyda jego owoce. ⁴⁴ Kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go» (Por. Dn 2,44 n; Iz 8,14 n).

⁴⁵ Arcykapłani i faryzeusze, słuchając Jego przypowieści, poznali, że o nich mówi. ⁴⁶ Toteż starali się Go pochwycić, lecz bali się tłumów, ponieważ miały Go za proroka.

33. Nie po raz pierwszy Izrael jest przyrównywany do winnicy. Właścicielem winnicy jest Bóg. Troszczy się On o nią jak o coś bardzo sobie drogiego: otacza ją murem, by nie była narażana na ewentualne szkody z zewnątrz. W tym celu również buduje specjalną wieżę, na której zasiada strażnik i czuwa bez przerwy nad całą winnicą.

34–35. Bezpośrednią troskę o uprawę winorośli powierzył właściciel ludziom, którzy na zasadzie specjalnej umowy stali się dzierżawcami winnicy. Czerpiąc z niej pewne dochody, byli jednak zobowiązani część plonów zwracać gospodarzowi, jako opłatę należną za dzierżawę. Lecz dzierżawcy okazali się wyjątkowo nieuczciwymi ludźmi: jednych wysłanników właściciela winnicy pobili, innych obrzucili kamieniami, jeszcze innych w ogóle pozbawili życia. Tak więc pierwsi wysłannicy nie przynieśli należnej zapłaty.

36–37. Niewyczerpany w swej cierpliwości gospodarz posłał inne sługi, ale ich potraktowano tak samo. Właściciel winnicy był przekonany, że chociaż dotychczas wysyłani słudzy niczego nie osiągnęli, to jednak jego własnemu synowi dzierżawcy na pewno przekażą należną zapłatę.

38–41. Tymczasem niegodziwi dzierżawcy jeszcze rychlej pozbawili życia syna gospodarza, bo doszli do wniosku, że w ten sposób pozbędą się na zawsze ewentualnego dziedzica winnicy, a wówczas ona im właśnie przypadnie w udziale. Można sobie wyobrazić gniew właściciela winnicy, który w pewnym momencie pojawi się sam przed nieuczciwymi dzierżawcami: wytraci ich, a winnicę odda w dzierżawę innym rolnikom, takim, co będą mu zwracać plon we właściwym czasie i bez żadnych oporów.

42–43. Nie po raz pierwszy Izrael jest przyrównywany do winnicy. Jeśli mówią o niej prorocy, to najczęściej narzekają, że nie rodzi ona właściwych owoców (por. Iz 5,2–5). Bóg, który występuje w roli jej właściciela, stwierdza wówczas, że nadszedł czas wykarczowania i spalenia nieużytecznie tkwiących w ziemi winnych krzewów. Te same obrazy starotestamentowe przejmuje Jezus, gdy mówi o sądzie, jaki czeka co prawda całą ludzkość, ale przede wszystkim naród wybrany. A oto kara, jaka spadnie na wszystkich Izraelitów: królestwo Boże będzie im zabrane, a zostanie dane narodowi, który wyda jego owoc. Ten zbawczy uniwersalizm, stanowiąc jedną z cech charakterystycznych Ewangelii Łukasza, dochodzi do głosu – jak widać – także w pozostałych Ewangeliach, sięgając swymi początkami już niektórych tekstów ST.

44. Pod koniec przypowieści pojawia się nowy temat – temat kamienia węgielnego, który został odrzucony przez budowniczych. Na związek pomiędzy obydwoma tematami wskazuje idea kary: jak będą wytraceni nieuczciwi dzierżawcy, tak też rozbije się każdy, kto upadnie na kamień węgielny, a on zmiażdży każdego, na kogo spadnie. Kamień ów, prócz funkcji najsilniejszego elementu w całej budowli, spełnia również niekiedy rolę wiązadła całej konstrukcji dachowej. W obydwu przypadkach jego znaczenie jest absolutnie pierwszoplanowe. I oto teraz zostaje odrzucony, jest niewykorzystany. Może służyć jedynie za narzędzie kary dla tych, którzy się o niego potkną. Jezus, ów Kamień cenny, odrzucony przez przywódców żydowskich, występujących tu w roli niefortunnych budowniczych, stanie się znów elementem najcenniejszym w budowli nowej postaci królestwa Bożego.

45–46. Zawarte w przypowieści aluzje do arcykapłanów i faryzeuszy były zbyt wyraźne, by ci ostatni nie zrozumieli słów Jezusa tak jak należy: Poznali, że o nich mówi. Zapadła tedy decyzja, żeby Go ująć. Lecz wykonaniu tych planów stały na przeszkodzie tłumy, które uważały Go za proroka.

PRZYPOWIEŚĆ O UCZCIE KRÓLEWSKIEJ (22,1–14)

22 ¹ A Jezus znowu mówił do nich w przypowieściach: ² «Królestwo niebieskie podobne jest do króla, który wyprawił ucztę weselną swemu synowi. ³ Posłał więc swoje sługi, żeby zaproszonych zwołali na ucztę, lecz ci nie chcieli przyjść. ⁴ Posłał jeszcze raz inne sługi z poleceniem: „Powiedzcie zaproszonym: Oto przygotowałem moją ucztę; woły i tuczne zwierzęta ubite i wszystko jest gotowe. Przyjdźcie na ucztę!” ⁵ Lecz oni zlekceważyli to i odeszli: jeden na swoje pole, drugi do swego kupiectwa, ⁶ a inni pochwycili jego sługi i znieważywszy pozabijali. ⁷ Na to król uniósł się gniewem. Posłał swe wojska i kazał wytracić owych zabójców, a miasto ich spalić. ⁸ Wtedy rzekł swoim sługom: „Uczta weselna wprawdzie jest gotowa, lecz zaproszeni nie byli jej godni. ⁹ Idźcie więc na rozstajne drogi i zaproście na ucztę wszystkich, których spotkacie”. ¹⁰ Słudzy ci wyszli na drogi i sprowadzili wszystkich, których napotkali: złych i dobrych. I sala weselna zapełniła się biesiadnikami. ¹¹ Wszedł król, żeby się przypatrzyć biesiadnikom, i zauważył tam człowieka nie ubranego w strój weselny. ¹² Rzekł do niego: „Przyjacielu, jakże tu wszedłeś nie mając stroju weselnego?” Lecz on oniemiał. ¹³ Wtedy król rzekł sługom: „Zwiążcie mu ręce i nogi i wyrzućcie go na zewnątrz, w ciemności! Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów”. ¹⁴ Bo wielu jest powołanych, lecz mało wybranych».

1–2. Przyrównywanie królestwa Bożego, życia wiecznego albo czasów mesjańskich do wielkiej uczty jest spotykane jako zabieg literacki nie tylko w NT (por. Mt 8,11 nn; Łk 13,28 n; 14,15; 22,16–18.29 n; J 6,34 n; Ap 3,20; 19,9), lecz także w ST (por. np. Iz 25,6) i w judaizmie pozabiblijnym (1 Henoch 62,14; 2 Henoch 42,5; Midrasz Est 1,4 itp.).

3–4. Według zwyczaju przyjętego na Wschodzie urządzający ucztę zapraszał na nią wybranych gości nie osobiście – zwłaszcza gdy był królem, jak w naszym przypadku – lecz poprzez swoje sługi, podając dokładnie czas rozpoczęcia uczty. Gody weselne trwały od siedmiu do czternastu dni, a ich punktem szczytowym była uczta. Wobec arogancji zaproszonych król z naszej przypowieści zdobył się na akt uwłaczający w pewnym sensie jego królewskiej godności: posłał jeszcze raz inne sługi, by donieśli zaproszonym, że wszystko gotowe, i aby ich ponownie zaprosili w imieniu króla na gody.

5–6. Gest życzliwości króla został zignorowany w sposób karygodny: jedni zajęli się sprawami własnymi (uprawa roli, kupiectwo), inni nawet pozabijali wysłanników króla. Postawa tych ostatnich jest wyjątkowo trudna do zrozumienia: czym należy tłumaczyć taką niezwykłą wrogość? Można było zlekceważyć zaproszenie króla, podając jakieś racje odmowy lub nie podając ich wcale. Ale żeby na zaproszenie odpowiedzieć nie tylko czynną zniewagą, lecz aż morderstwem? Wydaje się, że redaktor tej przypowieści pozostawał pod przemożnym wrażeniem przypowieści o nieuczciwych dzierżawcach winnicy. Tam zaś zabójstwo syna właściciela winnicy odpowiada w sposób naturalny logice całego fragmentu: zabiwszy syna gospodarza, dzierżawcy mogli mieć nadzieję, że w ten sposób winnica zostanie ich własnością. Wzmianka o pozabijanych sługach w tekście Mt 22,2–10 – to równocześnie ślad pewnej „relektury” tekstu przypowieści o zapraszaniu na gody w świetle przypowieści o nieuczciwych dzierżawcach. Wpływ tak bardzo żywej w katechezie pierwotnej prawdy o zabiciu Syna Bożego daje się tu dostrzec w sposób aż nadto wyraźny. Tę niezwykłość zachowania się zaproszonych tłumaczy dość dokładnie, ludzką sprawiedliwością wytłumaczalne, ale przecież jednak okrutne zachowanie się króla.

7. Postawa zaproszonych była karygodna, ale kara wymierzona przez króla zdaje się być nieproporcjonalnie wielka: za kilku służących każe on wytracić wszystkich mężobójców i spalić miasto, w którym zapewne mieszkali nie tylko złoczyńcy. Wydaje się, że znów mamy tu do czynienia ze śladami kompilacji dwu przypowieści: o nieuczciwych dzierżawcach winnicy i o zapraszaniu na gody. Nie wykluczone jest również, że opis czynnego gniewu króla został wprowadzony dopiero wtedy, gdy już była w przypowieści wzmianka o zabójcach sług królewskich. Jednakże gdy w przypowieści o nieuczciwych dzierżawcach taka reakcja władcy byłaby – przynajmniej po części – uzasadniona, bo przecież zabito jego syna, to tu jest okrucieństwem nie harmonizującym z dobrocią króla opisywaną w kontekście następującym w związku z dwukrotnie ponawianym zapraszaniem na gody. Opór, a nawet czynne wystąpienia niegodnych zaproszonych nie były w stanie odwieść monarchy od zamiaru urządzenia uczty.

8–10. Ponieważ goście wybrani odmówili przyjścia na gody, król każe wyjść swoim sługom na rozstajne drogi – więc tam, gdzie byli źli i dobrzy – i wszystkich poleca sprowadzić na ucztę. Życzeniu króla stało się zadość. Sala napełniła się biesiadnikami. Nie ulega wątpliwości, że król urządzający gody weselne – to Bóg Ojciec, którego Synem jest Jezus; zaproszeni – to oczywiście naród wybrany traktujący w sposób arogancki lub wręcz okrutny sługi królewskie, to jest proroków starotestamentowych lub Apostołów Chrystusa. Zniszczenie miasta mężobójców – to aluzja do zburzenia, po pięciomiesięcznym oblężeniu, Jerozolimy. Zniszczenie Jerozolimy uznano też z czasem za typ końca świata i sądu ostatecznego. Dwukrotne – lub nawet trzykrotne zapraszanie na gody, i to przez coraz inne sługi, ma obrazować zarówno niezmierną dobroć, cierpliwość Boga w zabiegach o szczęście człowieka, jak i niezmienność zbawczych Bożych planów. Dobrzy i źli – ongiś poganie sprowadzani przez Apostołów wędrujących wielu drogami – reprezentują tych wszystkich, którzy dziś tworzą królestwo Boże na ziemi: mniejszych i większych grzeszników.

11. Fragment drugi relacji Mateuszowej, czyli opowiadanie o człowieku nie odzianym w strój weselny (22,11–13), początkowo nie był związany z przypowieścią o zapraszaniu na gody. Przemawia za tym racja następująca: Człowiek nie mający szaty godowej czuje się chyba winnym zarzucanego mu występku nieprzybrania się odpowiednim strojem, skoro nie ma nic na swoje wytłumaczenie. Oniemiał. Otóż nie milczałby z pewnością, gdyby był jednym z tych, co zostali wzięci z miejskiej ulicy lub spoza miasta, z dróg rozstajnych lub być może, od pracy. Miałby przecież doskonałe wytłumaczenie: jakże i kiedy miał się odpowiednio ubrać? Skoro się tak nie tłumaczył, to znaczy, że przyszedł na gody z własnego domu i tylko przez niedbalstwo pokazał się na sali bez stroju weselnego, okazując tym samym gospodarzowi brak szacunku.

Według przyjętego na Wschodzie obyczaju król nie przebywał na uczcie od początku. Nie był to dowód jego wyniosłości, lecz znak szczególnej troski o zaproszonych: im zostawiał wszystko, co było do spożycia. Król pojawiał się na sali, gdy goście byli już za stołem, co uwydatniało jeszcze dobitniej jego powagę, a zebranym sprawiało zaszczyt. Strój weselny – według wszelkiego prawdopodobieństwa – nie miał być, specjalnie z tej okazji sporządzonym, nowym ubraniem. Powinna to być szata zwykła, ale odświeżona, doprowadzona do porządku (Ap 7,9.13; 22,14), tak by była odzieniem godnym człowieka zasiadającego do uczty królewskiej.

12. Określenie przyjacielu ilekroć jest wypowiadane przez Jezusa, już suponuje winę człowieka, którego tak serdecznie się nazywa. Po tym tytule następują zazwyczaj ostre wymówki (por. np. Mt 20,13; 26,50). Swoim absolutnym milczeniem człowiek nie odziany w szatę godową dał do zrozumienia, że w pełni czuje się winnym.

13. Zwroty: Zwiążcie ręce i nogi, ciemności zewnętrzne, płacz i zgrzytanie zębów – to dość częste, zwłaszcza u Mateusza (13,42.50; 24,51; 25,30), obrazy kary doczesnej, będącej zapowiedzią kary przyszłej. Oznaczają one pozbawienie wolności, oddalenie od własnego domu, brak światła, przykre wrażenia słuchowe, podniecające wyobraźnię i przez to potęgujące jeszcze bardziej uczucie bojaźni. Człowiek nie ubrany w strój weselny reprezentuje tych wszystkich, którzy należą co prawda do królestwa Bożego na ziemi, ale karygodnie zaniedbują troskę o czystość swojej duszy.

14. Twierdzenie o powołanych i wybranych znajdowało się pierwotnie, być może, w kontekście logionu Jezusa o wielu tych, co mieli przyjść ze Wschodu i Zachodu i zasiąść do stołu z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem w królestwie niebieskim (Mt 8,11 nn). W tamtym kontekście liczni powołani – to naród izraelski, który nie posłuchał wezwania Bożego i został zastąpiony gromadką uczniów, o których Jezus sam powiedział, że byli małą trzódką (Łk 12,32).

Chodziło więc o czysto zewnętrzne rozmiary królestwa Bożego na ziemi w jego początkowym stadium. W nowym kontekście, tzn. w Mt 22,14, wymowa tego logionu posiada charakter bezwzględnie uniwersalistyczny; zaproszenie na gody jest skierowane do wszystkich: wszyscy są wezwani. Niewielu tylko poddaje się w pełni woli Bożej – dlatego mało jest wybranych. Tak więc przez umieszczenie logionu końcowego w kontekście przypowieści o uczcie miała być wyrażona myśl, że niegodnymi zasiadania do wspólnego stołu z Panem są nie tylko ci, którzy nie chcieli zaproszenia przyjąć, lecz także ci, którzy wprawdzie znaleźli się na sali, ale wskutek swej wewnętrznej postawy i braku osobistego zaangażowania nie mogli być uznani za wybranych. Powiększyli zatem grono powołanych, liczniejsze niż grono tych, którzy spełnili wszystkie warunki postawione przez Pana i wskutek tego stali się też wybranymi. Tak więc i logion końcowy, podobnie jak opowiadanie o człowieku nie odzianym w szatę godową, wskazuje na konieczność posiadania osobistych walorów moralnych, jeśli chce się uczestniczyć we wspólnej uczcie.

Słowa wielu powołanych – mało wybranych wcale nie oznaczają, że część ludzkości od wieków jest skazana na wieczną zagładę, gdy tymczasem inna część z góry już, wskutek analogicznego przeznaczenia, może się cieszyć przyszłym szczęściem. Jest to tylko stwierdzenie faktu, że wielu powołanych nie odpowie jak należy na apel Boży i tym samym nie wejdzie do grona wybranych.

Przypowieść ograniczona do pierwszego zaproszenia na gody nie byłaby tak pouczająca – gdyby pierwsi zaproszeni przybyli. Byłaby normalnym odbiciem zwykłych stosunków międzyludzkich: wyprawiając gody, zaprasza się wybranych gości. Całe bogactwo pouczające tej perykopy zawiera się w opowiadaniu o drugim i trzecim zapraszaniu. Tu dopiero ukazuje się dobroć Zapraszającego. Bóg nie tylko gotów jest dzielić się swym dobrem, gdy Go ludzie o nie poproszą. Bóg nie czeka, aż ludzie doń przyjdą. Bóg wychodzi na poszukiwanie człowieka. Jakże przemożny jest ów „Boży instynkt” dzielenia się dobrem z człowiekiem! Jakaż zawstydzająca lekcja dla człowieka zasklepionego w swym egoizmie!

Rozmiary owej dobroci ukazuje dwukrotnie podejmowana próba sprowadzenia dobrych i złych na ucztę. Gdyby kiedyś zachowywał się tak jakiś człowiek – historia ludzkości nie może się chyba poszczycić znajomością jednostki zdrowej na umyśle i postępującej w ten sposób – zasłużyłby sobie na miano dziwaka nie szanującego swej godności osobistej, narażającego się innym ze swą dobrocią bez żadnych powodów. W każdym razie musiałoby to budzić bardzo poważne podejrzenia. I tu znów jakże prawdziwymi okazują się słowa Pisma: Bóg nie jest jak człowiek (Lb 23,19; por. Hi 22,2; Oz 11,9). Nie ma u Boga tych delikatnych spraw prestiżowych, które każą dyplomatom zasiadać nie do podłużnych, lecz do okrągłych stołów, żeby nikt nie mógł powiedzieć, że ktoś znajduje się na pierwszym miejscu! Nie ma u Boga poczucia śmiesznej wielkości, która zabrania większemu godnością, rangą czy majątkiem wpierw uchylić kapelusza na ulicy. Nie ma obrazy zdarzającej się właśnie na ucztach, stwarzających okazję do pomyłek lub niemożności rozeznania się w funkcjach i urzędach ludzi zaproszonych do wspólnego stołu. Ileż potrafią wyczytać nasi dziennikarze, obserwatorzy, z takiego umieszczenia kogoś o jedno krzesło wyżej.

SPRAWA PODATKU (22,15–22)

¹⁵ Wtedy faryzeusze odeszli i naradzali się, jak by Go podchwycić w mowie. ¹⁶ Posłali więc do Niego swych uczniów razem ze zwolennikami Heroda, aby Mu powiedzieli: «Nauczycielu, wiemy, że jesteś prawdomówny i drogi Bożej w prawdzie nauczasz. Na nikim ci też nie zależy, bo nie oglądasz się na osobę ludzką. ¹⁷ Powiedz nam więc, jak ci się zdaje? Czy wolno płacić podatek Cezarowi, czy nie?» ¹⁸ Jezus przejrzał ich przewrotność i rzekł: «Czemu wystawiacie Mnie na próbę, obłudnicy? ¹⁹ Pokażcie Mi monetę podatkową!» Przynieśli Mu denara. ²⁰ On ich zapytał: «Czyj jest ten obraz i napis?» ²¹ Odpowiedzieli: «Cezara». Wówczas rzekł do nich: «Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga». ²² Gdy to usłyszeli, zmieszali się i zostawiwszy Go, odeszli.

