Przyczyny niepowodzeń szkolnych i trudności wychowawczych uczniów

Niepowodzenia szkolne oznaczają sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły (zgodnymi z uznawanymi w społeczeństwie celami edukacji oraz obowiązującymi programami nauczania) a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania.

Przez „trudności wychowawcze” rozumie się „problemy, jakie dziecko stwarza rodzicom i nauczycielom w procesie swojego psychofizycznego i społecznego rozwoju”.

Niepowodzenia szkolne mają złożone przyczyny. W literaturze można wyróżnić kilka głównych grup tych przyczyn:

- przyczyny społeczno – ekonomiczne (złe warunki socjalno – bytowe, brak należytej opieki ze strony rodziców, wzrastanie w środowisku o niskim poziomie kultury i niechętnym nastawieniu do nauki, brak pozytywnych wzorców);

- przyczyny biopsychiczne (poziom rozwoju umysłowego, determinowany w dużym stopniu przez czynniki dziedziczne);

- przyczyny dydaktyczne – związane z organizacją procesu kształcenia i wychowania (treści, metody, organizacja i środki nauczania, kwalifikacje i predyspozycje osobowościowe nauczycieli oraz warunki pracy dydaktyczno – wychowawczej);

- czynniki wolicjonalne i emocjonalne, własna aktywność jednostki (wskazuje się tutaj na rolę stosowanych wzmocnień pozytywnych i negatywnych oraz samopoczucie ucznia w szkole).

Nauczyciele i system szkolny nie zawsze w dostatecznym stopniu uwzględniają różnice między uczniami w zakresie możliwości intelektualnych, rodzajów uzdolnień i zainteresowań. W tej sytuacji tracą zarówno uczniowie najzdolniejsi jak i najsłabsi. Wskutek rozbieżności między możliwościami uczniów a wymaganiami szkoły rodzą się konflikty między niektórymi uczniami – głównie najsłabszymi, ale także dobrymi – czego następstwem są często różne zaburzenia w zachowaniu, jak kłamstwa, wagary, aroganckie zachowania.

Uwarunkowania biopsychiczne niepowodzeń szkolnych - należy rozpatrywać w powiązaniu z innymi przyczynami, przede wszystkim społeczno – ekonomicznymi. Największe jednak znaczenie dla powodzeń lub niepowodzeń szkolnych i ogólnie dla wszechstronnego rozwoju uczniów wydaje się mieć dobrze zorganizowana i należycie prowadzona pod względem metodycznym praca pedagogiczna.

Jedną z przyczyn związanych z procesem dydaktycznym jest zbyt mały stopień indywidualizowania pracy dydaktyczno – wychowawczej. Głównym celem edukacji powinno być stworzenie warunków i pomoc każdemu uczniowi w maksymalnym rozwoju w granicach jego możliwości i zapewnienie mu takiego zakresu wykształcenia, jaki może zdobyć.

Przyczyn niepowodzeń szkolnych można dopatrywać w niewłaściwej organizacji nauczania: wadliwych programach nauczania, złych warunkach pracy szkół, niedostatku pomocy naukowych itp. Wśród uwarunkowań dydaktycznych wymienić można takie zjawiska, jak werbalizm, stereotypowość stosowanych metod pracy, brak systematycznej kontroli wyników nauczania, nadmierne obciążenie uczniów pracą.

Dydaktyczne przyczyny niepowodzeń szkolnych – zarówno zależne, jak i niezależne od nauczyciela – występują najczęściej we wzajemnym powiązaniu, a niejednokrotnie pojawiają się obok przyczyn pozapedagogicznych, przede wszystkim społeczno – ekonomicznych. Przyczyny zależne od nauczyciela to najczęściej błędy metodyczne, niedostateczna znajomość uczniów, brak należytej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce.

Przejawem i skutkiem niepowodzeń w nauce jest drugoroczność. Powtarzanie klasy umożliwia nadrobienie braków w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych, jednak wywiera na ucznia także negatywny wpływ. Zniechęca do pracy, tłumi zainteresowanie nauką, kształtuje niekorzystny stosunek do otoczenia, wywołuje kompleksy i zaburzenia w zachowaniu.

Możliwie wczesne wykrycie występujących opóźnień umożliwia ich usunięcie i zapobiega drugoroczności.

Do podstawowych metod i środków zapobiegania niepowodzeniom oraz zwalczania niepowodzeń już występujących zalicza się:

- Aktywizujące metody i formy kształcenia, przede wszystkim nauczanie problemowe i pracę w zespołach. Wspólne rozwiązywanie problemów powoduje u uczniów wzrost zainteresowania nauką, wdraża do współpracy i grupowego przezwyciężania napotykanych trudności, stwarza okazję do wymiany poglądów, wyrabia krytycyzm myślenia, uczy racjonalnych sposobów działania.

- Diagnoza pedagogiczna; posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, które pozwalają na możliwie wczesne wykrywanie powstających i narastających braków w wiadomościach i umiejętnościach każdego ucznia. Dokładne poznanie ucznia, w tym jego sytuacji rodzinnej, warunków życia, zainteresowań, mocnych i słabych stron, pozwala nauczycielom indywidualizować pracę dydaktyczno – wychowawczą.

- Terapia pedagogiczna; wyrównywanie wykrytych zaległości w zakresie opanowywanego przez uczniów materiału programowego poprzez indywidualizację nauczania oraz przez organizowane przez szkołę zajęcia pozalekcyjne w grupach wyrównawczych.

