Przyczyny niepowodzeń szkolnych
Co to jest trudność:
M. Tyszkowa podaje że T. Tomaszewski, iż najogólniej przyjmuje się, że trudność jest to przeszkoda piętrząca się przed człowiekiem w realizacji zadania (w dążeniu do celu). Napotkanie jej zaznacza się w zachowaniu jako „utknięcie”, zatrzymanie się osoby działającej w posuwaniu się naprzód. Towarzyszy temu subiektywne odczuwanie oporu sytuacji zewnętrznej (zadania) oraz dołączają się specyficzne reakcje emocjonalne
Trudność powstaje zawsze w określonych sytuacjach, które nazywamy sytuacjami trudnymi
W. Okoń pisze, iż jest to sytuacja, w której występuje zachwianie równowagi między potrzebami i zadaniami jednostki a sposobami i warunkami ich realizacji.
Przez „sytuację trudną” pisze Tyszkowa możemy rozumieć jako układ zadań (celów) warunków działania i możliwości działającego przedmiotu, w jakim naruszona została równowaga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji, co powoduje przeciążenie systemu regulacji i emocje ujemne. W konsekwencji trwania tego stanu pojawiają się zmiany w zachowaniu jednostki, m.in. reorganizacja lun dezorganizacja ukierunkowanej na ten cel jednostki.
Trudność jest stanem psychicznym człowieka, w którym odbija się określona sytuacja zewnętrzna lub wewnętrzna, zatrzymując go w realizacji dążenia. W wyniku trudności człowiek albo szuka nowych rozwiązań, albo jak to częściej bywa powstrzymuje się od wykonania zadania.
Trudności rozumiane bywają różnorodnie:
W nauczaniu i wychowaniu ma się na uwadze przede wszystkim to, że osiągnięcia rozwojowe osób poddanych oddziaływaniom pedagogicznym są poniżej normy i ich możliwości rozwojowych.
O trudności stanowi więc rozbieżność między oczekiwaniami pedagoga a osiągnięciami ucznia – wychowanka (Włodarski)
Trudności w uczeniu dot. osiągnięć uczniów, mogą ujawnić się:
W braku przyswajania wiadomości i umiejętności
Kształtowanie jego wiedzy
Korzystanie z niej oraz w rozwoju osobowości
Najczęściej spotykane przejawy trudności wiążą się z nienadążaniem w osiągnięciach szkolnych.
trudności mogą być tylko przejściowe, bądź trwałe, czasem ograniczają się do niektórych lekcji, przedmiotów a czasem ujawniają się we wszystkich niemal sytuacjach życia szkolnego.
W przypadku trudności trwającej dłużej powstają luki w wiadomościach i umiejętnościach. Często uniemożliwiają dalsze realizowanie programu, w związku z czym trudności pogłębiają się bowiem poziom funkcjonowania ucznia ulega obniżeniu.
Dynamika trudności jest bardzo duża, niezlikwidowana w porę trudność zwykle szybko się nasila.
„Pojęcie niepowodzenia można najogólniej zdefiniować jako stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły”
Niepowodzenie zaczyna się w momencie dla nikogo nieznanym, ale na pewno przełomowym dla dziecka. W toku tego procesu obserwujemy z jednej strony braki w umiejętnościach i wiadomościach, z drugiej zmiany zachowania się dziecka.
W. Okoń wyróżnia niepowodzenia jawne i ukryte
O niepowodzeniach jawnych mówi się zazwyczaj wówczas, gdy braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia zostały przez szkołę dostrzeżone, zaś o niepowodzeniach ukrytych wtedy, gdy szkoła o brakach tych nie wie lub też z rozmaitych powodów nie znajdują one wyrazu w złych ocenach, które uczeń otrzymuje.
Zazwyczaj pierwszym wyraźnym sygnałem niepowodzeń szkolnych są oceny niedostateczne. Świadczą one o już zaawansowanym stopniu tego zjawiska.
Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych:
Niepowodzenia w nauce możemy więc przyrównać do choroby. Jeżeli lekarz rozpozna ją w utajonej jeszcze fazie rozwoju to leczenie jej nie nastręcza specjalnych trudności.
Ukryte niepowodzenie to jakby faza utajonej choroby. Należy więc robić wszystko, aby niepowodzenie przestało być ukryte, gdyż wcześniej wykryte i zdiagnozowane zmniejsza jego rozmiar.
Im mniejszy bowiem jest rozmiar niepowodzeń, tym mniej wysiłku trzeba, aby zrekonstruować strukturę dotychczasowej wiedzy i umiejętności dziecka.
Fazy niepowodzeń
Jan Konopnicki wylicza 4 fazy rozwoju niepowodzenia. Podział ten nie opiera się na zakresie wiadomości dzieci szkolnych, ale na obserwacji zmian w reagowaniu dzieci na te braki.
Faza 1 – w początkowej fazie niepowodzeń szkolnych pojawiają się pierwsze, niedostrzegalne jeszcze przez nikogo, braki w wiadomościach. Pojawiają się pierwsze symptomy niezadowolenia ze szkoły: będzie to najpierw brak zainteresowania na lekcjach, brak chęci do nauki. Są one najczęściej wynikiem tego, że dziecko nie rozumie czegoś na lekcji nie może nadążyć za jej tokiem i pierwszy raz stwierdza, że inni są lepsi. Najbardziej widoczne są pierwsze negatywne formy ustosunkowania się dziecka do szkoły.
Faza 2 – niepowodzenia w nauce to już zaawansowane braki w wiadomościach, chociaż dziecko uchodzi za dobrego ucznia. Braków na tym etapie rozwoju niepowodzenia jest już tak dużo, że nawet przy najlepszej woli dziecko nie może korzystać w normalny sposób z nauki szkolnej. Dziecku trudno pogodzić się z faktem, że ono właśnie nie rozumie pewnych rzeczy, dlatego dzieci które znajdują się w tej fazie zmuszone są do wypracowania zachowań obronnych chroniących je przed ujawnieniem faktu, że nie potrafią sprostać wymaganiom nauczyciela. Fazę tę nazywamy fazą opóźnienia programowego.
Faza 3 – charakteryzuje się sporadycznym występowaniem ocen niedostatecznych. Na tym etapie niepowodzenia w nauce są już dostrzegalne. Tu najczęściej rozpoznaje się pierwsze próby walki z niepowodzeniem. Czasami próby te w ogóle nie występują i wtedy niepowodzenie się pogłębia, pojawiają się symptomy psychologiczne, które mają charakter neurotyczny. Brak sukcesów zabija całkowicie chęć podejmowania wysiłku walki z niepowodzeniem i prowadzi do obniżenia efektywności wykonanej pracy.
Faza 4 – to faza niepowodzenia szkolnego, gdzie dochodzi do drugoroczności, wtedy też stwierdza się oficjalne niepowodzenia ucznia w nauce.