15. Doznawszy niejednej już porażki w publicznych dysputach z Jezusem – w kontekście poprzedzającym jest mowa o niegodziwych dzierżawcach winnicy oraz o uczcie królewskiej – faryzeusze obmyślają nową, bardziej skuteczną metodę zwalczania Jezusa. Nie będą się już więcej narażać na publiczne upokorzenia. Zbyt to umniejszało ich powagę w oczach ludu.

16–17. Wyślą specjalną delegację, „uzbrojoną” uprzednio w niezawodne argumenty. Na uwagę zasługuje sam dobór wysłanników: byli wśród nich uczniowie faryzeuszów i herodianie. Obydwie grupy wzajemnie się nienawidziły. Łączyła je jednak wspólna niechęć do Chrystusa. Herodianie, czyli zwolennicy Heroda Wielkiego, marząc o koronacji swego władcy, co miało się ziścić za czasów Heroda Agryppy, chętniej poddawali się władzy monarchów z dynastii herodiańskiej niż prokuratorów rzymskich. Jednak dla osiągnięcia politycznych celów zabiegali o względy Rzymian, co czyniło z nich przynajmniej pod tym względem, taktycznych sprzymierzeńców faryzeuszy we wspólnym zwalczaniu Jezusa. Obecność herodianów w Jerozolimie wskazuje na bliskość święta Paschy.

Sprawa płacenia podatków należała do zagadnień najbardziej delikatnych. Podatki owe w wymiarze dość wysokim zostały na Żydów nałożone przez Rzymian po pamiętnym zdeponowaniu i skazaniu na wygnanie Archelaosa (r. 6 po Chr.). Faryzeusze i herodianie co prawda płacili podatki, ale wiadomo było, że czynili to bardzo niechętnie. Pytanie, które miano postawić Jezusowi, było również tak sformułowane, by odpowiedź na nie według przewidywań faryzeuszy – wypadła zawsze na niekorzyść Jezusa. Stwierdzenie, że Jezus jest prawdomówny i że naucza drogi Bożej, traktując wszystkich jednakowo, miało niejako uniemożliwić Jezusowi udzielenie takiej odpowiedzi, która byłaby schlebianiem cesarzowi, a nie wyrazem wewnętrznych przekonań Nauczyciela. Publiczne oświadczenie, że nie należy płacić podatku cesarzowi, byłoby wyraźnym narażeniem się temu ostatniemu, czego nie omieszkaliby stwierdzić nade wszystko herodianie, choć odpowiadałoby to pragnieniom i patriotyzmowi Żydów. Natomiast polecenie uiszczania podatków czyniłoby z Jezusa jawnego wroga ludu, który w osobie Mesjasza widział przede wszystkim obrońcę niezawisłości narodowej. Zresztą niektórzy spośród pretendujących do roli Mesjasza, jak np. Judasz Galilejczyk, wyraźnie nawoływali do niepłacenia podatków.

18. Odpowiedź Jezusa czyniła Go nieprzewidzianie panem sytuacji rzekomo bez wyjścia. Wyjawiając ukryte zamiary swoich przeciwników Jezus napełnił ich wstydem i upokorzył zarazem, ponieważ mimo wszystko nie pozostawił pytania bez odpowiedzi. Najprzód kazał przynieść sobie monetę czynszową, demaskując przy tym z miejsca przewrotność wysłanników faryzejskich. Termin „hipokryta” jest używany przez Jezusa prawie zawsze jako określenie faryzeuszy lub ich zwolenników.

19–20. Różne domysły zaczęły się zapewne rodzić w głowach wysłanników faryzeuszy, kiedy Jezus kazał sobie podać monetę czynszową. Czyżby nie miał przy sobie nawet grosza? A gdyby miał, to może – pomyślano by – właśnie dlatego, że nie płacił podatku? Na przyniesionym na polecenie Jezusa denarze, monecie srebrnej, której bicie było zarezerwowane dla władz rzymskich, widniał na jednej stronie wizerunek cesarza z napisem: T[iberius] Caesar Divi Aug[usti] F[ilius] Augustus, na drugiej zaś obok pewnych elementów dekoracyjnych w postaci winnych liści lub gałązek akantu, był wytłoczony napis: Pontif[ex] Maxim[us]. Tylko niektórym miejscowym władcom palestyńskim, między innymi Herodowi – zezwalali Rzymianie na bicie własnych, ale nie srebrnych, lecz tylko brązowych monet.

21–22. Słowa te stanowią aluzję do kuszenia, którego faryzeusze dopuszczali się względem Chrystusa. Są one również swojego rodzaju potępieniem postawy Żydów wobec nauki Jezusa jako Mesjasza: nie oddawali, co jest Boskiego, Bogu. Czy można jednak stwierdzić, że zapowiedź Jezusa była poleceniem płacenia podatków? Otóż nie był to nakaz wydany wprost. Sens słów Chrystusa jest zbyt ogólny. Zdaje się jednak nie ulegać wątpliwości, że Jezus nakazuje lojalność względem władzy państwowej, bez wchodzenia w szczegóły mogące stanowić przedmiot dyskusji lub okazję do wskazań raczej negatywnych. Ścisły związek religii z państwem nigdzie chyba nie dochodził do głosu tak zdecydowanie, jak w teokracji izraelskiej. Wyrazem tego stanu rzeczy jest również odpowiedź Jezusa na pytanie, czy wolno płacić podatek: zresztą sprawa stosunku do władzy świeckiej schodzi wyraźnie na plan drugi. Chrystusowi zależy przede wszystkim na tym, aby Żydzi pojęli, iż mają oddawać to, co Boskie, Bogu.

Kościół jest instytucją, która czuwa nad tym, by oddawać, co jest Boskiego, Bogu. Cały świat zaś jest Bożą własnością, zostawioną wspaniałomyślnie na użytek człowiekowi. Za złe używanie świata, za naruszanie Bożej własności, czeka nas wielki i surowy proces. Nie próbujmy więc wywłaszczać Pana Boga. A każdy grzech jest w rzeczywistości wykroczeniem przeciwko sprawiedliwości.

SPRAWA ZMARTWYCHWSTANIA (22,23–33)

²³ Owego dnia przyszli do Niego saduceusze, którzy twierdzą, że nie ma zmartwychwstania, i zapytali Go ²⁴ w ten sposób: «Nauczycielu, Mojżesz powiedział: Jeśli kto umrze bezdzietnie, niech jego brat pojmie wdowę po nim i wzbudzi potomstwo swemu bratu (por. Pwt 25,5). ²⁵ Otóż było u nas siedmiu braci. Pierwszy ożenił się i umarł, a ponieważ nie miał potomstwa, zostawił swoją żonę bratu. ²⁶ Tak samo drugi i trzeci – aż do siódmego. ²⁷ W końcu po wszystkich umarła ta kobieta. ²⁸ Do którego więc z tych siedmiu należeć będzie przy zmartwychwstaniu? Bo wszyscy ją mieli [za żonę]». ²⁹ Jezus im odpowiedział: «Jesteście w błędzie, bo nie znacie Pism ani mocy Bożej. ³⁰ Przy zmartwychwstaniu bowiem nie będą się ani żenić, ani za mąż wychodzić, lecz będą jak aniołowie Boży w niebie. ³¹ A co do zmartwychwstania umarłych, to nie czytaliście, co wam Bóg powiedział w słowach: ³² Ja jestem Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba? (Wj 3,6) Bóg nie jest [Bogiem] umarłych, lecz żywych». ³³ A tłumy, słysząc to, zdumiewały się Jego nauką.

23–24. A oto nowa próba pochwycenia Jezusa na słowie. Podejmują ją saduceusze, uznający za prawdę to tylko, co znajduje się w Pięcioksięgu. Tym razem za okazję do pochwycenia Jezusa za słowa ma posłużyć nauka o zmartwychwstaniu. Trzymając się zasady, że tylko to należy uznawać za religijną prawdę, co znajduje się w Piśmie, saduceusze odrzucali głoszoną przez Chrystusa prawdę o przyszłym zmartwychwstaniu ciał, ponieważ dla prawdy tej nie można było znaleźć uzasadnienia bezpośredniego w Pięcioksięgu.

25–28. W sposobie argumentowania są bardzo bezwzględni i usiłują wykazać, że nauka o zmartwychwstaniu pozostaje wręcz w sprzeczności z Pismem. Odwołują się do tzw. prawa lewiratu, na mocy którego wdowę bezdzietną miał obowiązek pojąć za żonę brat jej zmarłego męża, a gdyby i ten zmarł nie pozostawiwszy potomstwa, taki sam obowiązek przechodził na następnego brata, i tak mogła się powtórzyć identyczna sytuacja aż siedem lub więcej razy. Jeżeli Jezus twierdzi, że będzie zmartwychwstanie ciał, to czyją żoną okaże się – pytają saduceusze – owa niewiasta w dniu ostatecznym.

29–31. W odpowiedzi na tak sformułowaną trudność Jezus oznajmia saduceuszom, że w rzeczywistości nie znają Pisma, którego znawstwem tak się przechwalają. Gdyby znali Pismo, wiedzieliby, że Bóg jest w stanie stworzyć ludzi na nowo, że ludzie zmartwychwstali, podobnie jak aniołowie nie będą już się żenić ani wychodzić za mąż. Pytanie saduceuszów zatem, czyją żoną będzie przy zmartwychwstaniu owa niewiasta, w ogóle nie ma sensu.

32–33. Poza tym gdyby saduceusze istotnie znali Pismo, to wiedzieliby, że Jahwe nazywa się Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba, mimo że patriarchowie ci dawno już pomarli. Jeśli Bóg nazywa się ich Bogiem, to dlatego, iż nie skończyło się ich istnienie. Jahwe nie jest bowiem Bogiem umarłych, lecz żywych.

NAJWIĘKSZE PRZYKAZANIE (22,34–40)

³⁴ Gdy faryzeusze posłyszeli, że zamknął usta saduceuszom, zebrali się razem, ³⁵ a jeden z nich, uczony w Prawie, wystawiając Go na próbę, zapytał: ³⁶ «Nauczycielu, które przykazanie w Prawie jest największe?» ³⁷ On mu odpowiedział: Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem (Pwt 6,5). ³⁸ To jest największe i pierwsze przykazanie. ³⁹ Drugie podobne jest do niego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego (Kpł 19,18). ⁴⁰ Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy».

Aczkolwiek zjednoczeni we wspólnej nienawiści do Chrystusa, faryzeusze żywili jednak niechęć do saduceuszy i niekiedy przychodzili do Jezusa właśnie po to, by rozstrzygał ich doktrynalne spory.

34–36. Jeden z takich sporów został wyżej opisany. Został on rozstrzygnięty, jak wiadomo na korzyść faryzeuszy. Zmobilizowało to ich wewnętrznie i ośmieliło do Chrystusa. Wystąpili tedy z nowym zapytaniem. Samo pytanie nie zdradza jeszcze złych zamiarów ze strony pytającego. Być może faryzeusz ów całkiem szczerze pragnął dowiedzieć się, które jest, według Jezusa, największe przykazanie. W każdym razie, sam będąc uczonym w Prawie, poruszał zagadnienie, które wchodziło w zakres jego specjalności zawodowej. Przymiotnik wielkie (μεγάλη), określający przykazanie, mimo jego użycia w stopniu równym, zgodnie z konstrukcją spotykaną często tak w języku hebrajskim, jak i w grece nowotestamentowej, posiada znaczenie stopnia najwyższego; słusznie przeto przekłady nowożytne używają w tym miejscu zwrotów odpowiadających polskiemu wyrażeniu największe przykazanie. Wszystkie przykazania w liczbie 613 – cyfrę otrzymało się przez zsumowanie wartości liczbowych wszystkich liter potrzebnych do napisania zwrotu „Dziesięć przykazań” – rabini dzielili jednozgodnie na wielkie i małe. Do wielkich należały, między innymi, przykazania dotyczące morderstw, bałwochwalstwa, bluźnierstwa, profanacji świętego imienia lub szabatu itp. Zgodni co do podziału przykazań na wielkie i małe, na nakazujące, w liczbie 248, i zakazujące, w liczbie 365, rabini różnili się między sobą, gdy chodziło o kolejność hierarchiczną nakazów i zakazów w ramach poszczególnych zgrupowań. Ponieważ zagadnienie zmartwychwstania ciał rozstrzygnął Chrystus na niekorzyść saduceuszy, a zgodnie z przekonaniami faryzeuszy (por. Mt 22,23–33), ci ostatni ponownie pytają Chrystusa o zdanie, sądząc, że i w drugim przypadku zyskają sobie Jego autorytatywne poparcie.

37–38. W odpowiedzi Chrystus cytuje jako największe przykazanie fragment wszystkim Izraelitom dobrze znanego wyznania wiary (Pwt 6,5). Pierwszym obowiązkiem każdego stworzenia, a zwłaszcza człowieka, jest miłość Boga. Nie jest to miłość byle jaka. Musi w nią być zaangażowane całe serce, będące dla Izraelity siedliskiem m.in. inteligencji, cała dusza, którą Izraelita uważa za źródło wszystkich myśli i pragnień.

39–40. Drugie co do ważności przykazanie dotyczy miłości bliźniego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Miarą tej miłości jest miłość samego siebie. W epoce rakiet międzyplanetarnych i kosmicznych lotów głównym zajęciem człowieka winna być bardziej niż kiedykolwiek praktyka miłości Boga i bliźniego. Kochać zaś bliźniego jak siebie samego – to znaczy uważać innych za dzieci Boże i traktować ich jak dzieci Boże. Każda miłość bazuje na wspólnocie interesów. Miłość Boga – to wspólnota naszych i Bożych pragnień. Miłość ludzi – to troska o ich sprawy.

MESJASZ SYNEM BOŻYM (22,41–46)

⁴¹ Gdy zebrali się faryzeusze, Jezus zadał im takie pytanie: ⁴² «Co sądzicie o Mesjaszu? Czyim jest synem?» Odpowiedzieli Mu: «Dawida». ⁴³ Wtedy rzekł do nich: «Jakżeż więc Dawid natchniony przez Ducha może nazywać Go Panem, gdy mówi:

⁴⁴ Rzekł Pan do Pana mego: Siądź po prawicy mojej,

aż położę Twoich nieprzyjaciół pod stopy Twoje (Ps 110[109],1).

⁴⁵ Jeśli więc Dawid nazywa Go Panem, to jak może być On [tylko] jego synem?» ⁴⁶ I żaden z nich nie mógł Mu odpowiedzieć. Nikt też od owego dnia nie odważył się więcej Go pytać.

41–44. Z kolei Jezus stawia pytanie faryzeuszom, stwarzając świadomie sposobność, by Jego słuchacze mogli skorygować swoje błędne poglądy mesjańskie. Argumentując wykazuje Chrystus – jak się to zresztą często zdarza – niedorzeczność w rozumowaniu swoich przeciwników. Nie zaprzecza przy tym, że Mesjasz jest synem Dawida (Ps 110[109]), lecz wykazuje równocześnie, że Mesjasz ma także inny początek, wskutek czego jest również Panem Dawida. Jest to jeden z tych tekstów, w których świadomość mesjańska Jezusa najwyraźniej dochodzi do głosu. Wyrażenie z w. 43: Dawid natchniony przez Ducha może nazywać Go Panem, oznacza działanie Ducha Świętego, którym Dawid oświecony nazywał Mesjasza swoim Panem. Wzmianka o Duchu została wprowadzona po to, by faryzeusze nie wątpili w prawdziwość cytowanych tu słów Dawida.

45–46. Argumentacja Jezusa rzuciła zapewne nowe światło na dawno już wysuwany problem pochodzenia Mesjasza. Faryzeusze poczuli się przyciśnięci do muru i zaskoczeni. Żaden z nich nie zdobył się na odpowiedź. Co więcej, od owego dnia nikt nie odważył się Go więcej pytać.

MOWA JEZUSA PRZECIW UCZONYM W PIŚMIE I FARYZEUSZOM

OSTRZEŻENIE PRZED UCZONYMI W PIŚMIE (23,1–12)

23 ¹ Wówczas przemówił Jezus do tłumów i do swych uczniów tymi słowami: ² «Na katedrze Mojżesza zasiedli uczeni w Piśmie i faryzeusze. ³ Czyńcie więc i zachowujcie wszystko, co wam polecą, lecz uczynków ich nie naśladujcie. Mówią bowiem, ale sami nie czynią. ⁴ Wiążą ciężary wielkie i nie do uniesienia i kładą je ludziom na ramiona, lecz sami palcem ruszyć ich nie chcą. ⁵ Wszystkie swe uczynki spełniają w tym celu, żeby się ludziom pokazać. Rozszerzają swoje filakterie i wydłużają frędzle u płaszczów. ⁶ Lubią zaszczytne miejsca na ucztach i pierwsze krzesła w synagogach. ⁷ Chcą, by ich pozdrawiano na rynkach i żeby ludzie nazywali ich Rabbi. ⁸ A wy nie pozwalajcie nazywać się Rabbi, albowiem jeden jest wasz Nauczyciel, a wy wszyscy jesteście braćmi. ⁹ Nikogo też na ziemi nie nazywajcie waszym ojcem; jeden bowiem jest Ojciec wasz, Ten w niebie. ¹⁰ Nie chciejcie również, żeby was nazywano mistrzami, bo jeden jest tylko wasz Mistrz, Chrystus. ¹¹ Największy z was niech będzie waszym sługą. ¹² Kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie wywyższony.

1–2. Niektóre spośród pouczeń Jezusa były przeznaczane tylko dla Jego uczniów, innych miały słuchać liczne rzesze wiernych, ale i te nie były także pozbawione pewnego znaczenia, gdy chodzi o Apostołów. Wspominając o katedrze Mojżesza Jezus czyni aluzję do faktu; że właśnie Mojżesz był pierwszym prawodawcą Izraela. Miejsce, z którego on nauczał, zajmowali w czasach Jezusa uczeni w Piśmie i faryzeusze.

3–4. Istniała bardzo wyraźna dysharmonia pomiędzy czynami owych nauczycieli a głoszoną przez nich nauką. Nauka, którą szerzyli, była zdrowa, taka sama jak przykazania obwieszczone przez Mojżesza, ale życie owych pseudonauczycieli wcale nie było odzwierciedleniem głoszonych przez nich zasad. Dlatego Jezus każe słuchać ich nauczania, lecz nie pozwala naśladować ich czynów.

5–7. W rzeczywistości bowiem faryzeusze i uczeni w Piśmie czynili wszystko tylko dla oka ludzkiego, zabiegając przy tym usilnie o szacunek dla siebie. W tym celu malutkie zazwyczaj filakterie, czyli pudełeczka ze skóry z tekstami Prawa umieszczane na czole, powiększali do nie przewidzianych przepisami rozmiarów; wydłużali również frędzle zwisające z czterech stron chusty, którą zwykli się przykrywać do modlitwy; zajmowali pierwsze miejsca na ucztach i pierwsze krzesła w synagogach; żądali, by ich pozdrawiano na rynkach i domagali się dla siebie tytułu Rabbi.

