Tadeusz Buczkowski, Stanisław Marek

Rozdział l

Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw

Powstanie i uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwa, jako wytwory określonych procesów cywilizacyjnych, są formami współczesnych organizacji gospodarczych. Ukształtowały się w wyni­ku procesów rozwoju potencjału wytwórczego, stosunków ekonomicznych, politycznych, prawnych i społecznych. Występują one w formach zróżnicowa­nych i podlegają zmianom wynikającym z dynamicznych warunków gospoda­rowania, określonych przez turbulentne otoczenie.

Warunki gospodarowania współczesnych przedsiębiorstw diametralnie róż­nią się od tych, jakie miały one w momencie powstawania, jak również w stosunkowo niedalekiej przeszłości. Wiąże się to ze zmianami zachodzącymi we współczesnym otoczeniu przedsiębiorstwa.

Powstanie i rozwój przedsiębiorstwa związany jest ściśle z rozwojem cywili­zacyjnym, w którym można wyróżnić trzy etapy, a mianowicie:

• epokę agrarną,

• epokę przemysłową,

• epokę informacyjną¹.

Amerykańscy badacze przemian cywilizacyjnych Tofflerowie przyjmują, że epoka agrarna rozpoczęła się około 8000 lat p.n.e. i niepodzielnie dominowała na świecie aż do lat 1650 - 1750 n.e. Następnie rozpoczęła się epoka przemy­słowa, a okres jej szczytowego rozwoju przypada w Stanach Zjednoczonych na połowę lat 50. W tym okresie rozpoczęła się epoka informacyjna, której po­czątek wiąże się z pojawieniem się szeregu innowacji, a przede wszystkim ze zmianami w strukturze zatrudnienia, polegającymi na tym, że po raz pierwszy pracownicy administracyjni w USA przewyższyli liczebnie robotników².

Często stosowane jest (błędnie) jako zamienne określenie społeczeństwo informatyczne, jednak informatyka spełnia jedynie funkcję narzędziową. Bardziej istotne jest akcentowanie roli samej informacji, a nie technik wykorzystywanych przy jej zdobywaniu, przetwarzaniu, przesyłaniu itp. A. i H. Toffler: Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań 1996, s. 21.

12

Tadeusz Buczkowski, Stanisław Marek

Podane daty pojawienia się określonych epok mają charakter umowny i orientacyjny. W poszczególnych krajach współczesnego świata występują wszystkie trzy typy społeczeństw, tj. agrarne, przemysłowe i informacyjne, z tym, że jedno z nich ma pozycję dominującą.

Przejście od epoki agrarnej do przemysłowej stworzyło warunki do powstania i rozwoju przedsiębiorstw. Natomiast przejście od epoki przemysłowej do informacyjnej w sposób zasadniczy modyfikuje wa­runki działania przedsiębiorstw. Rozwój epoki informacyjnej to kolej­ne zmiany warunków działania przedsiębiorstw wynikających ze zmian w otoczeniu.

W epoce agrarnej dominowała gospodarka naturalna, oparta na wytwarzaniu produktów przeznaczonych do bezpośredniego zaspokojenia potrzeb producen­tów. Podstawą gospodarki naturalnej były zwyczaje i tradycja, a rutyna i przy­zwyczajenia w stosowaniu metod produkcji i dystrybucji powodowały bardzo powolne zmiany w procesach gospodarowania. W społeczeństwie pierwotnym, które było pierwszym etapem rozwoju epoki agrarnej, gospodarka naturalna była jedyną formą gospodarowania. W kolejnych etapach epoki agrarnej, tj. w starożytności i średniowieczu, obok gospodarki naturalnej rozwijała się i na­bierała coraz większego znaczenia gospodarka rynkowa. Szczególny wpływ na jej rozwój miały takie zjawiska, jak:³

• powstanie klasy kupieckiej,

• odkrycia geograficzne,

• umocnienie władzy państwowej,

• wzrost popytu na dobra (spowodowany głównie przyrostem pieniądza,
  bitego z metali szlachetnych, przywożonych z krajów zamorskich).