Zjawisko trudności wychowawczych jest ujmowane najczęściej bardzo szeroko. Niekiedy terminem tym operuje się nie tylko w sytuacjach, kiedy dziecko napotyka trudności i doznaje niepowodzeń lub gdy przeżywane stresy i frustracje powodują zaburzenia jego zachowania, ale także wówczas, gdy mamy do czynienia ze zjawiskami ze zjawiskami pozytywnymi z punktu widzenia ogólnego rozwoju wychowanka, ale stawiającymi rodziców i nauczycieli wobec sytuacji nowych, nietypowych, wymagających zmiany dotychczasowych metod wychowawczych. Przykładem mogą być uczniowie wybitnie uzdolnieni, o wyraźnie i silnie ukierunkowanych zainteresowaniach, dociekliwi i krytyczni, nie mieszczący się w ramach codziennego życia szkoły.

W węższym znaczeniu trudności wychowawcze są pojmowane jako negatywne zachowania o różnym nasileniu i ciężarze gatunkowym i zalicza się tutaj m.in.: wagary i niechęć do nauki szkolnej, zachowania agresywne, palenie papierosów, zachowania niezgodne z ogólnie przyjętymi w społeczeństwie normami etycznymi, obyczajowymi i prawnymi, tj. picie alkoholu, używanie środków odurzających, wejście w konflikt z prawem.

W zależności od przyczyn trudności wychowawcze można ująć w następujące grupy:

- Trudności wynikające z zaniedbań wychowawczych oraz nieprawidłowego funkcjonowania rodziny i negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego. Można do tej grupy zaliczyć: zaniedbania w zakresie opieki nad dzieckiem, zaburzenia w zakresie komunikacji wewnątrzrodzinnej, poważne konflikty między członkami rodziny, rozbicie rodziny, występowanie zjawisk patologii społecznej w rodzinie (alkoholizm, przemoc, przestępczość).

- Trudności spowodowane błędami wychowawczymi, głównie w środowisku rodzinnym: nieprawidłowe postawy rodzicielskie, niewłaściwe metody i style wychowania, brak właściwej atmosfery wychowawczej.

- Trudności wyłaniające się w kontekście rozbieżności dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców oraz dążeń i zainteresowań dzieci.

- Trudności związane z niepowodzeniami szkolnymi dzieci i młodzieży i inne czynniki związane ze szkołą. H. Spionek mówiąc o przyczynach zaburzeń w zachowaniu związanych ze szkołą, wskazuje na następujące grupy czynników: nieprawidłowe warunki życia szkolnego (zbyt liczne klasy, złe warunki lokalowe), niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań i niesprawiedliwy sposób ich realizacji oraz niekorzystne dla procesu dydaktyczno – wychowawczego cechy nauczyciela, negatywny stosunek nauczycieli zwłaszcza do uczniów sprawiających trudności wychowawcze. Do niekorzystnych czynników związanych ze środowiskiem szkolnym należy zaliczyć ponadto konflikty – z nauczycielami i między uczniami oraz przemoc w szkole i zjawiska z obszaru patologii społecznej.

- Trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka: przebyte choroby, deficyty rozwojowe, zaburzenia w sferze emocjonalnej – nadpobudliwość lub zahamowanie.

- Trudności spowodowane negatywnymi wzorcami zachowań występującymi w środowisku rówieśniczym i w środkach masowego przekazu oraz czynnikami makrospołecznymi (m.in. bezrobocie, niski status materialny rodzin, nastawienie konsumpcyjne, zanik wrażliwości na cudzą krzywdę).

Najczęściej współwystępują różne grupy przyczyn. Uczniowie uzyskujące bardzo słabe wyniki w nauce mogą przejawiać zaburzenia w zachowaniu, ale ma to miejsce wówczas, gdy do napotykanych trudności i niepowodzeń dochodzą inne czynniki pogłębiające i tak niekorzystną sytuację ucznia, na przykład: atmosfera ciągłych pretensji w domu, lekceważenie ze strony rówieśników, schematy i pochopność w dziedzinie kształtowania opinii o uczniach, uświadamiany brak szansy albo z powodu niemożności podołania wymaganiom programowym szkoły, albo na skutek zdeterminowania sytuacji utartą negatywną opinią.

Podsumowując można powiedzieć, że sprawiane przez dzieci i młodzież trudności wychowawcze są najczęściej wynikiem sytuacji stwarzanych przez dorosłych. Należą do nich przede wszystkim: zaniedbywanie dziecka, zły przykład, błędne metody wychowawcze, słabe przygotowanie do roli wychowawców, brak poczucia odpowiedzialności.

Dla prawidłowej oceny zjawisk określanych jako niepowodzenia szkolne oraz trudności w nauce niezbędne jest odróżnienie tego, co stanowi rezultat zaniedbań lub popełnianych błędów wychowawczych, od tego, co jest wyrazem wzrostu dziecka, przejawem jego osobowości i indywidualizmu, a także wyrazem szerszych przeobrażeń społecznych i przemian cywilizacyjnych, w których dorasta młode pokolenie.

BIBLIOGRAFIA:

Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce 1998.

W. Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1996.

T. Sołtysiak, I. Łabuć-Kryska (red.), Trudne problemy dorastającego pokolenia, Bydgoszcz 1998.

B. Urban (red.), Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, Kraków 2001.