8–10. Otóż uczniom Jezusa nie wolno naśladować tych fałszywych nauczycieli. Zwłaszcza nie mogą oni posługiwać się takimi tytułami, jak rabbi, ojciec, mistrz. Tylko Chrystus bowiem zasługuje na miano prawdziwego Nauczyciela; tylko Bóg jest prawdziwym Ojcem wszystkich ludzi; tylko Chrystus jest naprawdę Mistrzem. Członkowie grup uczniów rabinackich ojcem naszym nazywali swego mistrza.

11–12. Apostołowie mają być dla siebie braćmi, gotowymi do świadczenia sobie wzajemnych usług. Ta gotowość służenia powinna być tym większa, im ważniejszym ktoś jest w rzeczywistości. Motyw takiego postępowania jest następujący: Kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie wywyższony. Chodzi tu oczywiście o wizję przyszłego sądu oraz o przyszłą nagrodę i karę. Wtedy dopiero okaże się naprawdę, kto jest wielki, a kto mały.

BIADA OBŁUDNIKOM (23,13–36)

¹³ Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, bo zamykacie królestwo niebieskie przed ludźmi. Wy sami nie wchodzicie i nie pozwalacie wejść tym, którzy do niego idą.

¹⁵ Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, bo przemierzacie morze i ziemię, żeby pozyskać jednego współwyznawcę. A gdy się nim stanie, czynicie go dwakroć bardziej winnym piekła niż wy sami.

¹⁶ Biada wam, przewodnicy ślepi, którzy mówicie: Kto by przysiągł na przybytek, nic to nie znaczy; lecz kto by przysiągł na złoto przybytku, ten jest związany przysięgą. ¹⁷ Głupi i ślepi! Cóż bowiem jest ważniejsze, złoto czy przybytek, który uświęca złoto? ¹⁸ Dalej: Kto by przysiągł na ołtarz, nic to nie znaczy; lecz kto by przysiągł na ofiarę, która jest na nim, ten jest związany przysięgą. ¹⁹ Ślepcy! Cóż bowiem jest ważniejsze, ofiara czy ołtarz, który uświęca ofiarę? ²⁰ Kto więc przysięga na ołtarz, przysięga na niego i na wszystko, co na nim leży. ²¹ A kto przysięga na przybytek, przysięga na niego i na Tego, który w nim mieszka. ²² A kto przysięga na niebo, przysięga na tron Boży i na Tego, który na nim zasiada.

²³ Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, bo dajecie dziesięcinę z mięty, kopru i kminku, lecz zaniedbaliście to, co ważniejsze jest w Prawie: sprawiedliwość, miłosierdzie i wiarę. To zaś należało czynić, a tamtego nie zaniedbywać. ²⁴ Ślepi przewodnicy, którzy przecedzacie komara, a połykacie wielbłąda!

²⁵ Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, bo dbacie o czystość zewnętrznej strony kubka i misy, a wewnątrz pełne są zdzierstwa i niepowściągliwości. ²⁶ Faryzeuszu ślepy! Oczyść wpierw wnętrze kubka, żeby i zewnętrzna jego strona stała się czysta.

²⁷ Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, bo podobni jesteście do grobów pobielanych, które z zewnątrz wyglądają pięknie, lecz wewnątrz pełne są kości trupich i wszelkiego plugastwa. ²⁸ Tak i wy z zewnątrz wydajecie się ludziom sprawiedliwi, lecz wewnątrz pełni jesteście obłudy i nieprawości.

²⁹ Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze obłudnicy, bo budujecie groby prorokom i zdobicie grobowce sprawiedliwych ³⁰ oraz mówicie: „Gdybyśmy żyli za czasów naszych przodków, nie bylibyśmy ich wspólnikami w zabójstwie proroków”. ³¹ Przez to sami przyznajecie, że jesteście potomkami tych, którzy mordowali proroków. ³² Dopełnijcie i wy miary waszych przodków! ³³ Węże, plemię żmijowe, jak wy możecie ujść potępienia w piekle?

³⁴ Dlatego oto Ja posyłam do was proroków, mędrców i uczonych. Jednych z nich zabijecie i ukrzyżujecie; innych będziecie biczować w waszych synagogach i przepędzać z miasta do miasta. ³⁵ Tak spadnie na was cała krew niewinna, przelana na ziemi, począwszy od krwi Abla sprawiedliwego aż do krwi Zachariasza, syna Barachiasza, którego zamordowaliście między przybytkiem a ołtarzem. ³⁶ Zaprawdę, powiadam wam: Przyjdzie to wszystko na to pokolenie.

13. Po pouczeniach przeznaczonych dla uczniów Pańskich następują przestrogi skierowane do faryzeuszy i uczonych w Piśmie. Liczba owych przestróg – siedem – również nie jest bez znaczenia: ma ona świadczyć o doskonałości, o doniosłości pouczeń Chrystusowych. Pierwsza przestroga jest przypomnieniem smutnej praktyki zamykania przez faryzeuszy królestwa Bożego przed innymi ludźmi. Zasiadając bowiem na katedrze Mojżesza i nauczając autorytatywnie prosty lud, licznymi zakazami, groźbami i deklaracjami uniemożliwiali ci pseudonauczyciele ludziom dojście do królestwa niebieskiego. Równocześnie samym sobie również zamykali drogę do nieba, bo ich życie nie było przecież godne wiecznej nagrody.

15. Kara zasłużona spotka kiedyś faryzeuszy nawet za ich apostolską gorliwość. Zapał był bowiem rzeczywiście wielki: faryzeusze przemierzali niekiedy całe morza i ziemię, żeby zdobyć dla swych przekonań choć jednego prozelitę. O rezultatach tych akcji apostolskich świadczą nie tylko pisarze żydowscy (por. np. Józef Flawiusz, Przeciw Apionowi II, 10), lecz także poganie (Juvenalis, Sat., VI, 96–106; Dio Kasjusz, XXXVI, 17) oraz Ojcowie Kościoła (Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem, 121 n). Nie chodziło jednak w owych misjonarskich zabiegach o ratowanie zdobytych dla nowej wiary przed wieczną zagładą, lecz o poszerzenie politycznych – choć i religijnych zarazem – wpływów Izraela. Prawdopodobnie z doświadczeń osobistych wiedział Jezus, że ci neofici, stawszy się z kolei samodzielnymi misjonarzami, przewyższali przewrotną gorliwością swoich mistrzów, i w ten sposób zasługiwali na jeszcze większą karę.

16. Następna przestroga dotyczy pouczeń faryzeuszy w sprawie składania przysiąg. Mówili np. faryzeusze, że jeśli ktoś przysięga na sam przybytek, to nie jest zobowiązany do zachowywania takiej przysięgi, lecz obowiązuje go dopiero przysięga złożona na złoto przybytku. Wskazanie jak najbardziej błędne: przecież ważniejszy jest przybytek; on to bowiem nadaje wartość także złotu, które przybytek zdobi. Mówili też faryzeusze, że kto przysięga na sam ołtarz, nie jest zobowiązany do zachowywania takiej przysięgi. Obowiązuje dopiero przysięga złożona na ofiarę, która znajduje się na ołtarzu. Znów nic bardziej błędnego: ofiara całą swoją doniosłość i świętość czerpie właśnie z ołtarza, na którym jest składana. Nauka Jezusa w sprawie przysięgi jest następująca: kto przysięga na ołtarz, przysięga również na to wszystko, co znajduje się na ołtarzu; kto zaś przysięga na przybytek, składa przysięgę na samego Boga.

17–22. Ostatecznym źródłem tych dewiacji doktrynalnych jest obłuda; polegająca na tym, że faryzeusze dają dziesięcinę z mięty, kopru i kminku, a lekceważą sobie bardzo ważne nakazy Prawa, te mianowicie, które zobowiązują do praktyki sprawiedliwości, miłosierdzia i wiary. Otóż składanie dziesięcin jest rzeczą godziwą, dobrą, ale tylko pod warunkiem, że ofiarom tym będą towarzyszyć trzy wymienione wyżej cnoty.

23–26. Myśl o obłudzie faryzeuszy będzie przedstawiona jeszcze kilka razy za pomocą różnych obrazów wziętych z życia, mianowicie satyrycznie przedstawionych praktyk faryzejskich, które nie mają wartości, jeśli nie towarzyszy im troska o wewnętrzną czystość.

27–33. Wyrazem obłudy kompromitującej faryzeuszy w sposób szczególny jest to, że budują oni pomniki prorokom i przyozdabiają grobowce sprawiedliwych, mówiąc sobie przy tym, że gdyby oni żyli w czasach ich przodków, to żaden z proroków nie zginąłby śmiercią męczeńską, w każdym razie oni, faryzeusze, nie mieliby żadnego udziału w zadawaniu tych cierpień. Zapomnieli jednak, że tego rodzaju deklaracje były równocześnie przyznawaniem, iż owi mordercy proroków byli ich przodkami. W rzeczywistości faryzeusze sami też nic innego nie czynią, jak tylko dopełniają miary swoich przodków. Dlatego Chrystus, nazywając ich ponownie plemieniem żmijowym, oświadcza, że nie ujdą oni potępienia piekielnego.

34. Mowa przeciwko faryzeuszom i uczonym w Piśmie kończy się zapowiedzią posłania do Jerozolimy proroków, mędrców i uczonych. Wzmianka o prorokach jest niewątpliwą aluzją do proroków ST, być może również i do Jana Chrzciciela. Mędrcy uchodzili za spadkobierców nie tylko misji, ale i przymiotów moralnych proroków starotestamentowych. W późnym judaizmie orzeczenia mędrców uważano za decyzje nienaruszalne, prawie natchnione. Swoją powagą i szacunkiem u ludzi mędrcy zdawali się nawet przewyższać uczonych w Piśmie, czyli zawodowych znawców Tory. Otóż wśród wysłanników Jezusa byli ludzie również cieszący się nie mniejszą powagą niż żydowscy mędrcy i uczeni w Piśmie.

Większość Apostołów zginęła rzeczywiście śmiercią męczeńską. Aluzja do bliskiej już śmierci obydwu Jakubów i Szczepana jest aż nazbyt wyraźna. O ukrzyżowaniu, które nie należało do żydowskiego kodeksu karnego, poza śmiercią Jezusa, NT nie wspomina. O biczowaniu uczniów w synagogach mówi Jezus już po raz drugi (por. Mt 10,17). Paweł, wspominając swoją faryzejską przeszłość wyznaje, iż wtrącał do więzienia tych, którzy wierzyli w Chrystusa, i biczował ich w synagogach (Dz 22,19; por. 26,11). Znane były i stosowane wśród Żydów dwa rodzaje biczowań: jedno, wzmiankowane przez Pawła w 2 Kor 11,24, sprowadzające się do trzydziestu dziewięciu uderzeń, drugie, trwające tak długo, jak długo biczowany pozostawał przy życiu. Przepędzać z miasta do miasta przypomina niejedną sytuację z życia św. Pawła (por. Dz 17,6; 21,31; 23,20; 25,2 n; Ga 4,29; 1 Tes 2,14–16), który był również swojego rodzaju i prorokiem, i uczonym w Piśmie.

35. Bratobójstwo dokonane przez Kaina (Rdz 4,10) było pierwszą tego rodzaju zbrodnią, śmierć zaś męczeńska Zachariasza – ostatnim w ST morderstwem niewinnego człowieka. Wzmianka o Zachariaszu zdaje się być nawiązaniem do działalności kapłana Zachariasza, który usiłował odwieść naród od bałwochwalstwa, za co spotkała go śmierć między przybytkiem a ołtarzem tzn. w domu Pańskim. Według 2 Krn 24,22 ojciec tego bohaterskiego kapłana nazywał się Jojada. Mateusz wziął, jak się zdaje, tego Zachariasza za Zachariasza proroka, którego ojciec miał na imię Barachiasz. Morderstwo kapłana Zachariasza, dokonane z polecenia króla Joasza (835–796), mogło uchodzić za ostatnie z tego względu, że zostało opisane w Księdze Kronik, która w kanonie żydowskim znajduje się na samym końcu.

36. Zapowiadane tu nieszczęście, mające już wkrótce nastąpić, to nie tylko zburzenie Jerozolimy; to także ogólne zepsucie i przewrotność, jakie zapanowały w całym narodzie. Występki ojców będą odziedziczone przez pokolenia synów.

JEZUS ODWRACA SIĘ OD MIASTA (23,37–39)

³⁷ Jeruzalem, Jeruzalem! Ty zabijasz proroków i kamienujesz tych, którzy do ciebie są posłani. Ile razy chciałem zgromadzić twoje dzieci, jak ptak swoje pisklęta gromadzi pod skrzydła, a nie chcieliście. ³⁸ Oto wasz dom zostanie wam pusty. ³⁹ Albowiem powiadam wam: «Nie ujrzycie Mnie odtąd, aż powiecie: Błogosławiony Ten, który przychodzi w imię Pańskie» (Ps 118[117],26).

37–39. Obraz ptaka osłaniającego swymi skrzydłami pisklęta był wykorzystywany również przez autorów ST w celu zilustrowania troskliwej, opiekuńczej dobroci Boga (por. Ps 36[35],8; Iz 31,5). Jest to zapowiedź odejścia Boga nie tylko ze świątyni, ale z całego miasta, które jest tu nazwane domem. Zburzenie Jerozolimy będzie już tylko zewnętrznym znakiem, potwierdzeniem prawdy, że Bóg opuścił Święte Miasto. Jezus również opuszcza Jerozolimę. Ujrzą Go ludzie w tym mieście znów, nie tyle może w Niedzielę Palmową, ile raczej przy końcu świata, kiedy to się zjawi w imię Pańskie, w grozie i majestacie Najwyższego Sędziego.

MOWA O ZBURZENIU JEROZOLIMY I PRZYJŚCIU CHRYSTUSA

ZNISZCZENIE ŚWIĄTYNI (24,1–3)

24 ¹ Po wyjściu Jezusa ze świątyni podeszli do Niego uczniowie, aby Mu pokazać budowle świątyni. ² Lecz On rzekł do nich: «Widzicie to wszystko? Zaprawdę, powiadam wam, nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony». ³ A gdy siedział na Górze Oliwnej, podeszli do Niego uczniowie i pytali na osobności: «Powiedz nam, kiedy to nastąpi i jaki będzie znak Twego przyjścia i końca świata?»

1. Ze słów rozpoczynających rozdział 24 wynika, że wielka mowa przeciwko faryzeuszom była wygłoszona w świątyni. Murom świątyni przypatrywali się Apostołowie w czasie pełnego grozy przemówienia Jezusa. Imponowały im swą wielkością – wznoszono je przecież od r. 20 przed Chr. do r. 63 po Chr. – solidnym wykonaniem. Kiedy więc Jezus przestał mówić, poczęli dzielić się z Nim swoimi uwagami – pełnymi uznania – o świątyni.

2. I właśnie wtedy Jezus oświadczył, że już niedługo z budowli owej nie pozostanie kamień na kamieniu: Podobnie zapowiadał kiedyś zburzenie Samarii Amos, taki sam koniec ogłaszał już od dawna całej Jerozolimie Jeremiasz. Mimo że świątynia była zbudowana przez obcego Żydom Idumejczyka Heroda, to jednak każdy Żyd chlubił się tą budowlą i uważał ją za wielką narodową świętość.

3. Nic tedy dziwnego, że proroctwo o zburzeniu świątyni zaniepokoiło także uczniów. Przyszli tedy do Mistrza, gdy był już na Górze Oliwnej, i pytali, kiedy to nastąpi. Sprawa była tym bardziej ważna, że w przekonaniu ówczesnych Izraelitów zburzenie świątyni miało być zapowiedzią końca świata i ponownego przyjścia Mesjasza. Dlatego pytanie uczniów brzmiało: Kiedy to nastąpi i jaki będzie znak Twego przyjścia i końca świata?

POCZĄTEK BOLEŚCI (24,4–8)

⁴ A Jezus im odpowiedział: «Strzeżcie się, żeby was kto nie zwiódł. ⁵ Wielu bowiem przyjdzie pod moim imieniem i będą mówić: To ja jestem Mesjaszem. I wielu w błąd wprowadzą. ⁶ Będziecie słyszeć o wojnach i odgłosy wojen; baczcie! Nie trwóżcie się tym! To <wszystko> musi się stać, ale to jeszcze nie koniec. ⁷ Powstanie bowiem naród przeciw narodowi i królestwo przeciw królestwu. Wystąpi głód i zaraza, a miejscami trzęsienia ziemi. ⁸ Lecz to wszystko jest [dopiero] początkiem boleści.

4–8. Lecz Jezus nie odpowiedział wprost na to pytanie. Przestrzegł tylko Apostołów, by nie dali się zwieść zbyt łatwo różnym pseudomesjaszom, których pojawi się wielu i którym uda się omamić niejednego chrześcijanina. Nie powinny też uczniów Jezusa napełniać trwogą toczące się tu i ówdzie wojny. Wszystkie nieszczęścia, które niesie ze sobą każda wojna, muszą wprawdzie przyjść, ale nie będą one jeszcze oznaczały końca. Bunty jednych narodów przeciw drugim, jednych królestw przeciwko drugim, zaraza, trzęsienie ziemi – wszystko to będzie stanowić zaledwie początek boleści.

PRZEŚLADOWANIE UCZNIÓW (24,9–14)

⁹ Wtedy wydadzą was na udrękę i będą was zabijać, i będziecie w nienawiści u wszystkich narodów z powodu mego imienia. ¹⁰ A wówczas wielu zachwieje się w wierze; będą wzajemnie się wydawać i jedni drugich nienawidzić. ¹¹ Powstaną liczni fałszywi prorocy i wielu w błąd wprowadzą; ¹² a ponieważ wzmoże się nieprawość, ostygnie miłość wielu. ¹³ Lecz kto wytrwa do końca, ten będzie zbawiony. ¹⁴ A ta Ewangelia o królestwie będzie głoszona po całej ziemi na świadectwo wszystkim narodom. I wtedy nadejdzie koniec.

9–14. Będzie to wielka próba ludzkiej wytrzymałości, pierwsze wielkie prześladowanie uczniów Jezusa z racji ich przynależności do Mistrza. Nie wszyscy wytrzymają tę próbę: wielu zachwieje się w wierze, jedni poczną nienawidzić drugich, oskarżając się przed wspólnymi wrogami; osłabnie miłość wzajemna jednych ludzi do drugich, a przepowiednie różnych pseudoproroków będą znajdowały coraz większy posłuch. Lecz Dobra Nowina mimo to będzie głoszona po całym świecie.

ZNAKI ZAPOWIADAJĄCE ZBURZENIE JEROZOLIMY (24,15–22)

¹⁵ Gdy więc ujrzycie „ohydę spustoszenia”, o której mówi prorok Daniel, zalegającą miejsce święte (Dn 9,27) – kto czyta, niech rozumie – ¹⁶ wtedy ci, którzy będą w Judei, niech uciekają w góry. ¹⁷ Kto będzie na dachu, niech nie schodzi, by zabrać rzeczy z domu. ¹⁸ A kto będzie na polu, niech nie wraca, żeby wziąć swój płaszcz. ¹⁹ Biada zaś brzemiennym i karmiącym w owe dni! ²⁰ A módlcie się, żeby ucieczka wasza nie wypadła w zimie albo w szabat. ²¹ Będzie bowiem wówczas wielki ucisk, jakiego nie było od początku świata aż dotąd (Dn 12,1) i nigdy nie będzie. ²² Gdyby ów czas nie został skrócony, nikt by nie ocalał. Lecz z powodu wybranych ów czas zostanie skrócony.

