Wprowadzenie do teorii polityki

1. Teoria w ujęciu politycznym

· Teoria jest przeciwstawiana praktyce, co sugeruje niezgodność z rzeczywistością, utopijność, czy bezużyteczność w przypadku jej praktycznego zastosowania

· Konfrontuje się z empirią, wskazując na jej spekulatywny charakter

· Teorię traktuje się jako przeciwieństwo konkretu, a więc coś abstrakcyjnego, symbolicznego i niejasnego

· Teoria jest zestawiana z wiedzą potoczną, co pozwala na dostrzeżenie jej sprzeczności ze spontaniczną intuicją i tzw. zdrowym rozsądkiem

· Teoria jest przeciwstawiana wiedzy pewnej i traktowana równoznacznie z domysłem, przypuszczeniem, niesprawdzonym domniemaniem

2. Pojęcie teorii polityki

a) Teoria polityki – definicja Barbary Krauz-Mozer

Teoria oznacza każdy zbiór założeń antologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o politycznym aspekcie rzeczywistości społecznej, mający dostarczać wyjaśnienia ustalonym już i opisanym faktom i procesom politycznym oraz ukierunkować dalsze badania empiryczne.

b) Elementy teorii polityki według Klausa von Beyme

· system wzajemnie powiązanych wypowiedzi na temat określonego wycinka rzeczywistości politycznej

· informacje o założeniach i warunkach brzegowych, przy których ważne są powyższe wypowiedzi

· możliwość tworzenia hipotez, co do przyszłych zmian

3. Cechy teorii (naukowych) polityki

TEORIA NORMATYWNA

a) Według Arystotelesa polityka to nauka o życiu dobrym i rzetelnym

b) Cechy:

· nawiązują do klasycznej, arystotelesowskiej teorii polityki, wyrażając sceptycyzm wobec gromadzenia wiedzy cząstkowej, zalecają oparcie się na warunkach religijnych i filozoficznych

Arystoteles „polityka”, Platon „państwo”

· są z reguły teocentryczne

· w metodologii niewiele wnoszą do badania empirycznego

· celem poznania jest działanie, nie zaś poznanie dla niego samego. To co polityczne należy zdziałać i nie jest „dane” lecz „zadane”, stąd podkreśla się np. wychowawczą rolę państwa

· język, stylistyka tych teorii jest żywiołowa, gładka, retoryczna, odznacza się niechęcią do technicznego słownika niepozytywistów

· teorie normatywne koncentrują się na historii idei, przedstawiając często konserwatywną wizję dziejów

TEORIE EMPIRYCZNO – ANALITYCZNE

· koncepcja „empiryczna” tylko wtedy zasługuje na miano „teorii”, gdy jest systematyczna, pozwala wyjaśniać i przewidywać zjawiska poprzez formalne i niesprzeczne wewnętrzne rozumowania. W nauce o polityce trzeba oddzielić sądy o wartościach i sądy o faktach, za naukowe uznając te ostatnie

· zdaniem Karla Poppera metoda nauk społecznych polega na tym, aby wystawiać na próbę metody rozwiązywania problemów. Rozwiązania przedstawia się po to, aby poddać się krytyce, która usiłuje owe rozwiązania podważyć. Kiedy jedno zostaje podważone, próbujemy innego, jeśli jednak sprosta ono krytyce doraźnie je akceptujemy, aczkolwiek nadal musi być ono dyskutowane

· taka metoda badania rozwiązań metodą prób i błędów nie dopuszcza żadnej weryfikacji, albowiem żadnej teorii nie można uważać za ostatecznie potwierdzoną.

Fakty, procesy i zachowania polityczne

Fakt polityczny według Hanny Dobrzyńskiej: Fakt to stwierdzenie pewnego stanu rzeczy, który zaistniał.

Proces polityczny według Marka Chmaja: Proces polityczny to przebieg regularnie następujących faktów politycznych, związanych ze sobą w związku przyczynowym.