Powstanie i rozwój epoki przemysłowej wiązał się z wieloma przemianami, jakie dokonały się na różnych płaszczyznach życia społecznego i w ciągu dłu­giego okresu. Współczesne przedsiębiorstwa z jednej strony są wytworem tych przemian, a z drugiej były ważnym ich czynnikiem sprawczym.

Omówienie zmian zachodzących w przeszłości w przedsiębiorstwach i ich otoczeniu jest trudne ze względu na ich wielowymiarowość. Dlatego też dalsze rozważania skoncentrowane będą na syntetycznym zasygnalizowaniu wybra­nych zmian, które ukształtowały współczesny obraz przedsiębiorstwa i wpły­wają na jego przyszły kształt. Odwoływanie się do przeszłości wynika z prze­świadczenia, że „teraźniejszości nie można zrozumieć, jeśli nie weźmie się pod uwagę przeszłości"⁴.

^X.. daft>raitn: 'Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1992, s. l1-138. Tamże, s.312.

Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw

13

Do najważniejszych zmian, które ukształtowały obecny i wpływają na przyszły „obraz" przedsiębiorstwa, można zaliczyć:

• powstanie spółek akcyjnych (korporacji)⁵,

• zmiany w terytorialnym zasięgu działalności (od przedsiębiorstwa
  lokalnego do przedsiębiorstwa globalnego),

• zmiana relacji przedsiębiorstwo - państwo,

• zmiana roli poszczególnych zasobów w ekonomice przedsię­
  biorstw,

• zmiany w systemach zarządzania i strukturach organizacyjnych,

• zmiana relacji przedsiębiorstwo - otoczenie.

W początkowym okresie powstawania przedsiębiorstw jedyną ich formą były przedsiębiorstwa indywidualnego właściciela. Ich rozwój natrafił w latach 70. i 80. XIX wieku na wiele ograniczeń, wynikających z drugiej rewolucji przemy­słowej, która przyniosła znaczne przyspieszenie postępu technicznego, szcze­gólnie w produkcji nowych materiałów, nowych źródeł energii i mechanizacji procesów produkcji. Wzrastało zapotrzebowanie przedsiębiorstw na kapitał, którego nie byli w stanie zabezpieczyć indywidualni właściciele. Zabezpiecze­nie takie gwarantowały spółki akcyjne (korporacje), dynamicznie rozwijające się w drugiej połowie XIX wieku. Organizacja przedsiębiorstw w formie spółek była istotną innowacją społeczną w ich rozwoju.

Ta innowacyjność spółek akcyjnych w stosunku do przedsiębiorstwa indy­widualnego polegała na umożliwieniu:

• gromadzenia rozproszonych oszczędności do celów produkcyjnych lub
  usługowych, które inaczej nie byłyby zakumulowane,

• zwiększenia skali produkcji w wyniku zgromadzonego kapitału,

• zmniejszenia ryzyka działalności gospodarczej w wyniku jego rozłożenia
  na większą liczbę właścicieli (akcjonariuszy),

• obrotu akcjami, które przyczyniły się do znacznego poszerzenia rynku
  kapitałowego.

Istotną cechą funkcjonowania przedsiębiorstw w formie spółek jest możli­wość tworzenia łańcuchów przedsiębiorstw, powiązanych własnościowe. Wyni­ka to z faktu, że spółka może być kolektywnym akcjonariuszem w innej spółce, a ta z kolei w następnej itd. W związku z tym zwiększa się jeszcze bardziej możliwość centralizacji kapitału, tkwiąca w spółce.

Można zauważyć, że spółki akcyjne wywarły znaczny wpływ na rozwój eko­nomiczny świata i poszczególnych krajów. W początkowym okresie przyczyniły się do rozwoju większości dziedzin życia gospodarczego, a szczególnie przemy-

Pojęcie korporacji wyrosło na gruncie amerykańskim i odpowiada temu, co w Europie nazywa się spółką akcyjną.

14

Tadeusz Buczkowski, Stanisław Marek

słu i transportu. Jako przykład można podać, że dzięki spółkom akcyjnym po­wstały takie budowle infrastrukturalne o znaczeniu światowym, jak Kanał Sueski i Kanał Panamski.