Większość badaczy wśród nich także Cz. Kupisiewicz wyodrębnia 3 zasadnicze grupy przyczyn trudności i niepowodzeń uczniów w nauce, są to:
Czynniki społeczno – ekonomiczne
Obejmuje „całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych społecznych i kulturowych, które powodują niekorzystna sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym jak i pozaszkolnym”
O pozytywnym stosunku do nauki decyduje wiele czynników śród nich ważne jest przygotowanie do szkoły przez rodziców. Składa się ona z dwóch etapów:
Długofalowego, obejmującego cały wiek przedszkolny (prawidłowy, harmonijny wszechstronny rozwój psychofizyczny oraz właściwe oddziaływanie wychowawcze)
Bezpośredniego, obejmującego ostatni rok przed pójściem do 1 klasy
Na czynniki ekonomiczno – społeczne składają się niedomagania:
Bytowe wyrażające się w niezaspokajaniu podstawowych potrzeb związanych z utrzymaniem organizmu przy życiu, braki w tym co jest potrzebne do prawidłowego rozwoju, złe warunki materialne rodziny, sytuacje społeczne nie sprzyjające wykorzystaniu indywidualnych możliwości dziecka
Wykształcenie ogólne, poziom kulturalny i przygotowanie pedagogiczne rodziców. Istnieje silny związek między wykształceniem rodziców a nasileniem się trudności szkolnych u ich dzieci
Ważną rolę odgrywa także stosunek do zadań dziecka związanych z uczęszczaniem do szkoły
Istotnym warunkiem zaspokojenia całokształtu potrzeb rozwojowych dziecka w środowisku rodzinnym jest prawidłowa struktura rodziny i odpowiednia wewnętrzna jej atmosfera
Szczególne nasilenie się błędów wychowawczych popełnianych w odniesieniu do dzieci obserwuje się z chwilą rozpoczęcia przez dzieci nauki szkolnej. Szkoła jest bowiem trenerem, gdzie szczególnie uwypuklają się różne odchylenia od normy w rozwoju dzieci, wyrażające się w formie trudności i niepowodzeń w nauce
Pierwsze trudności dzieci bywają niejednokrotnie przez rodziców lekceważone - ogólna obojętność, brak zainteresowania sprawami szkolnymi i problemami dziecka mają różne podłoże. Niejednokrotnie wiążą się one z:
Ciężką sytuacją materialną rodziny
Zapracowanie w rodzinie
Sytuacją, gdzie samotna matka wychowuje dziecko
Panującym w rodzinie przekonaniem, że nauka nie jest w życiu najważniejsza i nie jest aż tak potrzebna
Zbyt wyłącznego zaabsorbowania rodziców własnymi problemami
W rezultacie dziecko idzie do szkoły osamotnione, jego wysiłkom nie tylko towarzyszy żadna zachęta, lecz nawet najbardziej elementarne zainteresowanie najbliższych dziecku osób
Postawa lekceważenia trudności dziecka wiąże się z:
Przesadnym entuzjazmem w stosunku do wszystkiego co dziecko robi
Wymagania tych rodziców w stosunku do wymagań szkoły są niewielkie
Słabe oceny są łatwo wybaczalne dziecku i przypisywane nadmiernym wymaganiom szkoły
Dzieci te nie są zachęcane do nauki, ich trudności są często bagatelizowane. Czasami zdarza się że rodzice kierują swoją agresję na dziecko i wtedy za złą ocenę jest dziecko w domu karane biciem lub w inny sposób.
Czynniki biopsychiczne
„Mówiąc, więc o biopsychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych ma na myśli zarówno zadatki wrodzone, np. anatomiczną strukturę mózgu, jak i warunki sprzyjające lub hamujące prawidłowy rozwój tych zadatków”
Kupisiewicz
Drugą kategorię przyczyn stanowią czynniki biopsychiczne, są to czynniki związane z cechami dziecka
Większość pedagogów określa je mianem „przyczyn tkwiących w dziecku”. Przyczyną tych trudności mogą być właściwości indywidualne jednostki niesprzyjające osiąganiu wysokich rezultatów uczenia się
Właściwości biopsychiczne uczniów które stanowią zasadniczą przyczynę niepowodzeń w nauce to:
Zły stan zdrowia