15. Według Mateusza to, co dzieje się w NT: fakty i słowa Jezusa, było już zapowiedziane przez proroków Starego Prawa. Tak też i teraz, mając pisać o zburzeniu Jerozolimy, na wstępie odwołuje się Mateusz do proroka Daniela, który zapowiadał ohydę spustoszenia zalegającą miejsca święte (24,15). Chodziło wówczas Danielowi o kanaańskich baalów i o greckie idole, którymi Antioch IV Epifanes zbezcześcił świątynię w r. 168 przed Chr. (por. 1 Mch 1,54; 2 Mch 6,2). Tamto zburzenie Świętego Miasta z czasem stało się typem przyszłego wiele bardziej tragicznego zniszczenia Jerozolimy.

16–18. Rada udzielona mieszkańcom Judei, żeby uchodzić w góry, jest zupełnie zrozumiała, gdyż góry judejskie posiadają wiele pieczar, w których można było znaleźć bezpieczne schronienie. Wspomniany w w. 17 „dach domu” bywa po dzień dzisiejszy dla mieszkańców Bliskiego Wschodu miejscem nocnego odpoczynku.

19–22. Należało prosić Boga, żeby ucieczka nie wypadła w zimie, kiedy dni są krótkie i wypełnione od rana do wieczora ulewnymi deszczami, ani nie w szabat, gdyż prawo szabatu zabraniało odbywania podróży w dzień świąteczny. Biada rozpoczynające w. 19 i odnoszące się do brzemiennych i karmiących jest nie tyle pogróżką, ile wyrazem współczucia. Wzmianka o wybranych stanowi wyraźne nawiązanie do starotestamentowej „Reszty Izraela”. Ze względu na nich dni ucisku nie będą trwały tak długo, iżby ich ofiarą padła cała ludzkość. W znaczeniu dosłownym chodzi tu, rzecz jasna, o zagładę, jaka miała spaść na Jerozolimę. Część jej mieszkańców, aczkolwiek rozproszona, przetrwała jednak, stając się uosobieniem nadziei ocalenia całego narodu.

PRZYJŚCIE CHRYSTUSA (24,23–31)

²³ Wtedy jeśliby wam kto powiedział: „Oto tu jest Mesjasz” albo: „Tam”, nie wierzcie! Powstaną bowiem fałszywi mesjasze i fałszywi prorocy i działać będą wielkie znaki i cuda, by w błąd wprowadzić, jeśli to możliwe, także wybranych. ²⁵ Oto wam przepowiedziałem. ²⁶ Jeśli więc wam powiedzą: „Oto jest na pustyni” – nie chodźcie tam! „Oto wewnątrz domu”, nie wierzcie! ²⁷ Albowiem jak błyskawica zabłyśnie na wschodzie, a jaśnieje aż na zachodzie, tak będzie z przyjściem Syna Człowieczego. ²⁸ Gdzie jest padlina, tam się i sępy zgromadzą.

²⁹ Zaraz też po ucisku owych dni słońce się zaćmi i księżyc nie da swego blasku; gwiazdy zaczną spadać z nieba i moce niebios zostaną wstrząśnięte (Iz 13,10; 34,4). ³⁰ Wówczas ukaże się na niebie znak Syna Człowieczego, i wtedy będą narzekać wszystkie narody ziemi; i ujrzą Syna Człowieczego, przychodzącego na obłokach niebieskich (Za 12,10 nn; Dn 7,13 n) z wielką mocą i chwałą. ³¹ Pośle On swoich aniołów z trąbą o głosie potężnym, i zgromadzą Jego wybranych z czterech stron świata, od krańca do krańca nieba (Pwt 30,4; Iz 27,13; Jl 2,1–17; 1 Kor 15,52; 1 Tes 4,16; Ap 7,1).

23. Przejście od opisu nieszczęść towarzyszących zburzeniu Jerozolimy do wizji ponownego przyjścia Jezusa nie oznacza, że paruzja rzeczywiście będzie miała miejsce zaraz po zniszczeniu Świętego Miasta. Zburzenie Jerozolimy jest symbolem lub typem utrapień, które poprzedzą ponowne przyjście Jezusa.

24–27. Samo pojawienie się Jezusa na sąd będzie zupełnie nieprzewidziane. Dlatego nie należy wierzyć żadnym pogłoskom o rzekomym ukazaniu się Jezusa czy to na pustyni – aluzja do Jana Chrzciciela – czy to we wnętrzu domów. Owego przyjścia Chrystusa nie należy pojmować symbolicznie w sensie Jego obecności w Kościele lub jako działalność Ducha Świętego, objawiającego swoją moc szczególną w rozszerzaniu się chrześcijaństwa. Jest to eschatologiczne przyjście Jezusa, na co wyraźnie wskazują paralelne teksty Łukasza i Marka, przyjście nie dające się określić pod względem czasu.

28–29. Słowa: Gdzie jest padlina, tam się i sępy zgromadzą stanowią swojego rodzaju przysłowie, sformułowane, być może, na podstawie tekstu Hi 39,30, i zdają się wyrażać myśl następującą: Podobnie jak do ciała porzuconego zwierzęcia zlecą się zewsząd sępy, tak też rzucą się na konającą Jerozolimę rzymscy żołnierze.

30–31. Jezus pojawia się jako Boski sędzia. „Zewnętrzna oprawa” Jego przyjścia przypomina tryumfalny wjazd zwycięskiego wodza, poprzedzanego orszakiem heroldów. W znaku ukazującym się na niebie wielu Ojców Kościoła dopatrywało się kształtów krzyża. Inni sądzą, że chodzi tu po prostu o znaki-symbole królewskiej władzy Jezusa. Wzmianka o „narzekaniu wszystkich narodów ziemi” nawiązuje do analogicznych sformułowań w różnego rodzaju apokalipsach. Opis postaci Syna Człowieczego jest zaczerpnięty formalnie z Dn 7,13 n. Mateuszowi wyraźnie zależy na pokazaniu, jak to w osobie Jezusa wypełnia się tamto proroctwo. Obłoki, moc, chwała – to akcesoria mające świadczyć o nadziemskim pochodzeniu Syna Człowieczego, podobnie jak nieodłącznym elementem wszystkich opisów sądu są aniołowie z trąbami, zwołujący wszystkich mieszkańców ziemi na miejsce ostatecznych rozrachunków z Bogiem (por. 1 Tes 4,16; 1 Kor 15,52 n). Głos trąby ma służyć, być może, wzbudzeniu z martwych wszystkich umarłych. Chociaż Mateusz mówi o zgromadzeniu z czterech stron świata tylko wybranych Jezusa, to jednak nie zdaje się, by przyszły sąd miał obejmować tylko sprawiedliwych. Możliwe natomiast, że bezbożnych reprezentują wspomniane w w. 30 narody ziemi. One to właśnie mają szczególne powody, by narzekać i lamentować w dniu pojawienia się Syna Człowieczego.

PRZYKŁAD Z DRZEWA FIGOWEGO (24,32–35)

³² A od figowego drzewa uczcie się przez podobieństwo. Gdy jego gałązka nabrzmiewa sokami i wypuszcza liście, poznajecie, że zbliża się lato. ³³ Tak samo i wy, gdy ujrzycie to wszystko, wiedzcie, że [to] blisko jest, u drzwi. ³⁴ Zaprawdę, powiadam wam: Nie przeminie to pokolenie, aż się to wszystko stanie. ³⁵ Niebo i ziemia przeminą, ale moje słowa nie przeminą.

32–33. Drzewo figowe, a nie żadne inne, zostało tu wspomniane być może dlatego, że swoim szybkim okrywaniem się liśćmi najwyraźniej wskazywało na początek wiosny. Nie bez znaczenia z pewnością było i to, że właśnie do drzewa figowego był niejednokrotnie przyrównywany cały naród wybrany (por. np. Jr 8,13; 24,1 n; Oz 9,10). Otóż wszystko to, co się dokonało za sprawą Jezusa na oczach Izraela, a zwłaszcza owe znaki przedstawione w w. 15, powinno zwiastować bliskość dnia Pańskiego.

34–35. To pokolenie to nie wszyscy wierni, którzy kiedykolwiek będą żyć, to nie cała ludzkość – jak przypuszczali niektórzy Ojcowie Kościoła ani nawet nie cały naród żydowski. To po prostu raczej współcześni Jezusowi. Jeszcze za ich życia nastąpi koniec Jerozolimy. Do zburzenia tego miasta doszło, jak wiadomo, w r. 70, czyli w czasie, kiedy wielu spośród tego pokolenia jeszcze żyło.

NIEZNANY CZAS PRZYJŚCIA (24,36–41)

³⁶ Lecz o dniu owym i godzinie nikt nie wie, nawet aniołowie niebiescy, tylko sam Ojciec. ³⁷ A jak było za dni Noego, tak będzie z przyjściem Syna Człowieczego. ³⁸ Albowiem jak w czasie przed potopem jedli i pili, żenili się i za mąż wydawali aż do dnia, kiedy Noe wszedł do arki, ³⁹ i nie spostrzegli się, aż przyszedł potop i pochłonął wszystkich, tak również będzie z przyjściem Syna Człowieczego. ⁴⁰ Wtedy dwóch będzie w polu: jeden będzie wzięty, drugi zostawiony. ⁴¹ Dwie będą mleć na żarnach: jedna będzie wzięta, druga zostawiona.

36. Mimo pewnych znaków wskazujących na bliskość owego dnia Pańskiego nikt jednak nie jest w stanie określić dokładnie daty jego przyjścia: ani aniołowie, ani nawet Syn Człowieczy. Syn Człowieczy jest, co prawda, Synem Bożym, równym w swej naturze boskiej Ojcu, ale stał się On także człowiekiem, przyjął postać Sługi i Jego ludzkie możliwości poznania są ograniczone. Tak więc jako człowiek nie wie On również o dniu owym i godzinie, lub też jako Mesjasz nie otrzymał do przekazania ludziom daty końca tego świata.

37–41. Dzień ów przyjdzie tak niespodziewanie jak potop za czasów Noego: ludzie jedli i pili, żenili się i wychodziły za mąż kobiety niczego nie przewidując. I właśnie wtedy pochłonęły wszystkich wody potopu (por. Rdz 6–7). Otóż zupełnie tak samo będzie z przyjściem Syna Człowieczego. Lecz nie wszystkich zaskoczy ów dzień w jednakowy sposób: jeden będzie wzięty prosto z pola do Boga (por. 24,31), drugi zaś nie myśląc o dniu ostatecznym, nadal będzie tkwił całą duszą przy swoich zajęciach: Bóg go nie wybiera; spośród dwu niewiast zajętych mieleniem zboża na żarnach jedna pójdzie natychmiast i szczerze za Panem, a druga choć może i pójdzie, pozostanie w duchu przy swych żarnach, tak bowiem będzie przywiązana do tego świata.

POTRZEBA CZUJNOŚCI (24,42–44)

⁴² Czuwajcie więc, bo nie wiecie, w którym dniu Pan wasz przyjdzie. ⁴³ A to rozumiejcie: Gdyby gospodarz wiedział, o jakiej porze nocy nadejdzie złodziej, na pewno by czuwał i nie pozwoliłby włamać się do swego domu. ⁴⁴ Dlatego i wy bądźcie gotowi, bo o godzinie, której się nie domyślacie, Syn Człowieczy przyjdzie.

42. Wszystkim jednak bez względu na to, jaki jest ich aktualny stosunek do Boga, doradza się jak najdalej posuniętą czujność. Nikt bowiem nie może przewidzieć, kiedy przyjdzie Pan. Podobieństwo sytuacji obecnej do czasów Noego na tym polega, że zarówno tam, jak i tu ludzie nie słuchają głosów zapowiadających klęskę. Tak też należy rozumieć, jakże wymowne w swej treści pytanie zanotowane przez Łukasza: Czy jednak Syn Człowieczy znajdzie wiarę na ziemi, gdy przyjdzie? (18,8).

43–44. Tylko roztropna czujność może nie dopuścić do tego, by włamał się do naszego domu złodziej. Przypowieści o złodzieju przychodzącym nocą nie ma w paralelnym tekście Łukasza (por. Łk 12,39–48). Przypowieść ma na celu jeszcze wyraźniejsze przedstawianie – co jest tak znamienne dla Mateusza – myśli o potrzebie czuwania. Tylko dzięki mądremu czuwaniu nie zaskoczy nas dzień Pański. W praktyce życiowej poszczególnych ludzi to przyjście Pana pokrywa się z momentem ich śmierci. Otóż równie niepewna w stosunku do każdego człowieka jest chwila jego śmierci. Dlatego napomnienia powyższe są równie aktualne dla nas dziś, jak były ongiś dla czytelników Ewangelii Mateusza.

PRZYPOWIEŚĆ O WIERNYM I NIEWIERNYM SŁUDZE (24,45–51)

⁴⁵ Któż jest tym sługą wiernym i roztropnym, którego pan ustanowił nad swoją służbą, żeby we właściwej porze rozdał jej żywność? ⁴⁶ Szczęśliwy ów sługa, którego Pan, gdy wróci, zastanie przy tej czynności. ⁴⁷ Zaprawdę, powiadam wam: Postawi go nad całym swoim mieniem. ⁴⁸ Lecz jeśli taki zły sługa powie sobie w duszy: „Mój pan się ociąga [z powrotem]”, ⁴⁹ i zacznie bić swoje współsługi, i będzie jadł i pił z pijakami, ⁵⁰ to nadejdzie pan tego sługi w dniu, kiedy się nie spodziewa, i o godzinie, której nie zna. ⁵¹ Każe surowo go ukarać i wyznaczy mu miejsce z obłudnikami. Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.

45–48. Chrystusowi wyjątkowo zależało na tym, by Jego uczniowie przejęli się potrzebą czuwania. Mimo tylu napomnień bezpośrednich, przemawia do nich nadto za pomocą przypowieści. Mówi im o dwu sługach, z których jeden, jako włodarz posłuszny woli swego pana, otrzymał polecenie rozdawania żywności pozostałym sługom. Przy spełnianiu tego polecenia zastaje go pan i za to obdarza go jeszcze większą władzą nad swoją majętnością. Oto nagroda za wierność i za dokładne spełnianie poleceń pana! Mądrość roztropnego sługi polegała na tym, iż nie wiedząc kiedy pan może nadejść, w każdej chwili wypełniał jak najdokładniej otrzymane polecenia. Lecz inny sługa, mimo iż otrzymał podobne polecenie, nie okazał się wiernym woli swego pana.

49–51. Ponieważ pan nie nadchodził wtedy, kiedy się go ów sługa spodziewał, zamiast spełniać, jak należało swoje obowiązki, począł czynnie znieważać ludzi oddanych jego pieczy i urządzał pijackie uczty. I wtedy właśnie nadszedł pan. Kazał go surowo ukarać i potraktować tak, jak najgorszych obłudników. Wówczas nastąpił płacz i zgrzytanie zębów. Niewczesny, ale oto kara za brak czujności i sprzeniewierzenie się woli pana.

PRZYPOWIEŚĆ O PANNACH ROZTROPNYCH I NIEROZSĄDNYCH (25,1–13)

25 ¹ Wtedy podobne będzie królestwo niebieskie do dziesięciu panien, które wzięły swoje lampy i wyszły na spotkanie pana młodego. ² Pięć z nich było nierozsądnych, a pięć roztropnych. ³ Nierozsądne wzięły lampy, ale nie wzięły z sobą oliwy. ⁴ Roztropne zaś razem z lampami zabrały również oliwę w swoich naczyniach. ⁵ Gdy się pan młody opóźniał, zmorzone snem wszystkie posnęły. ⁶ Lecz o północy rozległo się wołanie: „Oto pan młody [idzie], wyjdźcie mu na spotkanie!” ⁷ Wtedy powstały wszystkie owe panny i opatrzyły swe lampy. ⁸ A nierozsądne rzekły do roztropnych: „Użyczcie nam swej oliwy, bo nasze lampy gasną”. ⁹ Odpowiedziały roztropne: „Mogłoby i nam, i wam nie wystarczyć. Idźcie raczej do sprzedających i kupcie sobie!” ¹⁰ Gdy one szły kupić, nadszedł pan młody. Te, które były gotowe, weszły z nim na ucztę weselną, i drzwi zamknięto. ¹¹ Nadchodzą w końcu i pozostałe panny, prosząc: „Panie, panie, otwórz nam!” ¹² Lecz on odpowiedział: „Zaprawdę, powiadam wam, nie znam was”. ¹³ Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.

Porównaniem działalności dwu ludzi – mądrego i głupiego – kończyło się Kazanie Jezusa na Górze: mądry buduje swój dom na mocnym fundamencie, na skale, głupi zaś – na lotnym piasku, narażając swoje budowanie na to, że przy pierwszym podmuchu silniejszego wiatru zostanie zniszczone. Tu znów mamy do czynienia z antytezą: mądrzy – niemądrzy.

1–4. Tym razem chodzi o dziesięć panien oczekujących na przyjście oblubieńca. Oczekiwanie trwało dość długo i podczas nocy. Należało się zaopatrzyć w dodatkowe zapasy oliwy. Nie było bowiem wiadomo, kiedy oblubieniec nadejdzie. Otóż roztropność pięciu panien polegała na tym, że wzięły ze sobą potrzebną oliwę, natomiast niemądre lub mówiąc dokładniej, nieprzezorne, niczego nie przewidujące, nie zabrały ze sobą żadnych zapasów oliwy.

5–10. Roztropne nie chciały – zresztą nie mogły nawet, właśnie dlatego, że były mądre – użyczyć im ze swych zapasów, wobec czego panny nierozsądne musiały się odłączyć od reszty oczekujących na oblubieńca, by pójść i uzupełnić brakującą oliwę. Lecz akurat podczas ich nieobecności nadszedł oblubieniec. W towarzystwie tych, które na niego oczekiwały, wszedł do komnaty, zamknięto drzwi i rozpoczęły się gody weselne.

11–13. Kiedy nadeszły panny nierozsądne z nowo zakupioną oliwą, już nie chciano ich wpuścić do środka. Tak oto została ukarana nieroztropność, a w pewnym sensie lekkomyślność pięciu panien.

Nietrudno się domyśleć, że roztropne panny – to ludzie, którzy są zawsze wsłuchani w głos Pana. Pełnią Jego wolę w każdej chwili. Jego przyjście nie będzie dla nich żadnym zaskoczeniem. Oliwa – to symbol gotowości, może w postaci dobrych uczynków, dzięki którym można będzie znaleźć się kiedyś na godach z Panem. O ludziach, którzy zjawią się przed Panem z pustymi rękami, powie On: Zaprawdę, powiadam wam, nie znam was. Oto nowy obraz kary za brak czujności. Cała przypowieść kończy się znów wezwaniem do czujności: Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.