1. Typologia procesów politycznych:

a) odbywające się na poziomie społeczeństwa jako całości (np. walka o niepodległość)

b) odbywające się na poziomie wielkich grup społecznych (np. uzyskanie podmiotowości przez mniejszość narodową)

c) odbywające się na poziomie instytucjonalnym (np. zmiany w systemie partyjnym)

d) odbywające się na poziomie jednostkowo-grupowym (np. wzrost poziomu uczestnictwa politycznego)

2. Zachowania polityczne według Sylwestra Wróbla:

Zachowaniem politycznym nazwiemy wszystkie czynności jednostki lub zbiorowości służące adaptacji do zmian otoczenia politycznego, pojmowanej zarówno jako bierne przystosowanie jak też aktywne współoddziaływanie na stan otoczenia

3. Zachowania polityczne:

· Behawioralny schemat zachowania

S – R

· Niebehawioralny schemat zachowania

S – O – R

S – bodziec

R – reakcja

O – organizm, zmienna pośrednicząca

4. Typologia zachowań politycznych:

I. Kryterium, oś świadomy – nieświadomy charakter zachowań:

a) zachowania patologiczne – pojawiają się pod wpływem zaburzeń funkcji mózgu, układu nerwowego bądź innych organów organizmu człowieka. Rodzaje tego typu zachowań to np. uprzedzenia polityczne, ukształtowane na podłożu maniakalnym. Stany paniki, chorobliwe ataki strachu, paranoje, redukcja wymiarów rzeczywistości politycznej, obniżona wrażliwość zmysłowa, urazy, paraliż pamięci, utrata zdolności do myślenia abstrakcyjnego.

b) zachowania instynktowne – aktorzy polityczni, cechujący się instynktami zwykle dokonują rozstrzygnięć, kierując się niedefiniowanymi w kategoriach świadomości impulsami czy przeczuciami.

c) zachowania nawykowe – zachodzą przy ograniczonym udziale świadomości, na skutek stałego powtarzania czynności przybierają w tym wypadku charakter autonomiczny, są wykonywane bezwiednie.

d) zachowania rutynowe – kształtują się w stabilnych, powtarzalnych sytuacjach, przesłanką ich pojawienia się są doświadczenia zdobyte przez aktora politycznego we wcześniejszych okresach jego aktywności politycznej. Jego integralną częścią pozostają wyuczone mechanizmy reakcji na bodźce typowe pojawiające się stale lub regularnie. Polityk opracowuje kilka szablonowych scenariuszy postępowania.

e) zachowania afektywne – są emocjonalne, impulsywne, nastrojowe. Cechy wspólne: dominacja psychoemocjonalnych mechanizmów percepcji rzeczywistości, redukcja lub zaburzenie poznawczych, racjonalnych składników osobowości, występowanie dysonansu poznawczego lub emocjonalnego, dezorientacja mechanizmów zachowania celowego.

f) działania – mają charakter świadomy, celowy i racjonalny.

II. Kryterium lojalności rządzących wobec rządzonych:

a) konwencjonalne - wynikające z aprobowania reguł polityk oraz akceptacji elit rządzących: głosowanie, publiczne manifestowanie poparcia dla przywódcy, rywalizacja w ramach kampanii wyborczej, działania formalnych grup interesu, odwołujących się do petycji, legalnych demokracji.

b) niekonwencjonalne - wyrażające sprzeciw wobec reżimu i środków władzy: obywatelskie nieposłuszeństwo, bojkot, przemoc, okupacja budynków, nielegalne strajki, demonstracje, blokady ruchu ulicznego, niszczenie własności publicznej

III. Kryterium sposobu komunikowania intencji aktora:

a) niewerbalne (np. podniesienie rąk w geście zwycięstwa)

b) werbalne (np. przemówienia, orędzia, uchwały)

c) symboliczne (np. przekazanie następcy insygniów władzy w celu jej ciągłości)

Działania polityczne

I. Pojęcie i cechy działań politycznych

1. Pojęcie działań politycznych według M. Chmaja: Podejmowanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, których wynikiem jest powstanie określonych faktów politycznych i kształtowanie się określonych procesów politycznych.

2. Pojęcie działań politycznych według Sylwestra Wróbla: Świadoma czynność zmierzająca do realizacji celów kolektywnych oraz mobilizacji zasobów służących zaspokajaniu potrzeb i interesów zbiorowości oraz grup społecznych.