Rozwój wielkich spółek akcyjnych (korporacji) wywołał w XX wieku daleko idące przemiany w sferze produkcji, w strukturze rynku, w systemie dystrybucji rozwiniętych gospodarczo społeczeństw i w całej gospodarce światowej. Jedną z cech charakterystycznych korporacyjnej formy przedsiębiorstwa jest zdolność do ekspansji.

Od końca XIX stulecia ekspansja korporacji wykracza poza granice jednego kraju, przyczyniając się do powstania przedsiębiorstw ponad­narodowych (transnarodowych).

Ich rozwój był szczególnie intensywny w II połowie XX wieku i był jednym z czynników globalizacji gospodarki, która stała się elementem tworzącego się społeczeństwa globalnego. Pojęcie to nie jest jednoznacznie interpretowane.

Można przyjąć, że „termin globalizacja odnosi się do wielości powiązań i sprzężeń między państwami i społeczeństwami, tworzących obecny system świata. Opisuje proces, w którym wydarzenia, decyzje i działania w jednej czę­ści świata mają znaczące konsekwencje dla pojedynczych ludzi i całych spo­łeczności w odległych częściach globu. Globalizację charakteryzują dwa wy­miary: zasięg (lub rozprzestrzenianie się) i intensywność (lub pogłębianie). Z jednej strony ten termin opisuje szereg procesów, które obejmują większość kuli ziemskiej, lub zachodzą na całym świecie. Koncepcja ma zatem konotację przestrzenną. Z drugiej strony implikuje intensyfikację na poziomach wzajem­nego oddziaływania, łączenia się i wzajemnej zależności między państwami i społeczeństwami tworzącymi światową społeczność. Obok rozprzestrzeniania się zachodzi jednocześnie pogłębienie globalnych procesów. Bynajmniej nie będąc abstrakcyjną koncepcją, globalizacja wyraża jedną z najbardziej znanych cech współczesnej egzystencji. Oczywiście, globalizacja nie oznacza, że świat staje się bardziej politycznie zjednoczony, ekonomicznie współzależny i kultu­rowo jednorodny. Globalizacja jest bardzo nierówna w swym rozprzestrzenianiu się i bardzo zróżnicowana w swoich konsekwencjach"⁶.

Globalizacja gospodarki i społeczeństwa jest stosunkowo nowym zjawi­skiem. Można wyróżnić następujące obszary globalizacji:⁷

• globalizacja finansów,

• globalizacja rynków i strategii, w szczególności konkurencji,

• globalizacja technologii i co się z tym wiąże badań i rozwoju oraz wiedzy,

• globalizacja stylów życia i modeli konsumpcji, a co za tym idzie globali-­
  zacja kultury,

• globalizacja rządzenia i regulacji prawnych,

• globalizacja jako polityczne ujednolicenie świata.

Dużą dynamikę globalizacji upatruje się w trzech procesach określanych ja­ko jej motory, a mianowicie: liberalizacji, prywatyzacji i deregulacji⁸.

Globalizacja narzuca przedsiębiorstwom potrzebę innego spojrzenia na pro­cesy gospodarowania. Zarówno epoka rolnicza, jak również przemysłowa, z którą związane jest powstanie i rozwój przedsiębiorstw, oparte były na pań­stwie narodowym, które określało rynek narodowy.

Powstanie i rozwój epoki informacyjnej przyczynia się do spadku znaczenia rynku narodowego i roli państwa, a wzrostu znaczenia ryn­ku globalnego i instytucji ponadnarodowych.

Różna była rola państwa w oddziaływaniu na przedsiębiorstwa jako podsta­wowe podmioty gospodarcze. Ewolucje zmian można scharakteryzować stwier-dzeniem: „od liberalizmu do liberalizmu" i wyodrębnić trzy główne okresy.

W pierwszym okresie państwo w zasadzie nie ingerowało w gospodarkę. Funkcje państwa sprowadzały się do roli „stróża nocnego", czyli zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i porządku wewnętrznego. Państwo nie uczestni-czyło bezpośrednio w regulowaniu produkcji i konsumpcji (nie wpływało na podział produktu społecznego). Okres ten zakończył się w czasie I wojny świa­towej.