PRZYPOWIEŚĆ O TALENTACH (25,14–30)

¹⁴ Podobnie też [jest z królestwem niebieskim] jak z pewnym człowiekiem, który mając się udać w podróż, przywołał swoje sługi i przekazał im swój majątek. ¹⁵ Jednemu dał pięć talentów, drugiemu dwa, trzeciemu jeden, każdemu według jego zdolności, i odjechał. Zaraz ¹⁶ ten, który otrzymał pięć talentów, poszedł, puścił je w obieg i zyskał drugie pięć. ¹⁷ Tak samo i ten, który dwa [otrzymał]; on również zyskał drugie dwa. ¹⁸ Ten zaś, który otrzymał jeden, poszedł i rozkopawszy ziemię, ukrył pieniądze swego pana. ¹⁹ Po dłuższym czasie powrócił pan owych sług i zaczął rozliczać się z nimi. ²⁰ Wówczas przyszedł ten, który otrzymał pięć talentów. Przyniósł drugie pięć i rzekł: „Panie, przekazałeś mi pięć talentów, oto drugie pięć talentów zyskałem”. ²¹ Rzekł mu pan: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości twego pana!” ²² Przyszedł również i ten, który otrzymał dwa talenty, mówiąc: „Panie, przekazałeś mi dwa talenty, oto drugie dwa talenty zyskałem”. ²³ Rzekł mu pan: „Dobrze, sługo dobry i wierny! Byłeś wierny w rzeczach niewielu, nad wieloma cię postawię: wejdź do radości twego pana!” ²⁴ Przyszedł i ten, który otrzymał jeden talent, i rzekł: „Panie, wiedziałem, żeś jest człowiek twardy: żniesz tam, gdzie nie posiałeś, i zbierasz tam, gdzieś nie rozsypał. ²⁵ Bojąc się więc, poszedłem i ukryłem twój talent w ziemi. Oto masz swoją własność!” ²⁶ Odrzekł mu pan jego: „Sługo zły i gnuśny! Wiedziałeś, że żnę tam, gdzie nie posiałem, i zbieram tam, gdziem nie rozsypał. ²⁷ Powinieneś więc oddać moje pieniądze bankierom, a ja po powrocie byłbym z zyskiem odebrał swoją własność. ²⁸ Dlatego odbierzcie mu ten talent, a dajcie temu, który ma dziesięć talentów. ²⁹ Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma. ³⁰ A sługę nieużytecznego wyrzućcie na zewnątrz – w ciemności! Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów”.

Idea czuwania i troskliwości o wypełnianie woli Bożej stanowi temat zasadniczy także przypowieści o talentach.

14–23. Stosunki pomiędzy poszczególnymi ludźmi a Bogiem przypominają cokolwiek sytuację następującą: Pewien bogaty człowiek, udając się na czas nieokreślony w daleką podróż, posiadane zasoby pieniędzy rozdał własnym sługom, każdemu jednak wręczył inną sumę z domyślnym lub może nawet wyraźnie sformułowanym poleceniem pomnożenia otrzymanych talentów przez odpowiednie ich użycie. Polecenie to w rzeczywistości słudzy wykonali: ten, który otrzymał pięć talentów, zyskał drugie pięć, ten, który dostał dwa talenty, zwrócił potem swemu panu cztery. Obydwu spotkała zasłużona pochwała: za wierność w rzeczach małych mieli wziąć w posiadanie rzeczy wielkie i wejść do radości ich pana.

24–29. Tylko jeden spośród sług: ten, który otrzymał najmniejszą sumę, jeden talent, zwrócił to, co dostał, bez żadnego procentu. Tłumaczył się przy tym, mówiąc, że słyszał o wielkiej surowości swego pana, dlatego w obawie, by mu ktoś nie skradł otrzymanego talentu, zakopał go w ziemię, zamiast oddać bankierom, by przynosił odpowiedni zysk. Spotkała go zasłużona nagana. Zabrał mu jego pan ów talent i oddał tym, którzy mieli już większe sumy wskutek rozumnego wykorzystania pieniądza przez dokonywanie nim odpowiednich obrotów. Umieścił przy tym Ewangelista następującą zasadę: Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma.

30. Na koniec owego leniwego sługę spotyka kara taka sama jak w Mt 22,13 (zob. komentarz).

Nie ma na ziemi człowieka, który by nie otrzymał od Pana jakiegoś talentu: jedni dostali więcej, drudzy mniej. Każdy jednak, pod karą utraty wiecznego zbawienia, jest zobowiązany pomnażać otrzymane dary. Tak więc odpowiadać kiedyś będziemy nie tylko za zagubienie otrzymanych talentów, lecz także i za brak troski o ich pomnożenie w miarę naszych możliwości. Nieuczciwością okaże się zarówno utrata, jak i niepowiększenie otrzymanego daru, będące wyrazem zwykłego lenistwa, mimo najrozmaitszych racji rzekomo „usprawiedliwiających”. Sąd zatem i zapłata czeka wszystkich za ich postępowanie. Na nic nie zdadzą się najpobożniejsze słowa. Muszą im towarzyszyć uczynki, czyli pełnienie woli Bożej.

SĄD OSTATECZNY (25,31–46)

³¹ Gdy Syn Człowieczy przyjdzie w swej chwale, a z Nim wszyscy aniołowie, wtedy zasiądzie na swoim tronie pełnym chwały. ³² I zgromadzą się przed Nim wszystkie narody, a On oddzieli jednych [ludzi] od drugich, jak pasterz oddziela owce od kozłów. ³³ Owce postawi po prawej, a kozły po swojej lewej stronie. ³⁴ Wtedy odezwie się Król do tych po prawej stronie: „Pójdźcie, błogosławieni u Ojca mojego, weźcie w posiadanie królestwo, przygotowane dla was od założenia świata!

³⁵ Bo byłem głodny, a daliście Mi jeść;

byłem spragniony, a daliście Mi pić;

byłem przybyszem, a przyjęliście Mnie;

³⁶ byłem nagi, a przyodzialiście Mnie;

byłem chory, a odwiedziliście Mnie;

byłem w więzieniu, a przyszliście do Mnie”.

³⁷ Wówczas zapytają sprawiedliwi: „Panie, kiedy widzieliśmy Cię głodnym i nakarmiliśmy Ciebie? Albo spragnionym i daliśmy Ci pić? ³⁸ Kiedy widzieliśmy Cię przybyszem i przyjęliśmy Cię, lub nagim i przyodzialiśmy Cię? ³⁹ Kiedy widzieliśmy Cię chorym lub w więzieniu i przyszliśmy do Ciebie?” ⁴⁰ A Król im odpowie: „Zaprawdę, powiadam wam: Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili”.

⁴¹ Wtedy odezwie się i do tych po lewej stronie: „Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom!

⁴² Bo byłem głodny, a nie daliście Mi jeść;

byłem spragniony, a nie daliście Mi pić;

⁴³ byłem przybyszem, a nie przyjęliście Mnie;

byłem nagi, a nie przyodzialiście Mnie;

byłem chory i w więzieniu, a nie odwiedziliście Mnie”.

⁴⁴ Wówczas zapytają i ci: „Panie, kiedy widzieliśmy Cię głodnym albo spragnionym, albo przybyszem, albo nagim, kiedy chorym albo w więzieniu, a nie usłużyliśmy Tobie?” ⁴⁵ Wtedy odpowie im: „Zaprawdę, powiadam wam: Wszystko, czego nie uczyniliście jednemu z tych najmniejszych, tegoście i Mnie nie uczynili”. ⁴⁶ I pójdą ci na wieczną karę, sprawiedliwi zaś do życia wiecznego».

Jest to jedyny w Ewangeliach tak dokładny opis sądu podczas ponownego przyjścia Jezusa. Jakże odmienne będzie to przyjście w porównaniu z poprzednią misją Jezusa.

31–34. To już nie Sługa Cierpiący, lecz władca na tronie w otoczeniu całego dworu niebieskiego. Na Jego rozkaz zgromadzą się wszystkie narody, a On oddzieli dobrych od złych, tak jak pasterz oddziela owce od kozłów. Dobrym, znajdującym się po swej prawicy – nazwie ich błogosławionymi u Ojca – każe wziąć w posiadanie królestwo niebieskie, tych zaś co będą po lewicy, określi mianem przeklętych i rozkaże im pójść precz, w ogień piekielny, od dawna już przygotowany diabłu i jego aniołom.

35–40. Dobrych spotka nagroda za to, że wspierali za życia ubogich, karmili głodnych, podawali wodę spragnionym, udzielali schronienia bezdomnym, przyodziewali nagich, nawiedzali uwięzionych. W rzeczywistości wszystkie te przysługi wyświadczyli samemu Chrystusowi, który wcielał się niejako w swoich najmniejszych.

41–46. Potępionych zaś spotka zasłużona kara właśnie za to, że byli obojętni na głód i pragnienie innych ludzi, na tułaczkę bezdomnych, chłód nie odzianych, cierpienia uwięzionych. Była to bowiem w rzeczywistości obojętność na losy samego Chrystusa. Czego tedy nie uczynili najmniejszemu spośród ludzi, nie uczynili tego samemu Chrystusowi. Tak więc jeszcze raz szczególnie najuboższych nazwał Chrystus swoimi braćmi, a prawdziwie ewangeliczne życie przyrównał do charytatywnego posługiwania bliźnim. W bliźnich zatem miłuje się lub lekceważy albo wręcz nienawidzi Boga samego.

MĘKA I ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA CHRYSTUSA

OSTATNIA ZAPOWIEDŹ MĘKI (26,1–2)

26 ¹ Gdy Jezus dokończył wszystkich tych mów, rzekł do swoich uczniów: ² «Wiecie, że za dwa dni jest Pascha, i Syn Człowieczy będzie wydany na ukrzyżowanie».

1–2. Rozdział dwudziesty szósty Ewangelii Mateusza rozpoczyna się od stwierdzenia, że Jezus zakończył już swoją działalność nauczycielską. Nie będzie już wygłaszał żadnych mów ani pouczeń. Rozpocznie się relacja Ewangelisty, o jakże smutnych dziejach Jezusa i o tych, co doprowadzą Go aż do śmierci krzyżowej. Przedtem jednak Jezus już po raz ostatni zapowie swoją mękę: Syn Człowieczy będzie wydany na ukrzyżowanie. Ziarno Chrystusowego życia, obumierając przez lat przeszło trzydzieści, teraz pocznie wydawać owoc. Samej zbrodni na Jezusie dokonają ludzie obcy, ale wydadzą Go w ręce oprawców Jego uczeń i wielu słuchaczy.

POSTANOWIENIE SANHEDRYNU (26,3–5)

³ Wówczas to zebrali się arcykapłani i starsi ludu w pałacu najwyższego kapłana, imieniem Kajfasz, ⁴ i odbyli naradę, żeby Jezusa podstępem ująć i zabić. ⁵ Lecz mówili: «Tylko nie w czasie święta, żeby nie powstało wzburzenie wśród ludu».

3–5. Decyzja pojmania Jezusa zostaje podjęta urzędowo przez arcykapłanów i starszych ludu w pałacu najwyższego kapłana Kajfasza. Jeden szczegół w sformułowaniu tej decyzji zasługuje na wyjątkową uwagę: Jezus ma być ujęty podstępnie, nie w czasie święta, żeby wzburzenie nie powstało wśród ludu. Wynika więc z tego, że cały lud jest po stronie Jezusa, a tylko dla przywódców tego ludu postać Jezusa staje się coraz bardziej niewygodna. Zapada przeto decyzja: musi zginąć.

NAMASZCZENIE W BETANII (26,6–13)

⁶ Gdy Jezus przebywał w Betanii, w domu Szymona Trędowatego, ⁷ podeszła do Niego kobieta z alabastrowym flakonikiem drogiego olejku i wylała Mu olejek na głowę, gdy siedział przy stole. ⁸ Widząc to, uczniowie oburzali się i mówili: «Po co takie marnotrawstwo? ⁹ Przecież można było drogo to sprzedać i rozdać ubogim». ¹⁰ Lecz Jezus zauważył to i rzekł do nich: «Czemu sprawiacie przykrość tej kobiecie? Spełniła dobry uczynek względem Mnie. ¹¹ Albowiem ubogich zawsze macie u siebie, Mnie zaś nie zawsze macie. ¹² Wylewając ten olejek na moje ciało, na mój pogrzeb to uczyniła. ¹³ Zaprawdę, powiadam wam: Gdziekolwiek po całym świecie głosić będą tę Ewangelię, będą również opowiadać na jej pamiątkę o tym, co uczyniła».

6–9. O podjęciu tej decyzji Jezus z pewnością wiedział. Niejeden raz już przecież czytał złe myśli w sercach faryzeuszy. Mimo to bez lęku udaje się do Jerozolimy. Po drodze jednak, kiedy już będzie blisko Świętego Miasta, zatrzyma się na krótko w Betanii, korzystając z gościnności Szymona Trędowatego. Zwyczajem przyjętym na Wschodzie pewna niewiasta, była to Maria, siostra Łazarza i Marty (por. J 12,1–3) – zmęczonemu Wędrowcy namaściła wonnym olejkiem głowę, co stało się powodem szemrania ze strony uczniów – a może tylko jednego spośród nich, Judasza (J 12,4 nn) – którzy uważali, że lepiej byłoby sprzedać cenny olejek, a uzyskane w ten sposób pieniądze rozdać ubogim.

10–13. Odpowiedź Jezusa zawierała surowe upomnienie uczniów i jeszcze jedną zapowiedź Jego śmierci. Zapowiedzią śmierci bowiem były słowa: Mnie zaś nie zawsze macie. Wylewając ten olejek na moje ciało, na mój pogrzeb to uczyniła. Przy okazji wziął też w obronę ową „rozrzutną” niewiastę, oświadczając, że spełniła dobry uczynek i że jak długo będzie głoszona Ewangelia, tak długo również będzie się opowiadać o tym wydarzeniu, na pamiątkę czynu Marii. Był to bowiem wyraz prawdziwej miłości okazanej Jezusowi w krytyczniej chwili Jego życia.

ZDRADA JUDASZA (26,14–16)

¹⁴ Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów ¹⁵ i rzekł: «Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam?» A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników. ¹⁶ Odtąd szukał sposobności, żeby Go wydać.

Jezus zgodnie z tym, co sam zapowiedział, miał być wydany swym oprawcom, którzy nie musieli Go nawet szukać, gdyż miał Go wydać jeden z Jego uczniów: Judasz Iskariota.

14–16. On to właśnie sam udał się do arcykapłanów i zaproponował im swoje usługi, oczywiście za pewnym wynagrodzeniem. Wynagrodzenie, na które się zgodził, było bardzo skromne. W rzeczywistości miał po prostu sprzedać swego Mistrza za trzydzieści srebrników. Był widocznie rad nawet z tak niewielkiej sumy, bo od tej pory szukał już tylko sposobności, jak by Go wydać. Ewangelista nie omieszkał dodać ze smutkiem, że tego tragicznego dzieła miał dokonać jeden z Dwunastu.

OSTATNIA WIECZERZA

PRZYGOTOWANIE PASCHY (26,17–19)

¹⁷ W pierwszy dzień Przaśników przystąpili do Jezusa uczniowie i zapytali Go: «Gdzie chcesz, żebyśmy Ci przygotowali spożywanie Paschy?» ¹⁸ On odrzekł: «Idźcie do miasta, do znanego nam człowieka, i powiedzcie mu: „Nauczyciel mówi: Czas mój jest bliski; u ciebie urządzam Paschę z moimi uczniami”». ¹⁹ Uczniowie uczynili tak, jak im polecił Jezus, i przygotowali Paschę.

17–19. W gronie dwunastu Apostołów Jezus spełnia jakby rolę ojca rodziny. Nic tedy dziwnego, że Jego właśnie pytają Apostołowie o miejsce spożywania Paschy. Odpowiedź Jezusa w swej treści przypomina cokolwiek symboliczne czynności proroków starotestamentowych. Oto mają uczniowie pójść do Jerozolimy, do domu człowieka znanego Jezusowi i Apostołom, i mają go prosić, by mogli spożyć wieczerzę paschalną właśnie w jego domu. Według Mateusza człowiek ów miał się przy tym również dowiedzieć, że nadeszła godzina Jezusa, że czas Jego już bliski.

WYJAWIENIE ZDRAJCY (26,20–25)

²⁰ Z nastaniem wieczoru zajął miejsce u stołu razem z dwunastu <uczniami>. ²¹ A gdy jedli, rzekł: «Zaprawdę, powiadam wam: jeden z was Mnie wyda». ²² Bardzo tym zasmuceni, zaczęli pytać jeden przez drugiego: «Chyba nie ja, Panie?» ²³ On zaś odpowiedział: «Ten, który ze Mną rękę zanurzył w misie, ten Mnie wyda. ²⁴ Wprawdzie Syn Człowieczy odchodzi, jak o Nim jest napisane, lecz biada temu człowiekowi, przez którego Syn Człowieczy będzie wydany. Byłoby lepiej dla tego człowieka, gdyby się nie narodził». ²⁵ Wtedy Judasz, który miał Go wydać, rzekł: «Czyżbym ja, Rabbi?» Odpowiedział mu: «Tak, ty».

20. Wykonawszy dokładnie polecenie Jezusa, wieczorem oznaczonego dnia i o oznaczonej godzinie uczniowie razem ze swoim Mistrzem zasiedli do stołu.

21–25. I wtedy po raz pierwszy Jezus oznajmił publicznie swoim uczniom, że jeden z nich Go zdradzi. Co więcej, gdy Apostołowie przerażeni poczęli pytać każdy z osobna, kto miałby być owym zdrajcą, Jezus odpowiadając, dość wyraźnie wskazał na osobę zdrajcy: Ten, który ze Mną rękę zanurzył w misie, ten Mnie wyda. Wszyscy widzieli dobrze, kto w momencie wypowiadania tych słów zanurzał gorzkie zioła w specjalnie przygotowanej na wieczerzę paschalną przyprawie. Ponieważ właśnie wtedy wyciągał ku misie rękę Judasz i prawdopodobnie oczy wszystkich na niego były zwrócone, więc i on, podobnie jak przedtem inni Apostołowie, zadał to samo pytanie: czy to ja mam być Twoim zdrajcą, Rabbi? Nie wiadomo, co w tym człowieku musiało wtedy budzić większy wstręt: jego bezczelność czy obłuda? Jezus z całym spokojem, bez żadnego łajania, odpowiedział: Tak ty. Przed tym jednak, jakby tłumacząc Judasza, wyjaśnił, że śmierć Syna Człowieczego jest zamierzona przez samego Ojca Niebieskiego. Nie omieszkał jednak dodać natychmiast: Biada temu człowiekowi, przez którego Syn Człowieczy będzie wydany, z czego wynika, że za swój czyn Judasz ponosi odpowiedzialność. A potem wypowiedział Jezus słowa, które mogą stanowić podstawę do uzasadnionego mniemania, że w zbawienie tego jednego człowieka można wątpić. Tym człowiekiem był Judasz. O nim to powiedział Jezus, że lepiej byłoby dla niego, gdyby się nie narodził. Jest ta wypowiedź dość jednoznaczna: Judasz zmarnował swoje doczesne życie.