3. Cechy działań politycznych

a) celowy ukierunkowany charakter jest wyrazem świadomego wyboru podmiotów

b) są podejmowane z zamiarem wywołania określonych skutków politycznych

c) są zazwyczaj podejmowane w interesie wielkich grup społecznych

d) charakteryzują się dużym stopniem instytucjonalizacji

e) cechuje je zwykle duży poziom zorganizowania uczestniczących w nim grup

f) posiadają konfliktowy charakter

II. Typologia działań politycznych

1. Stopień złożoności działania politycznego: proste ; złożone, mają charakter wieloczynnościowy, wieloskładnikowy, wieloetapowy i wielopodmiotowy

2. Rodzaj podmiotów podejmujących działanie:

a) działania organów władzy i administracji państwowej mające postać pełnienia władzy państwowej, rządzenia i zarządzania

b) działania pozostałych podmiotów wchodzących w skład danego systemu politycznego, polegające na realizacji współuczestnictwa we władzy politycznej

c) działania podmiotów pozostających poza systemem politycznym, w celu zdobycia władzy i wywierania wpływu na nią

d) działania grup niesformalizowanych wyrażające polityczne postawy środowisk, które powstały ze struktur instytucjonalnych

3. Liczna podmiotów uczestniczących w działaniu: jednostkowe, zbiorowe, grupowe, totalne

4. Stopień instytucjonalizacji: zinstytucjonalizowane, niezinstytucjonalizowane

5. Zakres swobody podmiotu wykonującego działanie:

a) suwerenne, których cel jest zgodny z dążeniami wykonawcy oraz jego subiektywnym interesem

b) niesuwerenne, kiedy podmiot ma niewielki wpływ na ostateczny cel działania

6. Stopień przymusowości działań: przymusowe, narzucone, dobrowolne

7. Skutki do systemu politycznego: twórcze, wzmacniające istniejący stan rzeczy, sprzyjające utrzymującej się sytuacji, destrukcyjne

8. Stopień jawności działań:

a) jawne, prowadzone otwarcie i pod kontrolą opinii publicznej

b) ukryte, prowadzone w tajemnicy i bez kontroli społecznej

c) zamaskowane, których założenia są znane, ale cele szczegółowe są pozostawione w tajemnicy

9. Typologia dwuwymiarowa: jednostka – grupa

· Kierunek działań: do wewnątrz na zewnątrz:

a. intrapersonalne (kształtowane przez jednostkę własnych preferencji politycznych)

b. interpersonalne (rywalizacja dwu polityków)

c. intragrupowe (wyłanianie władz partii politycznej)

d. intergrupowe (rywalizacja wyborcza ugrupowań politycznych)

10. Typologia dwuwymiarowa:

· wewnętrzny lub zewnętrzny charakter działań

· Stopień formalizacji działań:

a. wewnętrzne formalne (stosunki między politykiem a podległym mu aparatem urzędniczym)

b. wewnętrzne nieformalne (rywalizacja frakcji w partii politycznej)

c. zewnętrzne formalne (propozycja zawarcie koalicji wyborczej)

d. zewnętrzne nieformalne (poufna misja przedstawiciela państwa, ułatwiająca rozejm między dwoma krajami)

1. Normą jest wszelka wypowiedź, dotycząca tego, co „powinno być”. W szczególności wyraża wskazanie, zalecenie czy dyrektywę określonego sposobu postępowania w określonej sytuacji.

A. Normy moralne:

a. Reguły zachowania, postępowania skonstruowane na podstawie zasad moralnych

b. Moralność to ogol uznawanych w danym społeczeństwie ocen ludzkiego postępowania, norm określonych powinność ludzi, wzorów, ideałów regulujących postępowanie jednostek i grup społecznych względem siebie oraz całość wyobrażeń i przekonań dotyczących tego, co dobre i złe.

c. Cechy norm moralnych:

· Są tworzone przez społeczeństwo

· Regulują postępowanie grup społecznych i ich członków

· Treść ocen i norm moralnych jest zjawiskiem dynamicznym i zmiennym

B. Normy prawne – to ogólna reguła postępowania, ustanowiona przez upoważniony organ państwa, którego realizacja zabezpieczona jest możliwością użycia legitymowanej siły państwa (przymusem państwa). Norma prawna wskazuje sposób postępowania adresata i konsekwencje wynikające z zachowania sprzecznego z nakazem, zakazem czy z dozwoleniem w niej zawartym.