Bardziej długotrwałe zakłócenia w funkcjonowaniu całego organizmu dziecka lub też zaburzenia w czynnościach poszczególnych układów i narządów wywierających wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Długotrwałe choroby powodują, że dziecko opuszcza lekcje i przez to ma wiele braków w wiadomościach
Zły stan zdrowia dziecka powoduje szybkie nużenie się, większą męczliwość i obniżenie ogólnej wydolności, niezależnie od rodzaju podejmowanej aktywności. (Włodarski)
Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych – nadpobudliwość lub zahamowanie psychoruchowe
„zaburzenia dynamiki procesów nerwowych wynikają z braku równowagi między dwoma podstawowymi procesami nerwowymi: pobudzaniem i hamowaniem” (Żebrowska)
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, u których procesy pobudzania przeważają nad procesami hamowania stanowią ok 12% dzieci. Odznaczają się nadmierną ruchliwości oraz wzmożoną pobudliwością emocjonalną a także zaburzeniami procesów poznawczych np. nieumiejętnością planowania
Z badań H. Nartowskiej wynika, jak pisze M. Przetacznikowa, że w wieku szkolnym u wielu dzieci nadpobudliwych brak jest:
Systematyczności
Występuje chaotyczność w pracy
Nieporządek
Obniżenie sprawności czytania i pisania
Piszą niestarannie
Niepoprawnie czytają
Przeskakują sylaby
Szybko się męczą
Mimo iż większość dzieci nadpobudliwych nie odbiega od normy intelektualnej, doznają one niepowodzeń już od 1 klasy szkoły podstawowej
Dzieci zahamowane psychoruchowo:
Powolność w sferze ruchowej i poznawczej
Trudności z porozumiewaniem się
Sprawiają wrażenie niezainteresowanych otoczeniem
są mało spostrzegawcze, obojętne na otoczenie
Nienadążaną za tokiem lekcji, mają problemy w klasie
Są bezradne
Problemy dzieci zahamowanych mogą umknąć uwadze nauczyciela ponieważ dzieci te są „grzeczne”, nie sprawiają kłopotów i nie utrudniają pracy nauczycielowi
Zaburzenia lateralizacji
Czynnik wywołujący to brak prawidłowej lateralizacji – funkcjonalnej przewagi prawej strony ciała nad lewą. Ze względu na czynności związane z uczeniem się szkolnym dotyczy to przede wszystkim funkcji oka i ręki.
Nierównomierność poszczególnych funkcji
Zaburzenia analizatora wzrokowego i słuchowego
Problem występuje, gdy w zakresie jednych z nich dziecko wykazuje poziom przeciętny bądź czasem wyższy od przeciętnego a w zakresie innych wyraźnie niższy
Dysharmonia może dotyczyć różnych sfer np. rozwój fizyczny może być prawidłowy lub przyspieszony a umysłowy opóźniony. Bywa też odwrotnie.
Trudności powstają, gdy dziecko zostaje zakwalifikowane do określonego rodzaju oddziaływań dydaktycznych na podstawie wskaźników w zakresie lepiej rozwiniętych, podczas gdy inne ważne funkcje są rozwinięte u niego gorzej.
Niski poziom inteligencji
Jest w niewielkiej ilości przypadków (12-14%) dominującą przyczyną niepowodzenia w nauce szkolne.
Czynniki pedagogiczne
Czynniki związane ze szkołą – błędy w oddziaływaniu na ucznia prowadzące do powstania trudności
Podstawową przyczyną porażek szkolnych jest zbyt sztywny system nauczania – utrudnia indywidualizację pracy dydaktyczno - wychowawczej i uniemożliwia łączenie nauki szkolnej z aktualnymi potrzebami dziecka
Najczęściej wymieniane przyczyny niepowodzeń dydaktycznych wg Spionek:
Przeładowanie programów nauczania
Werbalizm nauczania
Niedostateczne przygotowanie zawodowe nauczycieli
Brak indywidualizacji nauczania
Niewyrównany start dzieci
Różny poziom inteligencji to przyczyna
Nierespektowanie zasady powolnego stopniowania zadań
Niewłaściwe ułożenie programu nauczania np. duże różnice między przedszkolem a szkołą
Przeciążenie uczniów – nadmiar zajęć związanych z realizowaniem programu szkolnego
Zbyt duża liczebność klas
Zła praca nauczyciela:
Zła organizacja pracy
Niewłaściwe metody nauczania
Słabe wykorzystanie wiedzy w praktyce