USTANOWIENIE EUCHARYSTII (26,26–30)

²⁶ A gdy oni jedli, Jezus wziął chleb i odmówiwszy błogosławieństwo, połamał i dał uczniom, mówiąc: «Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało moje». ²⁷ Następnie wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie, dał im, mówiąc: «Pijcie z niego wszyscy, ²⁸ bo to jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów. ²⁹ Lecz powiadam wam: Odtąd nie będę już pił [napoju] z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami, nowy, w królestwie Ojca mojego». ³⁰ Po odśpiewaniu hymnu wyszli w stronę Góry Oliwnej.

26. Żaden z Ewangelistów nie przedstawił nam wszystkich szczegółów, składających się na całość świętego obrzędu Paschy, tej pamiątki cudownego Wyjścia Izraelitów z Egiptu. Wszyscy trzej synoptycy oraz Paweł ograniczają się do opisu spożywania chleba i picia wina. Zwyczajem przyjętym przy spożywaniu Ostatniej Wieczerzy Jezus – tak jak to czynił ojciec w rodzinie – odmówił najprzód specjalną modlitwę uwielbienia nad chlebem, a potem zaczął łamać chleb i rozdawać go uczniom do jedzenia, oświadczając przy tym – co musiało się wydawać bardzo niezwykłe – że daje do spożywania własne ciało.

27–28. Podając zaś kielich mówił, że to jest Jego własna krew przelana na odpuszczenie grzechów wielu ludziom i równocześnie krew Nowego Przymierza. To ostatnie oświadczenie jest zrozumiałe jedynie w świetle starotestamentowego ceremoniału zawierania przymierza. Istotnym elementem tego ceremoniału było zabicie zwierzęcia ofiarnego i pokropienie jego krwią nie tylko ołtarza, lecz także zebranego wokół ludu (por. np. Wj 24,8). Krew była więc niejako przypieczętowaniem przymierza. W momencie spożywania ostatniej wieczerzy powstaje więc Nowe Przymierze, przymierze zawarte już nie z historycznym Izraelem, lecz z całą ludzkością: To nowe przymierze długo przed tym było już zapowiadane przez wielu proroków ST (por. np. Jr 31,31 n). Celem przelania krwi Jezusa, a co za tym idzie, i celem Nowego Przymierza jest odpuszczenie grzechów wszystkim ludziom. Wiadomo już bowiem, że określenie wielu znaczy tu tyle co „wszyscy”. Grzech bowiem oddziela od Boga i nie może być mowy o prawdziwym, nowym przymierzu, jak długo człowiek trwa w grzechach.

29–30. Od chwili zawarcia owego przymierza, od momentu tego zbawczego czynu Jezus nie będzie już występował jako pasterz szukający zbłąkanych owiec. Nie będzie już spożywał z uczniami zwykłych ziemskich wieczerzy; spotkają się ponownie dopiero w królestwie Ojca. Szczęście niebieskie jest w Biblii często przyrównywane do uczty królewskiej. Na tym zakończyła się Ostatnia Wieczerza. Po odśpiewaniu hymnu wyszedł Jezus z uczniami swymi ku Górze Oliwnej.

PRZEPOWIEDNIA ZAPARCIA SIĘ PIOTRA (26,31–35)

³¹ Wówczas Jezus rzekł do nich: «Wy wszyscy zwątpicie we Mnie tej nocy. Bo jest napisane: Uderzę pasterza, a rozproszą się owce ze stada (Za 13,7). ³² Lecz gdy powstanę, udam się przed wami do Galilei». ³³ Odpowiedział Mu Piotr: «Choćby wszyscy zwątpili w Ciebie, ja nigdy nie zwątpię». ³⁴ Jezus mu rzekł: «Zaprawdę, powiadam ci: Jeszcze tej nocy, zanim kogut zapieje, trzy razy się Mnie wyprzesz». ³⁵ Na to Piotr: «Choćby mi przyszło umrzeć z Tobą, nie wyprę się Ciebie». Podobnie też mówili wszyscy uczniowie.

31. Prócz Boga, tylko jeden Jezus znał już z góry wydarzenia Wielkiego Tygodnia. Swoją mękę zapowiadał aż trzykrotnie, konsekwentnie jednak zmierzał do Jerozolimy, mimo prób, które podejmował Piotr, by odciągnąć Go od tego zamiaru. A oto teraz przepowie, jak w owych tragicznych chwilach zachowają się Jego uczniowie: wszyscy w Niego zwątpią i rozproszą się jak owce pozbawione pasterza.

32–35. Równocześnie jednak i przy tej okazji zapowiedział Jezus swoje zmartwychwstanie i ponowne spotkanie z dawnymi uczniami w Galilei. W Galilei bowiem, położonej dość daleko od Jerozolimy, mieli się schronić uczniowie po śmierci i złożeniu do grobu Jezusa. Piotr, dając się ponieść wrodzonemu temperamentowi, zapewnił wówczas Chrystusa, że choćby wszyscy zwątpili w Mistrza, on nigdy nie zwątpi i nigdy Go nie opuści. Lecz Jezus znał dobrze ludzką słabość Piotra i dlatego oświadczył z całym spokojem: Jeszcze tej nocy, zanim kogut zapieje, trzy razy się Mnie wyprzesz. Piotr jednak zapewniał, że nigdy nie zaprze się Jezusa. Już wkrótce zobaczymy, jak bardzo się mylił.

JEZUS W OGRÓJCU

MODLITWA I TRWOGA KONANIA (26,36–46)

³⁶ Wtedy przyszedł Jezus z nimi do posiadłości zwanej Getsemani i rzekł do uczniów: «Usiądźcie tu, Ja tymczasem odejdę i tam się pomodlę». ³⁷ Wziąwszy z sobą Piotra i dwóch synów Zebedeusza, począł się smucić i odczuwać trwogę. ³⁸ Wtedy rzekł do nich: «Smutna jest dusza moja aż do śmierci; zostańcie tu i czuwajcie ze Mną». ³⁹ I odszedłszy nieco do przodu, padł na twarz i modlił się tymi słowami: «Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech Mnie ominie ten kielich. Wszakże nie jak Ja chcę, ale jak Ty [niech się stanie]!» ⁴⁰ Potem przyszedł do uczniów i zastał ich śpiących. Rzekł więc do Piotra: «Tak [oto] nie mogliście jednej godziny czuwać ze Mną? ⁴¹ Czuwajcie i módlcie się, abyście nie ulegli pokusie; duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe». ⁴² Powtórnie odszedł i tak się modlił: «Ojcze mój, jeśli nie może ominąć Mnie <ten kielich> i muszę go wypić, niech się stanie wola Twoja!» ⁴³ Potem wrócił i zastał ich śpiących, bo oczy ich były zmorzone snem. ⁴⁴ Zostawiwszy ich, odszedł znowu i modlił się po raz trzeci, wypowiadając te same słowa. ⁴⁵ Potem przyszedł do uczniów i rzekł do nich: «Śpicie jeszcze i odpoczywacie? A oto nadeszła godzina i Syn Człowieczy będzie wydany w ręce grzeszników. ⁴⁶ Wstańcie, chodźmy! Oto blisko jest mój zdrajca».

36–38. Jezus zazwyczaj modlił się na osobności. Nic tedy dziwnego, że i tym razem, szukając miejsca położonego na uboczu, udał się poza miasto, do ogrodu zwanego Getsemani, zabierając ze sobą jedynie Piotra i dwu synów Zebedeusza, tj. Jakuba i Jana. Świadomość bardzo już bliskiego i jakże bolesnego końca napełniła Go smutkiem i trwogą. Jezus był przecież w pełni człowiekiem. Nie zawahał się nawet wyznać swoim uczniom: Smutna jest dusza moja aż do śmierci. A potem prosił uczniów, by trwali z Nim na czuwaniu. Człowiek nie zawsze chce być absolutnie sam na sam ze swym cierpieniem.

39. Słowa zaś, którymi Jezus modlił się w Ogrójcu do Ojca, obok Modlitwy Pańskiej powinny pozostać dla nas na zawsze wzorem naszej ludzkiej modlitwy, przede wszystkim ze względu na to, że wyrażają one całkowite poddanie się woli Ojca. Od słów Nie jak Ja chcę, ale jak Ty rozpoczyna się i podobnie kończy modlitwa Jezusa w Ogrójcu. Treścią tej modlitwy jest prośba o uwolnienie od kielicha goryczy i męki. Jezus nie będzie już prosił swoich ziemskich sędziów o ułaskawienie; zamilknie, tak iż dziwić się będą. Teraz jednak, mając pełną świadomość czekających Go cierpień, wzdraga się przed nimi swoją ludzką naturą i błaga o oddalenie od Niego kielicha gniewu. Mając zapewne tę modlitwę na myśli, autor Listu do Hebrajczyków powie kiedyś: Z głośnym wołaniem i płaczem za swych dni doczesnych zanosił On gorące prośby i błagania do Tego, który mógł Go wybawić od śmierci… (Hbr 5,7).

40–44. Błaganie to powtórzył Jezus trzykrotnie. Dwukrotnie też wracał do trzech zabranych ze sobą uczniów, spodziewając się od nich jakiejś pociechy. Lecz za każdym razem znajdował ich pogrążonych we śnie. Tak więc znów spotkał Jezusa zawód ze strony tych, na których wsparcie moralne w swych ludzkich cierpieniach miał prawo liczyć.

45–46. Obudził ich wreszcie po to, by im oznajmić, że godzina wyznaczona przez Ojca nadeszła. Gdy to mówił, już zbliżał się zdrajca, mający ułatwić pojmanie Jezusa. Tak więc czas ziemskiego życia Jezusa zbliżał się zdecydowanie do kresu. Miał zginąć z ręki ludzi Ten, który przeszedł przez życie wszystkim dobrze czyniąc (Dz 10,37 n); miał być wydany przez jednego z tych, którzy mieli posiadać pełnię Chrystusowej władzy i w imieniu Chrystusa głosić nową ekonomię zbawienia.

POJMANIE JEZUSA (26,47–56)

⁴⁷ Gdy On jeszcze mówił, oto nadszedł Judasz, jeden z Dwunastu, a z nim wielka zgraja z mieczami i kijami, od arcykapłanów i starszych ludu. ⁴⁸ Zdrajca zaś dał im taki znak: «Ten, którego pocałuję, to właśnie On; Jego pochwyćcie!» ⁴⁹ Zaraz też przystąpił do Jezusa, mówiąc: «Witaj, Rabbi!», i pocałował Go. ⁵⁰ A Jezus rzekł do niego: «Przyjacielu, po coś przyszedł?» Wtedy podeszli, rzucili się na Jezusa i pochwycili Go. ⁵¹ A oto jeden z tych, którzy byli z Jezusem, wyciągnął rękę, dobył miecza i ugodziwszy sługę najwyższego kapłana, odciął mu ucho. ⁵² Wtedy Jezus rzekł do niego: «Włóż miecz na swoje miejsce, bo wszyscy, którzy za miecz chwytają, od miecza giną. ⁵³ Czy myślisz, że nie mógłbym poprosić Ojca mojego, a zaraz wystawiłby Mi więcej niż dwanaście zastępów aniołów? ⁵⁴ Jakże więc wypełnią się Pisma, że tak się stać musi?»

⁵⁵ W owej chwili Jezus rzekł do tłumów: «Wyszliście z mieczami i kijami jak na zbójcę, żeby Mnie ująć. Codziennie zasiadałem w świątyni i nauczałem, a nie pochwyciliście Mnie. ⁵⁶ Lecz stało się to wszystko, żeby się wypełniły Pisma proroków». Wtedy wszyscy uczniowie opuścili Go i uciekli.

47. I oto nawet nie skończył jeszcze mówić o czekającej Go zdradzie, kiedy zbliżył się Judasz – Mateusz jeszcze raz zaznaczy wyraźnie: jeden z Dwunastu – a za nim cała zgraja ludzi uzbrojonych w miecze i kije. Wszyscy przyszli w imieniu arcykapłanów i starszych ludu.

48–49. Jezus nie był znany osobiście ludziom, którzy zostali posłani przez arcykapłanów, żeby Go pojmać. Potrzebny był jakiś znak, po którym mogliby się rzucić na Niego. Otóż rolę takiego znaku miał spełnić pocałunek złożony przez Judasza na policzku Jezusa. Co za ironia, ale i proroctwo zarazem: pocałunek, symbol pokoju i jedności, ukazał co prawda ukrywaną dotąd nienawiść do Jezusa, lecz zapoczątkował równocześnie wielkie dzieło wprowadzania pokoju pomiędzy Bogiem a światem. Obłudnemu pocałunkowi Judasza towarzyszyły nie mniej obłudne słowa rzekomo serdecznego pozdrowienia: Witaj, Rabbi.

50. Nie wiemy, co pomyślał sobie Judasz, gdy Jezus na to obłudne pozdrowienie odpowiedział słowami pełnymi gorzkiej ironii: Przyjacielu, po coś przyszedł? Może umocnił się ów nieszczęsny Apostoł w przekonaniu, że wszystko układa się dobrze, że Jezus nie domyśla się niczego, skoro jego, Judasza-zdrajcę, nazywa swoim przyjacielem? Znak okazał się niezawodny: Rzucili się na Jezusa i pochwycili Go.

51–53. Spiesząc z pomocą Mistrzowi jeden z uczniów – od innego Ewangelisty (J 18,10) dowiemy się, że był to Piotr – dobył miecza, natarł na sługę najwyższego kapłana i odciął mu ucho. Nie wiemy, czy cios według zamiarów Piotra miał być niegroźny, czy też Jezus sprawił, że słudze arcykapłana nie stało się nic gorszego. To ostatnie przypuszczenie zdaje się być bardziej prawdopodobne w świetle polecenia Jezusa, który kazał Piotrowi schować miecz, zapewniając go przy tym, że gdyby chciał – to znaczy gdyby taka była wola Ojca Niebieskiego – to w Jego obronie stanęłoby natychmiast dwanaście zastępów anielskich. Żadna siła nie byłaby w stanie uczynić wtedy żadnej krzywdy Jezusowi. O uleczeniu ucha sługi wspomni ewangelista Łukasz (22,51).

54–56. Lecz równocześnie zaznaczy Mateusz, ciągle harmonizujący dwa Testamenty, że nie wypełniłoby się Pismo. A Pismo musi się wypełnić. Jezus wprawdzie oświadczył już, że przynosi na ziemię nie pokój, ale miecz (Mt 10,34); miał to być jednak miecz duchowy, narzędzie bezwzględnego tępienia zła. Jezus nie omieszka zebranym tłumom uczynić wymówki: wyszli do Niego z kijami i z mieczami – jak do zbójcy; posłużyli się podstępem, żeby Go pojmać. Czemu tego nie zrobili wcześniej, kiedy to publicznie nauczał w świątyni? I za chwilę sam udzielił odpowiedzi na to pytanie: Wtedy nie nadeszła jeszcze Jego godzina. Pojmano Go dopiero teraz i w taki właśnie sposób, żeby się wypełniło Pismo. W odpowiedzi tej uczniowie Jezusa dopatrzyli się absolutnej bezwzględności woli Bożej. Zrozumieli, że nic już nie będzie w stanie uratować Jezusa od śmierci. Najprawdopodobniej, lękając się o własne życie wszyscy uczniowie opuścili Go i uciekli.

JEZUS PRZED SWOIMI SĘDZIAMI

WOBEC SANHEDRYNU (26,57–68)

⁵⁷ Ci zaś, którzy pochwycili Jezusa, zaprowadzili Go do najwyższego kapłana Kajfasza, gdzie zebrali się uczeni w Piśmie i starsi. ⁵⁸ A Piotr szedł za Nim z daleka, aż do pałacu najwyższego kapłana. Wszedł tam na dziedziniec i usiadł między służbą, aby widzieć, jaki będzie wynik. ⁵⁹ Tymczasem arcykapłani i cały Sanhedryn szukali fałszywego świadectwa przeciw Jezusowi, aby Go zgładzić. ⁶⁰ Lecz nie znaleźli, chociaż występowało wielu fałszywych świadków. W końcu stanęło dwóch, ⁶¹ mówiąc: «On powiedział: „Mogę zburzyć przybytek Boży i w ciągu trzech dni go odbudować”». ⁶² Wtedy powstał najwyższy kapłan i rzekł do Niego: «Nic nie odpowiadasz na to, co oni zeznają przeciwko tobie?» ⁶³ Lecz Jezus milczał. A najwyższy kapłan rzekł do Niego: «Zaklinam cię na Boga żywego, powiedz nam: Czy ty jesteś Mesjasz, Syn Boży?» ⁶⁴ Jezus mu odpowiedział: «Tak, Ja Nim jestem. Ale powiadam wam: odtąd ujrzycie Syna Człowieczego, siedzącego po prawicy Wszechmocnego i nadchodzącego na obłokach niebieskich» (Dn 7,13; Ps 110[109],1). ⁶⁵ Wtedy najwyższy kapłan rozdarł swoje szaty i rzekł: «Zbluźnił. Na cóż nam jeszcze potrzeba świadków? Oto teraz słyszeliście bluźnierstwo. ⁶⁶ Jak wam się zdaje?» Oni odpowiedzieli: «Winien jest śmierci». ⁶⁷ Wówczas zaczęli pluć Mu w twarz i bić Go pięściami, a inni policzkowali Go ⁶⁸ i szydzili: «Prorokuj nam, Mesjaszu, kto cię uderzył!»

57–58. Ewangelista jednakże nie przedstawił przebiegu wypadków zupełnie ściśle, gdy mówił, że wszyscy uczniowie opuścili Go i uciekli, bo jeśli nawet początkowo Jezus pozostał rzeczywiście sam, to jednak gdy Go prowadzono do najwyższego kapłana, już szedł za Nim, wmieszany między pospólstwo, przynajmniej jeden spośród Jego uczniów, to jest Piotr, a wraz z nim „drugi uczeń” – Jan (J 18,16). Apostoł pozostał między służbą na dziedzińcu, kiedy Jezusa prowadzono do domu najwyższego arcykapłana Kajfasza, gdzie już zebrali się uczeni w Piśmie i starsi. Według Mateusza Piotr pozostał na dziedzińcu, żeby widzieć, jaki będzie wynik przesłuchań Jezusa; nie jest wykluczone jednak, że powodowała Piotrem chęć przyjścia Jezusowi z pomocą, gdyby tego zaszła potrzeba. To przecież Piotr pierwszy dobył miecza i odciął ucho słudze arcykapłana podczas pojmania Mistrza.

59–62. Tymczasem rozpoczęło się przesłuchiwanie świadków, mających swymi zeznaniami obciążyć Jezusa. Ewangelista zaznacza, że chodziło o fałszywych świadków. Wiadomo bowiem było z góry – i z tego zdawali sobie sprawę nawet faryzeusze – że żadnej winy nie można będzie zarzucić Jezusowi w imię prawdy. Nie zawahali się więc użyć najbardziej niegodziwych środków, by tylko móc Go zgładzić. Spośród mnóstwa fałszywych oskarżeń wybrano wreszcie następujące: Jezus mówił, że zniszczy świątynię. Co prawda oświadczał również, że w trzy dni ponownie ją odbuduje; ale tego już nie przytaczano w akcie oskarżenia, bo któż by zdołał odbudować w ciągu trzech dni gmach, wznoszony przez prawie sto lat.