C. Normy polityczne – to reguła postępowania odnosząca się do działania politycznego. Norma polityczna wskazuje sposób postępowania adresatów, jednostek, grup, instytucji oraz konsekwencje naruszenia nakazów, zakazów i powinności w sferze działań politycznych.

2. Typologia norm politycznych

a) Normy polityczne najczęściej sprzężone z normami prawnymi, np. w prawie konstytucyjnym. Zawierają ogólne dyrektywy, nakazy, zakazy odnoszące się do fundamentalnych instytucji państwa, zasad, ich funkcjonowania, podstawowych praw i obowiązków obywateli. Ich naruszenie powoduje określone sankcje.

b) Normy polityczne jako reguły działania politycznego, wynikające z ideologii, doktryny lub programu politycznego, mające charakter norm niepisanych, niesformalizowanych. Ich akceptowanie: stosowanie jest warunkiem stabilności systemu politycznego, a naruszenie oznacza odpowiedzialność polityczna, np. utratę wpływów, władzy.

c) Normy polityczne jako reguła zachowania, których adresatami SA podmioty polityki (np. partie). Za naruszenie statutu grozi wykluczenie z partii.

d) Normy polityczne regulujące zachowania prowadzące do określonego, zamierzonego celu. Akcent pada na skuteczność działania i maksymalizacje użyteczności.

e) Normy polityczne regulujące postępowania podmiotów w sferze międzynarodowych stosunków politycznych. Zakres ich regulacji wynika z prawa międzynarodowego, przyjętych konwencji, umów międzynarodowych, protokółu dyplomatycznego. Adresatami norm są państwa, rządy, organizacje międzynarodowe, jednostki. Sankcje to np. zarwanie umowy, stosunków dyplomatycznych.

3. Normy moralne a polityczne (moralność a polityka)

a) amoralizm – moralność i polityka są jakościowo odmienne. Przedmiotem moralności są stosunki miedzy jednostkami, a polityki stosunki miedzy organizacjami społecznymi, jak narody i państwa

b) moralizm – zakłada jedność polityki z moralnością

c) makiawelizm – zakłada przeciwstawność moralności polityki. To czego zakazuje moralność jest nakazem polityki, albowiem gdyby ta ostatnia liczyła się z wymogami moralności, nigdy nie osiągnęłaby zamierzonych celów.

d) realizm polityczny – zakłada, iż w sytuacjach konfliktowych należy kierować się zasada mniejszego zła.

4. Normy prawne a polityczne

Norma prawna:

· ma obligatoryjny i przymusowy charakter

· obowiązuje terytorialnie w czasie ściśle określonym, ale zasięg norm prawnych nie musi być ograniczony normami państwa

· jest sformalizowana (przepisy, język prawniczy)

· reguluje wszystkie dziedziny życia społeczeństwa

Norma polityczna

· wiąże z reguły uczestników życia politycznego, sankcja nie ma często sformalizowanej postaci, jest rożna, dyskusyjna

· na tym samym terytorium obowiązują rożne normy dla rożnych podmiotów, ich zasięg nie jest ograniczony granicami państwa, a względami instytucjonalnymi i posiadaniem władzy politycznej

· występuje w statutach, świadomości i działalności praktycznej

· reguluje zachowanie w sferze działań politycznych

Wartości polityczne

1. Wartości

· zestaw cech uznanych za dobre, będących wzorem postępowania, godnych urzeczywistnienia (wartości duchowe, moralne)

· cecha tego, co jest dobre pod jakimś względem, przypisywana rzeczom, np. ze względu na ich użyteczność lub możliwość wywoływania pozytywnych uczuć, ważność, znaczenie (np. wartość życia, historyczna, artystyczna, intelektualna)

A. Wartości polityczne według Czesława Maja

Określenie wieloznaczne, stosowane w odniesieniu do idealnych stanów, których osiągniecie i utrzymanie jest przedmiotem zainteresowania uczestników życia politycznego.

B. Wartości polityczne według Marka Pietrasia

To zobiektywizowane idee zjawisk społecznych, trwale cenionych przez podmioty działań politycznych, a związane z procesami funkcjonowania państwa i sprawowania władzy politycznej.