Niedomaganie i ułomności rynku jako regulatora produkcji spowodowało wzrost roli państwa w kierowaniu procesami gospodarczymi. Był to drugi okres, który charakteryzował się ograniczeniem „niewidzialnej ręki" rynku, a wzrostem roli „widzialnej ręki" państwa. Wyrażało się to w ograniczaniu zasad ustroju liberalnego a wprowadzaniu i poszerzaniu zasad ustroju etatystycznego.

Wzrost roli państwa w gospodarce, czyli konieczność interwencjonizmu, nalazło uzasadnienie w teorii J.M. Keynesa⁹. Należy podkreślić, że obok kla-sycznego interwencjonizmu państwowego wywodzącego się z teorii keynesowskiej w XX wieku realizowana była wizja państwa etatystycznego. Trzeci okres rozpoczął się w latach 70. i jest kontynuowany w latach następ­nych. Obserwuje się w nim systematyczne odchodzenie od keynesizmu, jako obowiązującej doktryny ekonomicznej. Wynikało to z konieczności uwzględ­nienia nowych uwarunkowań, jakie pojawiły się w gospodarce, takich jak: przyspieszenie tempa wzrostu inflacji, przejście do płynnych kursów walutowych,

.

Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw

17

zwiększone uzależnienie gospodarki poszczególnych krajów od wpływów ze­wnętrznych oraz zaostrzenie warunków konkurencji w wyniku procesów globa-lizacyjnych. Pojawienie się nowych warunków oraz niepowodzenia gospodarek etatystycznych wskazywały na konieczność rewizji interwencjonizmu państwo­wego. W wyniku badań i dyskusji powstały nowe koncepcje ekonomiczne, które formułowały tezę, że polityka ingerencji państwa w życie gospodarcze jest mało skuteczna, ale kosztowna i prowadzi do szeregu zjawisk negatywnych, defor­mujących procesy rozwojowe. Zwolennicy nowych teorii wskazywali na ko­nieczność zwrócenia szczególnej uwagi na rozwiązania długofalowe, a nie do­raźne. Podkreślali, że symbolem archaizmu w polityce ekonomicznej jest słynne powiedzenie Keynesa, że „w długim okresie wszyscy i tak będziemy martwi", które było wyrazem odzwierciedlającym krótki horyzont czasowy w działalno­ści ekonomicznej.

Nowe teorie ekonomiczne znalazły zastosowanie w polityce gospodarczej.

W pierwszej kolejności w postaci Reaganomiki¹⁰ w Stanach Zjednoczonych i Tachaczeryzmu w Anglii, a następnie w innych krajach. Zmiany w tych kra­jach są widoczne, a świadczy o tym stosunkowo niski poziom bezrobocia i in­flacji. Gospodarka amerykańska poprawiła swoją konkurencyjność na rynkach światowych. Anglia z „chorego" kraju Europy Zachodniej przekształciła się w kraj o dużej stabilności gospodarczej. Można więc stwierdzić, że ostatnie dwie dekady XX w. to systematyczne odchodzenie od interwencjonizmu pań­stwowego i powrót do liberalizmu.

Wszystko wskazuje na to, że proces ten będzie kontynuowany.

Liberalizacja gospodarki - obok globalizacji i nowej rewolucji technologicz­nej, opartej na wyspecjalizowanej wiedzy - to podstawowe cechy charaktery­zujące początek epoki informacyjnej. Zjawiska te kształtują i będą kształtowały sposoby zachowania się wszystkich podmiotów gospodarczych, w tym również przedsiębiorstw. I tak np. w obliczu nowych rodzajów konkurencji czy warun­ków panujących w otoczeniu, mogą powstawać i zanikać całe gałęzie wytwór­czości lub typy organizacji". W literaturze podkreśla się, że „najważniejszym zagadnieniem do zrozumienia powodzenia lub niepowodzenia firmy jest kwestia dostosowania jej zdolności do stojących przed nią wyzwań"¹². Wyzwania te narzucane są przedsiębiorstwu przez otoczenie, czyli pochodzą z zewnątrz. Ce­chą charakterystyczną współczesnych wyzwań rozwojowych jest wysoka dyna­mika ich zmian. Określa się, że przedsiębiorstwa funkcjonują w burzliwym śro­dowisku, a warunkiem koniecznym do ich przetrwania i rozwoju jest szybkie i sprawne dostosowanie się funkcjonowania przedsiębiorstwa do zmian otocze­nia. Są one szybkie i będą coraz szybsze wraz z rozwojem epoki informacyjnej.