63–64. Gdy Jezus nie reagował nawet jednym słowem na żadne z tych oskarżeń, zdziwiony tym milczeniem najwyższy kapłan zapytał, czy Jezus jest Mesjaszem, Synem Boga Żywego. I wtedy Jezus dał odpowiedź twierdzącą na postawione Mu pytanie: tak, jest Mesjaszem, Synem Boga Żywego. Co więcej, dorzucił nawet zdanie wypowiedziane już kiedyś w związku z proroctwem o ponownym przyjściu Syna Człowieczego. Znów przyrównał się do Tego, który zasiadając po prawicy Wszechmogącego, przyjdzie kiedyś na obłokach niebieskich.

65–68. Pytanie arcykapłana było jednak zwykłą prowokacją. Odpowiedź Chrystusa uznał on za bluźnierstwo. Rozdarł więc swoje szaty – tak zwykło się reagować na każde bluźnierstwo – i oświadczył, że żadne świadectwa nie są już potrzebne. Przesłuchiwanie fałszywych świadków zostało więc zakończone. Należało jeszcze tylko zapytać członków Sanhedrynu, jakiej kary domagają się dla Jezusa za takie przestępstwo. Ci odpowiedzieli, że winien jest On śmierci. I natychmiast zabrano się jakby do wykonywania wyroku. Żołdacy poczęli pluć w twarz Jezusowi, bić Go pięściami i policzkować. W przekonaniu zebranych, Jezus nie wiedział, od kogo i ile otrzymuje ciosów. Dlatego szydzono zeń wołając, by prorokował, kto Go uderzył.

ZAPARCIE SIĘ PIOTRA (26,69–75)

⁶⁹ Piotr zaś siedział zewnątrz na dziedzińcu. Podeszła do niego jedna służąca i rzekła: «I ty byłeś z Galilejczykiem Jezusem». ⁷⁰ Lecz on zaprzeczył temu wobec wszystkich i rzekł: «Nie wiem, o czym mówisz». ⁷¹ A gdy poszedł ku bramie, zauważyła go inna i rzekła do tych, co tam byli: «Ten był z Jezusem Nazarejczykiem». ⁷² I znowu zaprzeczył pod przysięgą: «Nie znam tego Człowieka». ⁷³ Po chwili ci, którzy tam stali, podeszli i rzekli do Piotra: «Na pewno i ty jesteś jednym z nich, bo nawet twoja mowa cię zdradza». ⁷⁴ Wtedy począł się zaklinać i przysięgać: «Nie znam tego Człowieka». A natychmiast zapiał kogut. ⁷⁵ Wspomniał Piotr na słowo Jezusa, który powiedział: «Nim kogut zapieje, trzy razy się Mnie wyprzesz». Wyszedł na zewnątrz i gorzko zapłakał.

69–70. Aczkolwiek wmieszany w tłum, Piotr został jednak w końcu rozpoznany. Pewna niewiasta powiedziała mu wręcz, że był z Galilejczykiem, tak bowiem nazywano Jezusa. W ten sposób została poddana prawdziwej próbie wiara Piotra i jego przywiązanie do Jezusa. Zgodnie z zapowiedzią Jezusa, Piotr nie wytrzymał tej próby. Zaparł się Mistrza twierdząc, że w ogóle nie wie, o co chodzi.

71–75. Za chwilę scena miała się powtórzyć jeszcze dwukrotnie: jakaś inna niewiasta wskazała na Piotra i powiedziała: Ten był z Jezusem Nazarejczykiem, a potem cała gromada ludzi uznała Piotra za zwolennika Chrystusa. Podano nawet racje przemawiające za słusznością tego podejrzenia: zdradzał Piotra jego galilejski dialekt. Piotr odpowiadał najprzód z całą stanowczością, że nie zna Jezusa, a gdy mu nie wierzono, począł się nawet zaklinać i przysięgać, powtarzając ciągle to samo: Nie znam tego człowieka. Gdy czynił to po raz trzeci, zapiał kogut. Piotr przypomniał sobie smutne proroctwo Jezusa: Nim kogut zapieje, trzy razy się Mnie wyprzesz (26,34). Szedł Piotr za Jezusem – on jeden spośród Dwunastu – by w razie potrzeby wziąć Go w obronę lub by przynajmniej, stawszy się naocznym świadkiem Jego losów, dać kiedyś świadectwo prawdzie. Wszystko wypadło inaczej. Jakże słaby jest człowiek! Jak dogłębnie zrozumiał Piotr tę prawdę o człowieku – skoro Ewangelista zaznacza, że wyszedł na zewnątrz dziedzińca i gorzko zapłakał; legenda mówi nawet, iż potem Piotr tak długo i tak szczerze żałował swego zaparcia się Mistrza, że łzy wyżłobiły głębokie bruzdy na jego policzkach.

JEZUS WYDANY PIŁATOWI (27,1–2)

27 ¹ A gdy nastał ranek, wszyscy arcykapłani i starsi ludu powzięli uchwałę przeciw Jezusowi, żeby Go zgładzić. ² Związawszy Go, zaprowadzili i wydali w ręce namiestnika <Poncjusza> Piłata.

1–2. Tak więc został zakończony pierwszy etap procesu Jezusa. Wolę Sanhedrynu i decyzję najwyższego kapłana musiały jednak jeszcze zatwierdzić władze rzymskie. Związawszy tedy Jezusa zaprowadzono Go do Poncjusza Piłata. W ten sposób spełniła się przepowiednia o wydaniu Jezusa w ręce pogan.

KONIEC ZDRAJCY (27,3–10)

³ Wtedy Judasz, który Go wydał, widząc, że Go skazano, opamiętał się, zwrócił trzydzieści srebrników arcykapłanom i starszym ⁴ i rzekł: «Zgrzeszyłem, wydając krew niewinną». Lecz oni odparli: «Co nas to obchodzi? To twoja sprawa». ⁵ Rzuciwszy srebrniki w stronę przybytku, oddalił się. A potem poszedł i powiesił się. ⁶ Arcykapłani zaś wzięli srebrniki i orzekli: «Nie wolno kłaść ich do skarbca świątyni, bo są zapłatą za krew». ⁷ Po odbyciu narady kupili za nie Pole Garncarza, na grzebanie cudzoziemców. ⁸ Dlatego pole to aż po dziś dzień nosi nazwę Pola Krwi. ⁹ Wtedy wypełniło się to, co powiedział prorok Jeremiasz: Wzięli trzydzieści srebrników, zapłatę za Tego, którego oszacowali synowie Izraela. ¹⁰ I dali je za Pole Garncarza, jak mi rozkazał Pan (Za 11,12 n).

3–5. Tymczasem Judasz począł odczuwać to, co odczuwa każdy człowiek o niecałkiem jeszcze zdeprawowanym wnętrzu duchowym: poczęły nim targać tak straszne wyrzuty sumienia, że nie mógł już dłużej nosić ze sobą zapłaty za zdradę Mistrza, zwrócił trzydzieści srebrników sądząc, być może, że w ten sposób zostanie anulowana tragiczna transakcja. Dodał nawet przy tym, że wydał krew niewinnego. Niestety, było już za późno. Arcykapłani oświadczyli: Co nas to obchodzi? To twoja sprawa. Judasz nie potrafił się już zdobyć na łzy prawdziwego żalu. Poszedł i powiesił się. Tak tedy skończył człowiek, o którym już Chrystus powiedział, że lepiej by mu było, gdyby się był nie narodził.

6–10. Tymczasem porzucone przez Judasza srebrniki stworzyły pewien problem: pieniędzy, które były zapłatą za krew, nie można było wkładać do skarbony świątynnej. Po odbyciu tedy dłuższej narady postanowiono kupić za nie pole garncarza na grzebanie cudzoziemców. O związku tego pola z wyrokiem skazującym Zbawiciela świadczy sama nazwa: Pole Krwi. Mateusz znów nie omieszka zaznaczyć, że tak właśnie wypełniły się słowa Zachariasza, który mówi: Wzięli trzydzieści srebrników… I dali je za Pole Garncarza, przypisując je Jeremiaszowi. Natomiast Jr 18,2 n; 19,1–11 mówi o garncarzu, ale co innego. Błąd różnie bywa tłumaczony (wadliwy przekład z aramejskiego, błąd kopistów, ogólna nazwa zbioru pism Proroków).

JEZUS PRZED PIŁATEM (27,11–14)

¹¹ Jezusa zaś postawiono przed namiestnikiem. Namiestnik zadał Mu pytanie: «Czy ty jesteś Królem żydowskim?» Jezus odpowiedział: «Tak, Ja nim jestem». ¹² A gdy Go oskarżali arcykapłani i starsi, nic nie odpowiadał. ¹³ Wtedy zapytał Go Piłat: «Nie słyszysz, jak wiele zeznają przeciw tobie?» ¹⁴ On jednak nie odpowiedział mu na żadne pytanie, tak że namiestnik bardzo się dziwił.

11–14. Kiedy arcykapłani załatwiali sprawę trzydziestu srebrników zostawionych przez Judasza, przed Piłatem rozpoczęła się rozprawa przeciwko Jezusowi. Arcykapłani uznali Jezusa za winnego śmierci dlatego, iż czynił się Mesjaszem, z czym, w przekonaniu niektórych Żydów wiązała się także sprawa synostwa Bożego tym razem. Musiał jednak ciążyć na Jezusie również zarzut podawania się za króla żydowskiego w potocznym rozumieniu. Podawanie się bowiem za Mesjasza było równoznaczne z przypisywaniem sobie godności króla żydowskiego. Piłat więc rozpoczął przesłuchiwanie Jezusa od postawienia Mu pytania, czy jest królem żydowskim. Na pytanie Piłata Jezus dał odpowiedź twierdzącą: tak, rzeczywiście jest królem żydowskim. Natomiast na liczne oskarżenia różnych „świadków” Jezus nie reagował wcale, czym wprawił w podziw samego Piłata.

JEZUS ODRZUCONY PRZEZ SWÓJ NARÓD (27,15–26)

¹⁵ A na każde święto namiestnik miał zwyczaj uwalniać jednego więźnia, którego chcieli. ¹⁶ Trzymano zaś wtedy znacznego więźnia, imieniem Barabasz. ¹⁷ Gdy się więc zgromadzili spytał ich Piłat: «Którego chcecie, żebym wam uwolnił, Barabasza czy Jezusa, zwanego Mesjaszem?» ¹⁸ Wiedział bowiem, że przez zawiść Go wydali. ¹⁹ A gdy on odbywał przewód sądowy, żona jego przysłała mu ostrzeżenie: «Nie miej nic do czynienia z tym Sprawiedliwym, bo dzisiaj we śnie wiele nacierpiałam się z Jego powodu». ²⁰ Tymczasem arcykapłani i starsi namówili tłumy, żeby żądały Barabasza, a domagały się śmierci Jezusa. ²¹ Pytał ich namiestnik: «Którego z tych dwu chcecie, żebym wam uwolnił?» Odpowiedzieli: «Barabasza». ²² Rzekł do nich Piłat: «Cóż więc mam uczynić z Jezusem, którego nazywają Mesjaszem?» Zawołali wszyscy: «Na krzyż z nim!» ²³ Namiestnik powiedział: «Cóż właściwie złego uczynił?» Lecz oni jeszcze głośniej krzyczeli: «Na krzyż z nim!» ²⁴ Piłat widząc, że nic nie osiąga, a wzburzenie raczej narasta, wziął wodę i umył ręce wobec tłumu, mówiąc: «Nie jestem winny krwi tego Sprawiedliwego. To wasza rzecz». ²⁵ A cały lud zawołał: «Krew jego na nas i na dzieci nasze». ²⁶ Wówczas uwolnił im Barabasza a Jezusa kazał ubiczować i wydał na ukrzyżowanie.

15–16. O dobrej woli Piłata w stosunku do Jezusa świadczy między innymi próba skorzystania z prawa świątecznej amnestii. Przebywał wówczas w więzieniu wszystkim dobrze znany zabójca (może spośród zelotów), imieniem Barabasz.

17–23. Piłat był przekonany, że lud będzie się domagał uwolnienia Jezusa, jeśli będzie zapytany, kogo należy wypuścić, Jezusa czy Barabasza. Jego przewidywania byłyby się może sprawdziły, gdyby nie to, że arcykapłani i starsi ludu namówili tłumy, żeby prosiły o Barabasza, a domagały się równocześnie śmierci dla Jezusa. W przekonaniu o niewinności Jezusa umacniała Piłata także jego żona, która powodowana widzeniem, jakie miała w nocy, przysłała mężowi ostrzeżenie, by nie czynił żadnej krzywdy Jezusowi. Lecz cóż z tego, skoro tłumy uporczywie żądały zwolnienia Barabasza, a ukrzyżowania Jezusa? Piłat był tylko człowiekiem, który w dodatku sprawował urząd polityka-dyplomaty.

24–26. Wolał nie narażać się ludowi: wziął naczynie z wodą i umył ręce wobec tłumów dając przez to swym symbolicznym gestem do zrozumienia, że nie bierze odpowiedzialności za śmierć Jezusa. Niech tą odpowiedzialnością obciążeni zostaną ci, którzy się owej śmierci domagają. Niestety, podburzeni ludzie już nie zdołali się opanować. Wołali coraz głośniej: Krew jego na nas i na dzieci nasze. Nie pozostawało tedy nic innego, jak uwolnić Barabasza, a Jezusa, zgodnie z wolą Żydów, wydać na ubiczowanie i na śmierć krzyżową.

KRÓL WYSZYDZONY (27,27–31)

²⁷ Wtedy żołnierze namiestnika zabrali Jezusa ze sobą do pretorium i zgromadzili koło Niego całą kohortę. ²⁸ Rozebrali Go z szat i narzucili na Niego płaszcz szkarłatny. ²⁹ Uplótłszy wieniec z ciernia, włożyli Mu na głowę, a do prawej ręki dali Mu trzcinę. Potem przyklękali przed Nim i szydzili z Niego, mówiąc: «Witaj, Królu żydowski!» ³⁰ Przy tym pluli na Niego, brali trzcinę i bili Go po głowie. ³¹ A gdy Go wyszydzili, zdjęli z Niego płaszcz, włożyli na Niego własne Jego szaty i odprowadzili Go na ukrzyżowanie.

27. Tak więc proces Jezusa – lub powiedzmy dokładniej: parodia procesu – zakończyła się, żołnierze Piłata zabrali Jezusa do pretorium, czyli miejsca zakwaterowania gwardii namiestnika, i tu, już z własnej inicjatywy najprawdopodobniej, bez żadnego polecenia z góry, poczęli się znęcać nad Chrystusem.

28–31. Rozebrali Go z szat i przyodziali w płaszcz szkarłatny. Włożyli Mu na głowę koronę cierniową, a do prawej ręki trzcinę. Szkarłatna szata oraz pozostałe pseudoakcesoria władzy królewskiej – to ironiczne aluzje do oświadczenia Jezusa, że jest królem żydowskim. Potem znów ubrano Go w Jego własne szaty i kazano Mu na własnych barkach dźwigać poprzeczną belkę krzyża, na którym w końcu miał skonać. Skazano Go zatem na śmierć najbardziej haniebną. Tylko największych zbrodniarzy karano śmiercią przez ukrzyżowanie. Tak więc znów miały się spełnić słowa proroka mówiącego: Policzony został między przestępców (Iz 53,12).

JEZUS NA GOLGOCIE

DROGA KRZYŻOWA (27,32–34)

³² Wychodząc spotkali pewnego człowieka z Cyreny, imieniem Szymon. Tego przymusili, żeby niósł krzyż Jego. ³³ Gdy przyszli na miejsce zwane Golgotą, to znaczy Miejscem Czaszki, ³⁴ dali Mu pić wino zaprawione goryczą (por. Ps 69[68],22 LXX). Skosztował, ale nie chciał pić.

32. Rozpoczęła się bolesna droga krzyżowa. Mateusz nie mówi co prawda, że Jezus upadał pod ciężarem krzyża, należy to jednak wydedukować z opisu przymuszenia Szymona Cyrenejczyka, by pomógł Mu w dźwiganiu krzyża. Tajemnicą pozostanie na zawsze to, co myślał Szymon, gdy umęczony całodzienną pracą w polu, musiał dźwigać z Jezusem krzyż, wstępując powoli po dość stromym zboczu Golgoty, aż na sam szczyt tej góry. Czy znał już słowa Jezusa o krzyżu, który trzeba brać co dzień na swe ramiona i kroczyć za Nim? Czy odczuwał lekkość tego brzemienia? Czy dźwigał je z radością, czy też czuł ciągle tylko przymus?

33–34. Musiał też Jezus okazywać w jakiś sposób, że jest bardzo spragniony. I oto co za ironia miłosierdzia! Sam mówił kiedyś o nagrodzie za kubek wody podany spragnionemu. Jest teraz spragniony. Teraz ulitują się nad Nim, podadzą Mu jednak napój, którego nie będzie mógł wypić. Bo któż mógłby ugasić pragnienie winem zmieszanym z żółcią? Jeżeli nawet podawano czasem skazańcom taką mieszaninę, to nie w celu ugaszenia pragnienia, lecz dla pewnego oszołomienia, które niekiedy pozbawiało człowieka świadomości. Otóż Jezus najprawdopodobniej uznał tego rodzaju ulgę za niezgodną z wolą Bożą. Zależało Mu na tym, by umierać z całą świadomością.

UKRZYŻOWANIE (27,35–38)

³⁵ Gdy Go ukrzyżowali, rozdzielili między siebie Jego szaty, rzucając o nie losy (Ps 22[21],19). ³⁶ I siedząc tam, pilnowali Go. ³⁷ A nad głową Jego umieścili napis z podaniem Jego winy: «To jest Jezus, Król żydowski». ³⁸ Wtedy też ukrzyżowano z Nim dwóch złoczyńców, jednego po prawej, drugiego po lewej stronie.

35. Samej akcji przybijania Jezusa do krzyża Mateusz nie opisuje. Mówi tylko, że gdy Jezus już zawisł na krzyżu, wtedy wśród żołnierzy powstał spór o to, co po Nim zostało. Zostało niewiele: szaty podzielone na cztery części, ale tuniką, ponieważ była sporządzona z jednego kawałka materiału (por. J 19,23 n), nie chciano się dzielić, bo wtedy nikt by z niej nie miał żadnego pożytku. Za pomocą losowania tedy rozstrzygnięto, komu przypadnie w udziale owa szata.

36–38. „Obłowiwszy się” w ten sposób, żołnierze pozostali w charakterze strażników u stóp krzyża, na którego szczycie widniał napis: To jest Jezus, Król żydowski. Przechodniom słowa te miały wyjaśniać powód skazania Chrystusa na śmierć. Dla wyrażenia jeszcze większej wzgardy zawieszono po obu Jego stronach na innych krzyżach dwu złoczyńców.

WYSZYDZENIE NA KRZYŻU (27,39–44)

³⁹ Ci zaś, którzy przechodzili obok, przeklinali Go i potrząsali głowami, ⁴⁰ mówiąc: «Ty, który burzysz przybytek i w trzy dni go odbudowujesz, wybaw sam siebie; jeśli jesteś Synem Bożym, zejdź z krzyża!» ⁴¹ Podobnie arcykapłani wraz z uczonymi w Piśmie i starszymi, szydząc, powtarzali: ⁴² «Innych wybawiał, siebie nie może wybawić. Jest królem Izraela: niechże teraz zejdzie z krzyża, a uwierzymy w niego. ⁴³ Zaufał Bogu: niechże Go teraz wybawi, jeśli Go miłuje (Ps 22[21],9). Przecież powiedział: „Jestem Synem Bożym”». ⁴⁴ Tak samo lżyli Go i złoczyńcy, którzy byli z Nim ukrzyżowani.