2. Typologia wartości politycznych

1. Kryterium zasięgu i podmiotów będących nosicielami wartości:

a) makrospołeczne – maja wymiar ogólnospołeczny, wchodzą w skład kultury politycznej danego społeczeństwa i wywierają dominujący wpływ na działania większości lub wszystkich jego członków, określają wzory zachowań wszystkich aktorów życia publicznego

b) mikrospołeczne – dotyczą zorganizowanych grup i wspólnot, mających charakter sformalizowany lub niesformalizowany (np. partie, stowarzyszenia) oraz jednostek.

2. Kryterium hierarchizacji potrzeb jednostkowych lub zbiorowych:

a) autoteliczne, będące celem samym w sobie

b) instrumentalne, stanowiące środek do ich osiągnięcia

3. Kryterium znaczenia dla systemu politycznego:

a) centralne (wtórne)

b) pierwotne

4. Co istnieje, a co być powinno:

a) wartości realizowane – to co istnieje, podmioty, postawa lub zamierzeń jednostek lub grup oraz środki zaspokajania ich potrzeb

b) wartości deklarowane – to co być powinno, wyobrażenia zjawisk społecznych i politycznych, procesów i instytucji

5. Wpływ czynników subiektywno – emocjonalnych:

a) racjonalne

b) nieracjonalne

6. Kryterium stabilności wartości politycznych:

a) trwałe – to te, które pozostają wartościami uznawanymi i pożądanymi przez rozmaite zbiorowości, pomimo zmian warunków otoczenia politycznego, społecznego lub ekonomicznego, np. mit polityczny, stereotyp polityczny, standardy, wzory polityczne

b) efemeryczne – maja charakter przejściowy i ulęgają przeobrażeniu pod wpływem bieżącej sytuacji społeczno – politycznej lub zmian w hierarchii potrzeb jednostkowych lub zbiorowych

3. Mit polityczny

· wyobrażenie o rzeczywistości społeczno – politycznej, motywujący zachowania w obrębie grup społecznych

· w micie nie istnieje zagadnienie prawdziwości czy fałszywości

· jest irracjonalny, emocjonalnie motywowanym wyobrażeniem

· wyobrażenia, idee uzewnętrzniają się w opowieściach, działaniu, instytucjach, prawie, literaturze, sztuce

· silnie jest związany z dominującymi w społeczeństwie wierzeniami i wartościami, uzewnętrznia się w formie symbolicznej, odwołując się do jakichś zdarzeń czy procesów z przeszłości

· mit polityczny jest wyobrażeniem o społeczeństwie, które istniało, istnieje lub ma być stworzone w przyszłości

· mitologia polityczna odnosi się do narodu, państwa, ruchów politycznych, przemian społecznych, rewolucji, zaangażowanych w nią grup społecznych

· koncentracja mitów są ideologie i utopie

· mity motywują do działania politycznego

· mity racjonalizują antagonizmy społeczne

· mity umacniają postawy polityczne

· mity stanowią istotny instrument poznawczy (przez ich pryzmat postrzegana jest rzeczywistość)

· mity redukują dystans poznawczy, przez wprowadzenie dychotomicznych podziałów (my – oni)

4. Stereotyp polityczny

Ø cząstkowy, jednostkowy, schematyczny, silnie zabarwiony emocjonalnie obraz w umyśle ludzkim, odnoszący się do określonego faktu lub zjawiska politycznego, dający jego fikcyjny, nie odpowiadający rzeczywistości obraz, prowadzący do uprzędzeń i ksenofobii

Ø jest to wytwór kulturowy, narzucany z góry i silnie zakorzeniony w świadomości społecznej

5. Funkcje wartości politycznych

a) integrująca - w odniesieniu do wszystkich działań i zachowań podmiotów polityki

b) stabilizująca - wartości sankcjonują istniejący układ instytucji, celów i dążeń, które w danym systemie uważane są za dobre, użyteczne, godne szacunku

c) regulująca – porządkowanie i ujednolicanie działań politycznych przez instytucjonalizacje życia politycznego oraz normy polityczne i prawne

d) motywacyjna – system wartości politycznych stanowi motywacje wewnątrz działań jednostki, grupy, dając poczucie samodzielności, podmiotowości

e) dyrektywna – wyznaczenie hierarchii celów politycznych wraz z dobrem metod i środków realizacji