Ubiegły wiek poszerzył możliwości produkcyjne przedsiębiorstw dzięki re­wolucji w transporcie, a zastąpienie wozów konnych i żaglowców przez pociągi, samochody i statki parowe przyczyniło się do rozwoju handlu międzynarodowe­go. W XX wieku możliwości te zostały zwielokrotnione dzięki rewolucji w łączności i informatyce. Obok nowych możliwości, pojawiają się nowe wyzwa­nia, które w procesie rozwoju przedsiębiorstw muszą być uwzględniane.

Teoria przedsiębiorcy oraz jego funkcje

Wyjaśniając instytucję przedsiębiorstwa na podstawie teorii systemów J.M Bocheński stwierdził, że tworzą ją trzy główne elementy: kapitał, siła robocza i wynalazczość technologiczna. Wynalazczość technologiczna odgrywa wspol cześnie tak wielką rolę, że jest nieporównywalna z pracą wysoko wykwahliko wanego, ale rutynowo pracującego inżyniera, nie wspominając już opracy robotnika . Od siły roboczej odróżnia ją także to, że jest tworzona przez wynalazcę na rzecz przedsiębiorstwa, gdy on sam może przebywać poza przedsiębiorstwem , co jest niemożliwe w przypadku nosiciela siły roboczej. To ro/ró/mrim ma dodatkowy, ważny aspekt: główne elementy przedsiębiorstwa są rcpir/m towane przez ludzi. Konkretne osoby reprezentuj ą zarówno kapitał, siłę robot jak i wynalazczość. Rola tych osób jest jednak zróżnicowana i pod tym \\/]'Jv dcm robotnicy zajmują szczególne miejsce. Podczas gdy kapitalista i wynal.i oddają swoje dobra do dyspozycji przedsiębiorstwa, to robotnik musi być w min obecny, gdyż jest z przedsiębiorstwem egzystencjonalnie związany. Nie /nac/y lo, że robotnik jest prawdziwym producentem, a pozostałe elementy odgrywaj^ tylko bierną rolę. Do produkcji są w równym stopniu potrzebne: siła roboc/a. kapitał i w wielu wypadkach także wynalazczość. Każdy element z osobna jest l k-/.produktywny, właściwym bowiem producentem jest przedsiębiorstwo jaku całość.

J.M. Bocheński zauważył również, że przedsiębiorstwo jest powią/anc / podmiotami znajdującymi się poza systemem i bez nich niekiedy jest niemo/-liwe jego funkcjonowanie. Są to elementy zewnętrzne przedsiębiorstwa, których mo/,c być wiele, lecz najważniejsze z nich to: odbiorcy - dla nich pr/.edsiebior-•.iwo wytwarza swoje dobra; region - w nim konkretnie działa oferując mici płk y, dochody z podatków, czasami dewastując środowisko itp.; państwo k loro w większym lub mniejszym stopniu zawsze jest zainteresowano ka/dym przedsiębiorstwem położonym na jego terytorium. Tak więc sześć n«l/a|o\\ i-lt nifiilów twor/.y przedsiębiorstwo. Trzy wewnętrzne: kapitał, silą rohoo/n i wynalii/c/.o.ść ora/ l r/y /cwnetrznc: odbiorcy, region i państwo¹¹.

l H

Uli. /,,.H. A. \l:llll\l:l\(.\l<ll,'/<

/, ri/'i

Imiii.im mim.) io h.| \\ •.iciiiii, poza elementami jego struktury, jest to, że po­siada on /asade porządkującą, inaczej czynnik syntetyczny, który owe elementy czyni systemem.