39–44. Nie było jednak dane Jezusowi spokojnie konać na krzyżu. Ludzie przechodzący obok obrzucali Go wyzwiskami, drwili z Niego, proponując na przykład, żeby zstąpił teraz z krzyża, skoro jest tak potężny, że jak to sam wyznawał, może zburzyć świątynię, i skoro jest Synem Boga samego. Wyśmiewali Go mówiąc, że jeśli innych ocalał, to niechże teraz uratuje samego siebie. Zresztą powinien Go uratować Bóg, któremu przecież tak bezgranicznie zaufał. Ubliżali Mu nawet owi dwaj skazańcy – obaj według Mateusza – (co stanowi tzw. pluralis categoriae, por. jednak Łk 23,39–43), którzy przecież dzielili Jego los. Tak więc cierpienia Jezusa zbliżały się do zenitu: ból fizyczny ciężko zwisającego ciała zwiększały cierpienia duchowe, powodowane niesłusznymi zniewagami.

ŚMIERĆ JEZUSA (27,45–50)

⁴⁵ Od godziny szóstej mrok ogarnął całą ziemię, aż do godziny dziewiątej. ⁴⁶ Około godziny dziewiątej Jezus zawołał donośnym głosem: «Eli, Eli, lema sabachthani?», to znaczy Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił? ⁴⁷ Słysząc to, niektórzy ze stojących tam mówili: «On Eliasza woła». ⁴⁸ Zaraz też jeden z nich pobiegł i wziąwszy gąbkę, nasączył ją octem, umocował na trzcinie i dawał Mu pić. ⁴⁹ Lecz inni mówili: «Zostaw! Popatrzmy, czy nadejdzie Eliasz, aby go wybawić». ⁵⁰ A Jezus raz jeszcze zawołał donośnym głosem i oddał ducha.

45–50. Wreszcie miała nastąpić śmierć. Moment ten poprzedziły ciemności, które okrywały całą ziemię przez trzy godziny, oraz dwukrotne zawołanie Jezusa: Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił. Ponieważ słowa Boże mój, Boże mój brzmią po aramejsku Eli, Eli, dlatego zebrani pod krzyżem przypuszczali, że Jezus prosi o pomoc Eliasza. Ktoś też – może jakiś człowiek o resztkach ludzkich uczuć, a może zwyrodnialec pragnący zwiększyć cierpienia konającego – podsunął do Jego ust gąbkę zwilżoną octem. Inni jednakże bez drwin – kazali tego zaniechać, mówiąc: Popatrzmy, czy nadejdzie Eliasz, aby go wybawić.

PO ZGONIE JEZUSA (27,51–56)

⁵¹ A oto zasłona przybytku rozdarła się na dwoje z góry na dół; ziemia zadrżała i skały zaczęły pękać. ⁵² Groby się otworzyły i wiele ciał Świętych, którzy umarli, powstało. ⁵³ I wyszedłszy z grobów po Jego zmartwychwstaniu, weszli do Miasta Świętego i ukazali się wielu.

⁵⁴ Setnik zaś i jego ludzie, którzy trzymali straż przy Jezusie, widząc trzęsienie ziemi i to, co się działo, zlękli się bardzo i mówili: «Prawdziwie, Ten był Synem Bożym».

⁵⁵ Było tam również wiele niewiast, które przypatrywały się z daleka. Szły one za Jezusem z Galilei i usługiwały Mu. ⁵⁶ Były wśród nich: Maria Magdalena, Maria, matka Jakuba i Józefa, oraz matka synów Zebedeusza.

51. Pewne zjawiska kosmiczne zaobserwowano również bezpośrednio po śmierci Jezusa. I tak rozdarła się zasłona odgradzająca Święte Świętych od reszty świątyni, co miało oznaczać kres dawnego kultu świątynnego.

52–54. Równocześnie zadrżała ziemia, skały zaczęły pękać, z otwartych grobów wyszli ożywieni na nowo ci, co już umarli, i ukazali się wielu ludziom w samej Jerozolimie. Wszystko to znów miało być wypełnieniem się proroctw starotestamentowych. U proroka Amosa czytamy o dniu Pańskim: on jest ciemnością a nie światłem (5,18). Joel zaś zapowiadając dzień Pański mówi: Słońce i księżyc się zaćmią, a gwiazdy swą światłość utracą… niebiosa i ziemia zadrżą (4,15). I dopiero te zjawiska kosmiczne poruszyły naprawdę zebranych pod krzyżem. Strażnicy zlękli się bardzo i mówili: Prawdziwie, Ten był Synem Bożym.

55–56. Oprócz wyraźnie wzmiankowanego Piotra spośród ludzi bliskich Jezusowi Mateusz wymienia także trzy niewiasty: Marię Magdalenę, Marię matkę Jakuba i Józefa, oraz matkę synów Zebedeuszowych. Obecność tych ludzi mimo ich całkowitej bezradności, a nawet zaparcia się Piotra, musiała być pewnym pokrzepieniem dla cierpiącego Jezusa.

ZŁOŻENIE JEZUSA DO GROBU (27,57–61)

⁵⁷ Pod wieczór przyszedł zamożny człowiek z Arymatei, imieniem Józef, który też był uczniem Jezusa. ⁵⁸ Udał się on do Piłata i poprosił o ciało Jezusa. Wówczas Piłat kazał je wydać. ⁵⁹ Józef zabrał ciało, owinął je w czyste płótno ⁶⁰ i złożył w swoim nowym grobie, który kazał wykuć w skale. Przed wejściem do grobu zatoczył duży kamień i odszedł. ⁶¹ Lecz Maria Magdalena i druga Maria pozostały tam, siedząc naprzeciw grobu.

57–61. Jezus nie miał własnego domu, gdy na świat przychodził, ani też nie było dlań mogiły, gdy trzeba było złożyć Go do grobu. Grób własny odstąpił Jezusowi zamożny człowiek z Arymatei, imieniem Józef. On też zatroszczył się o zdjęcie ciała Jezusa z krzyża, na co musiał uzyskać pozwolenie od Piłata. On owinął owo święte ciało w płótno, złożył je w nowym grobie, a wejście do grobu zamknął ogromnym głazem. Przy grobie zostały już tylko dwie niewiasty: Maria Magdalena i druga Maria. Tak więc, aczkolwiek bez zewnętrznego splendoru, ale z całym szacunkiem zostało złożone do grobu ciało Jezusa (por. J 19,38–40).

STRAŻ PRZY GROBIE (27,62–66)

⁶² Nazajutrz, to znaczy po dniu Przygotowania, zebrali się arcykapłani i faryzeusze u Piłata ⁶³ i oznajmili: «Panie, przypomnieliśmy sobie, że ów oszust powiedział jeszcze za życia: „Po trzech dniach powstanę”. ⁶⁴ Każ więc zabezpieczyć grób aż do trzeciego dnia, żeby przypadkiem nie przyszli jego uczniowie, nie wykradli go i nie powiedzieli ludowi: „Powstał z martwych”. I będzie ostatnie oszustwo gorsze od pierwszego». ⁶⁵ Rzekł im Piłat: «Macie straż: idźcie, zabezpieczcie grób, jak umiecie». ⁶⁶ Oni poszli i zabezpieczyli grób, opieczętowując kamień i stawiając straż.

62–66. Tymczasem dla faryzeuszy i władz rzymskich kłopoty z Jezusem wcale się nie skończyły w chwili złożenia Jego ciała do grobu. Już nazajutrz po pogrzebie Chrystusa arcykapłani i faryzeusze zebrali się u Piłata na naradę, ponieważ przypomnieli sobie, że Jezus mówił kiedyś, iż po swej śmierci trzeciego dnia zmartwychwstanie. Domagali się tedy faryzeusze od Piłata szczególnego zabezpieczenia grobu Jezusa, żeby nie przyszli Jego uczniowie, nie wykradli ciała i nie powiedzieli: Oto zmartwychwstał. Lecz Piłat swoją interwencję ograniczył tym razem do przydzielenia strażników. Uzbrojeni żołnierze stanęli więc u wejścia do grobu, który został uprzednio starannie zamknięty i opieczętowany.

ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA CHRYSTUSA

PUSTY GRÓB (28,1–8)

28 ¹ Po upływie szabatu, o świcie pierwszego dnia tygodnia przyszła Maria Magdalena i druga Maria obejrzeć grób. ² A oto nastąpiło wielkie trzęsienie ziemi. Albowiem anioł Pański zstąpił z nieba, podszedł, odsunął kamień i usiadł na nim. ³ Postać jego jaśniała jak błyskawica, a szaty jego były białe jak śnieg. ⁴ Ze strachu przed nim zadrżeli strażnicy i stali się jakby martwi.

⁵ Anioł zaś przemówił do niewiast: «Wy się nie bójcie! Gdyż wiem, że szukacie Jezusa Ukrzyżowanego. ⁶ Nie ma Go tu, bo zmartwychwstał, jak zapowiedział. Przyjdźcie, zobaczcie miejsce, gdzie leżał. ⁷ A idźcie szybko i powiedzcie Jego uczniom: Powstał z martwych i oto udaje się przed wami do Galilei. Tam Go ujrzycie. Oto, co wam powiedziałem». ⁸ Pośpiesznie więc oddaliły się od grobu, z bojaźnią i wielką radością, i pobiegły oznajmić to Jego uczniom.

1–4. A jednak nie na wiele się przydali przy grobie Jezusa strażnicy ani najdalej nawet posunięta czujność. Chrystus, nawet do grobu złożony, okazał się Panem sił przyrody: powstało wielkie trzęsienie ziemi, a sam anioł Pański – przyodziany w szaty białe jak śnieg – odsunął kamień od wejścia do grobu. Strażnicy nie stawiali mu przy tym najmniejszego oporu: przeciwnie, zadrżeli ze strachu i zdrętwieli jak umarli. Wszystko to miało miejsce po upływie szabatu, o świcie pierwszego dnia tygodnia, gdy Maria Magdalena i druga Maria przyszły odwiedzić grób Jezusa.

5. Anioł przemówił do niewiast nie tylko dlatego, żeby je podnieść na duchu, lecz także po to, aby przekonać niewiasty, że nie mają do czynienia z żadną zjawą, tylko z autentyczną, żywą osobą. Nazwanie zaś Jezusa Ukrzyżowanym miało na celu zaakcentowanie myśli, że zmartwychwstały nie jest kimś innym, tylko właśnie ukrzyżowanym Jezusem z Nazaretu

6–7. Niewiasty nie będą więc miały żadnych wątpliwości: były tam, gdzie złożono udręczone ciało Jezusa. Na własne oczy widziały pusty grób Zbawiciela. Tak więc niewiastom przypadło w udziale rozgłoszenie pierwszych wieści o zmartwychwstaniu Jezusa. Mają o tym donieść przede wszystkim uczniom Pańskim, którzy po opuszczeniu Jerozolimy udali się do Galilei. Okaże się, że Jezus zmartwychwstały dotrze tam również jeszcze przed ich przybyciem do tej krainy, która była ulubionym miejscem Jego działalności.

8. Posłuszne poleceniu anioła, niewiasty oddaliły się od grobu i przerażone, lecz także uradowane, pośpieszyły na spotkanie z uczniami, by zanieść im wiadomość o pustym grobie i o tym, czego dowiedziały się od tajemniczego młodzieńca.

JEZUS UKAZUJE SIĘ NIEWIASTOM (28,9–10)

⁹ A oto Jezus stanął przed nimi, mówiąc: «Witajcie!» One podeszły do Niego, objęły Go za nogi i oddały Mu pokłon. ¹⁰ A Jezus rzekł do nich: «Nie bójcie się! Idźcie i oznajmijcie moim braciom: niech udadzą się do Galilei, tam Mnie zobaczą».

9–10. Mateusz nie zaznaczył, gdzie doszło do bezpośredniego spotkania niewiast z Jezusem. Spotkanie to miało jednak miejsce, przy czym niewiasty nie wątpiły już, że stoi przed nimi Jezus. Upadły więc Mu do nóg i oddały pokłon. A On – tak jak przedtem anioł, Jego wysłannik – powiedział: Nie bójcie się! Człowiek bowiem, jak to już wiele razy widzieliśmy, reaguje przerażeniem na zetknięcie się z Bogiem samym lub z tym, co Boskie, Bóg zaś w tej sytuacji śpieszy z pomocą człowiekowi, podnosząc go na duchu. Potem Jezus – tak jak niedawno anioł – kazał im udać się do Galilei i opowiedzieć o wszystkim uczniom.

PRZEKUPIENIE STRAŻY (28,11–15)

¹¹ Gdy one były w drodze, niektórzy ze straży przyszli do miasta i powiadomili arcykapłanów o wszystkim, co zaszło. ¹² Ci zebrali się ze starszymi, a po naradzie dali żołnierzom sporo pieniędzy ¹³ i rzekli: «Rozpowiadajcie tak: Jego uczniowie przyszli w nocy i wykradli go, gdyśmy spali. ¹⁴ A gdyby to doszło do uszu namiestnika, my z nim pomówimy i wybawimy was z kłopotu». ¹⁵ Ci więc wzięli pieniądze i uczynili, jak ich pouczono. I tak rozniosła się ta pogłoska między Żydami, i trwa aż do dnia dzisiejszego.

11–13. W mieście tymczasem zaczynają się prawdziwe kłopoty. Zdawało się, że już raz na zawsze wszystko zostało skończone z Jezusem. Podjęto wszystkie środki ostrożności: grób przywalony potężnym kamieniem, kamień opieczętowany, strażnicy przy grobie. A jednak ciało Chrystusa zniknęło z grobu, o czym strażnicy – nie bez przerażenia – powiadomili swoich mocodawców. Ci zaś, by nie dopuścić do klęski, decydują się na krok następujący: ofiarują strażnikom znaczną sumę pieniędzy w zamian za rozgłaszanie wszem i wobec, że uczniowie Jezusa przyszli w nocy i wykradli ciało swego Mistrza.

14–15. Jakże desperacki krok: strażnicy mają się przyznać do własnej winy, do tego, że zamiast czuwać, zasnęli i wtedy właśnie wykradziono ciało Jezusa!? Lecz czegóż się nie robi za pieniądze i z bojaźni! Tak więc rozeszła się pogłoska o wykradzeniu ciała Jezusa. Mateusz nadmienia, że taka interpretacja faktu pustego grobu utrzymywała się do jego czasu. Można już teraz uzupełnić to spostrzeżenie uwagą, że w kilka wieków później to samo rozgłaszał Celsus, podobne teorie lansowali również racjonaliści w XIX w.

JEZUS UKAZUJE SIĘ UCZNIOM

OSTATNI NAKAZ (28,16–20)

¹⁶ Jedenastu zaś uczniów udało się do Galilei, na górę, tam gdzie Jezus im polecił. ¹⁷ A gdy Go ujrzeli, oddali Mu pokłon. Niektórzy jednak wątpili. ¹⁸ Wtedy Jezus podszedł do nich i przemówił tymi słowami: «Dana Mi jest wszelka władza w niebie i na ziemi. ¹⁹ Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. ²⁰ Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem. A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata».

16–18. Dowiadujemy się z kolei, że uczniowie otrzymali od Jezusa formalny nakaz udania się do Galilei, na konkretnie wskazaną przez Mistrza górę. Tam też zgodnie z informacją, jaką niewiasty otrzymały od anioła, a potem od samego Jezusa, spotkali uczniowie Pana. Byli jednak nadal wśród nich tacy, którzy wątpili w rzeczywistość zmartwychwstania Jezusa. A On tymczasem wypowiedział słowa, które będą stanowić wytyczne działalności Kościoła po wszystkie dni jego istnienia. Przemawia Jezus w sposób wyjątkowo uroczysty, stwierdzając, że posiada wszelką władzę w niebie i na ziemi. Nie chodzi tu o władzę posiadaną od wieków, wypływającą z Boskiej godności Jezusa. Chodzi o tę moc, która była Jezusowi dana jakby w nagrodę za Jego mękę i śmierć – chodzi o władzę Tego, który zatryumfował nad śmiercią.

19. Owo więc na samym początku łączy nakaz misyjny z treścią dopiero co wygłoszonej deklaracji o pełni władzy posiadanej przez Chrystusa. Dzieło nauczania, które mają prowadzić Apostołowie, całą swoją powagę czerpie z władzy Chrystusa. Ponieważ zaś jest to – pod względem zakresu – wszelka władza, nic dziwnego, że i Apostołowie mają nauczać wszystkie narody. Warto przy tym pamiętać, że póki żył Jezus w swym fizycznym ciele, obowiązywały Apostołów inne pod tym względem zasady. Pamiętamy przecież, co pisał ten sam Mateusz nieco wcześniej. Nie idźcie do pogan i nie wstępujcie do żadnego miasta samarytańskiego. Idźcie raczej do owiec, które poginęły z domu Izraela (10,5–6). Nauczanie, które miało się stać od tej chwili pierwszym zadaniem Apostołów, zmierzało do tego, aby wszystkie narody nie tylko zapragnęły jedności z Chrystusem poprzez sakrament chrztu św., lecz by w nich żyła zawsze chęć słuchania Ewangelii.

Na chwilę uwagi zasługuje również i to, że Chrystus polecił Apostołom, aby poszli i głosili Ewangelię. Miało to być szukanie ludzi podobne do Chrystusowego zaproszenia na gody lub do poszukiwań zaginionej owieczki. Innymi słowy: nie mieli Apostołowie oczekiwać, aż ktoś przyjdzie, aby posłuchać Dobrej Nowiny; mieli iść sami. Nakaz misyjny nakłada na Apostołów dwa wielkie obowiązki: mają nauczać ludzi i udzielać im chrztu. Jedno i drugie ma się dokonywać w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Tak więc wszystkie trzy Osoby Boskie, tj. cała Trójca Święta, są czynne w dziele zbawienia człowieka.

20. Określone też zostaje raz na zawsze to, czego nauczać będą nie tylko Apostołowie, ale całe przyszłe Magisterium Kościoła. Tak sformułowany przedmiot nauczania Paweł nazwie później depozytem wiary i będzie zaklinał Tymoteusza, aby dokładał wszelkich starań w celu zachowania tego depozytu od wszelkiego skażenia (1 Tm 6,20). Nie wiadomo, w jakim nastroju słuchaliby Apostołowie nakazu misyjnego, gdyby nie było w jego zakończeniu zapewnienia: Oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni aż do skończenia świata. Uwolniło to Apostołów od uczucia lęku przed niebezpieczeństwami ze strony ludzi. Zresztą tak właśnie uzasadniał Chrystus często napomnienia dotyczące pozbycia się bojaźni. Były to słowa ważne nie tylko dla tych, którzy mieli nauczać. Jest to zagwarantowanie autentyczności nauczania i pewność, że słyszy się słowa niewątpliwej prawdy. Nad nauczaniem Apostołów czuwa bowiem sam Chrystus. Żeby zaś lepiej uchwycić zakres i moc owej gwarancji, warto ostatnie słowa naszej perykopy powiązać z pierwszymi: Dana Mi jest wszelka władza w niebie i na ziemi… Ja jestem z wami. Oto Kim jest Ten, który będzie czuwał aż do skończenia świata nad losami Ewangelii.