W przedsiębiorstwie czynnikiem syntetyzującym jego elementy jest przedsiębiorca. To on wyszukuje kapitały, kupuje wynalazki, przyjmuje pracowników, znajduje klientów, dokonuje uzgodnień z gminą, słowem - tworzy przedsiębiorstwo z rozproszonych i dla siebie samych nieproduktywnych elementów¹⁴.

W języku potocznym przedsiębiorcą jest ktoś, kto podejmuje jakieś przed­sięwzięcie w celach zarobkowych¹⁵. W Stanach Zjednoczonych przedsiębiorcę (entrepreneur) definiuje się jako tego, kto zakłada własne przedsiębiorstwo. W strefie niemieckojęzycznej przedsiębiorca (Unternehmer) to ktoś, kto jest jednocześnie właścicielem i kierownikiem przedsiębiorstwa, w odróżnieniu od kogoś, kto jest tylko szefem dla pracowników¹⁶. Polski kodeks handlowy z roku 1934 używa dla takiej osoby określenia „kupiec" -jako odpowiednik prawny przedsiębiorcy w sensie ekonomicznym¹⁷.

Pojęcie przedsiębiorcy do literatury ekonomicznej wprowadzili dwaj francu­scy ekonomiści Richard Cantillon oraz Jan Baptysta Say. R. Cantillon (około 1755 roku) za przedsiębiorcę uważał tego, kto skłonny jest kupować po cenie pewnej, dla odsprzedaży po cenie niepewnej¹⁸. J.B. Say (około 1800 roku) stwierdził, że przedsiębiorca (enterpreneur) to ten, kto „przenosi zasoby eko­nomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej wydajności i wyższego uzysku"¹⁹. W drugiej połowie XIX wieku przedsiębiorcę dostrzegał Alfred Marshall, wymieniając czwarty czynnik produkcji - organizację. Stwierdził, że najważ­niejszym jej elementem jest przedsiębiorca, który łączy czynniki produkcji w przedsiębiorstwie i wykorzystuje istniejące warunki do nadania produkcji odpowiedniej organizacji²⁰.

¹ Por. J.M. Bocheński: Żur Philosophie der industriellen Unternehmung. Nakładem Bank Hofmann AG. Zurych 1985 s. 38, za A. Czechem: Ojca Bocheńskiego uwagi o przedsiębior­stwie, Przegląd Organizacji 1989, nr 3, s. 12.

' Słownik języka polskiego definiuje pojęcie przedsiębiorcy następująco: „przedsiębiorca -człowiek, który prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek, właściciel przedsiębior­stwa, fabrykant". PWN, Warszawa 1979, s. 689.

¹ Por. T. Gruszecki: Przedsiębiorca, Cedor Sp. z o.o. 1994, s. 24. Por. Kodeks handlowy, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1988. Por. Encyklopedia biznesu, 1.1, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 690. Por. P.F. Drucker: Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 30.

¹ Por. B. Taylor: Historia rozwoju ekonomiki, t. II. cz. II, PWN, Poznań 1958, s. 249.

Jak slus/.nio /iiuwafcyli l¹ l Diiickei, I. CiriiN/eiki i W (ir/,ybowski tui po-/ąlkn XX wieku Joseph Sclunnpcler był piorws/yni ii/.iiunym ekonomistą, kto-w swoich pracach nawią/ywul do koncepcji J.Ił. Saya. Postawił on tezę kv swojej Teorii rozwoju gospodarczego, że dynamiczna nierównowaga wywo-jłima pr/e/. innowacyjnego przedsiębiorcę jest „normą zdrowej gospodarki, i /ara/cm osią teorii i praktyki ekonomicznej, w większym stopniu niż równo­waga i optymalizacja". Przedsiębiorca zawsze poszukuje zmiany, reaguje na nią i wykorzystuje ją jako okazję²'. To przedsiębiorca innowator łącząc w nowy sposób czynniki produkcji tworzy nowe wartości użytkowe, czy też większą pro­duktywność istniejących dotąd metod produkcji - tym samym tworzy zyski²².

Inne ujęcie przedsiębiorcy zapoczątkował w swojej Teorii przedsiębiorstwa T. Yeblen. Uważał on, że produkcja maszynowa wymaga wiedzy, koordynacji i organizacji, co zapewniają inżynierowie i technicy. W tej sytuacji przedsię­biorca właściciel staje się zbędny. T. Yeblen twierdził, że inżynierowie przejmą l. czasem funkcje przedsiębiorców. Krytykując przedsiębiorcę właściciela, T. Yeblen jednocześnie widział istotne funkcje przedsiębiorcy w fachowym /.ai /,ąd/.aniu produkcją. Dał w ten sposób początek nurtowi „kapitalizmu mene-

tlti-rów

Podwaliny pod nowoczesną teorię przedsiębiorcy, jako ponoszącego ryzyko, polo/yl amerykański ekonomista Frank Knight, uznając za źródło i legitymiza­cję zysku rekompensatę za ryzyko i niepewność, które ponosi przedsiębiorca. Jednak Knight odróżniał ryzyko od niepewności, od której przedsiębiorca nie ino/c się ubezpieczyć. Przedsiębiorca zatem - to ktoś, kto działa w warunkach niepewności, ryzykując kapitałem własnym lub powierzonym i stąd jest on je-ilynil osobą, która może sobie rościć prawo do dysponowania zyskiem, po opła->i niu wszystkich kosztów²⁴.

Coraz wyższy stopień skomplikowania procesów gospodarczych, zwłaszcza po II wojnie światowej, wpłynął na pojawienie się najemnych menedżerów, kloi/y dzięki swej wiedzy są w stanie zarządzać współczesnym przedsiębior­stwem. Doprowadziło to jednocześnie do oddzielenia własności od zarządza­nia, .1 więc do sytuacji, że kto inny zarządza firmą, a kto inny jest właścicielem. W s soko opłacana kadra menedżerska robiła i robi wszystko, by utrwalać swą \\ lad/ę i realizować własne korzyści płacowe i pozapłe^Metuaćl^ hm|/i \ic pytanie: kim są współcześni przedsiębiorcy?

l'i>i P. F. Drucker: Innowacje i przedsiębiorczość, cyt. praca s. 36. Jak stwierdza W. Gr/.y-bowski „Interpretacja J. A. Schumpetera pozostaje wciąż aktualna, bo jest najnowsza iminu upływu osiemdziesięciu lat od opublikowania jego podstawowej pracy", W. Gr/ybowski: l'i fil.^ichinn-zość, niepewność, zysk, Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 1 1. Por. T (irus/ucki: Przedsiębiorca, cyt.praca, s. 35.

Por. liiin/c, s. Ui. ' l'oi. InniA-, s. 37.

'•/i

\l>ir<-k

' '.

21

< >tl|K>\\ i.iil. i|.|( n. i id |)\i;inic, jedni autorzy stwierdzają, że przedsiębiorcą może h\t /<•//)'/;/<• wluiu-ich-l iwmiików produkcji a nie najemny menedżer, choćby \v\ knii\\\.il on limki-ji.¹ przedsiębiorcy. Motywem przedsiębiorczości, /nius/;i|.n \in przedsiębiorcę do działania, jest chęć osiągnięcia możliwie naj­większych zysków, ale mc w celu zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych, tylko do stworzenia prywatnego królestwa, czy dynastii przemysłowej na wzór panów feudalnych. Motyw ten związany jest ściśle z prawem własności, ponieważ tyl­ko on gwarantuje prywatną własność wyniku finansowego działań przedsiębior­czych. Menedżerowie swoje czynności wykonują natomiast z innych pobudek, takich jak wysokie wynagrodzenie, prestiż społeczny, samorealizacja itd.²⁵ Inni autorzy zwracaj ą natomiast uwagę na następujące fakty:

• menedżerowie w spółkach akcyjnych z rozproszoną własnością w niektó­
  rych przypadkach weszli w obszar decyzji przedsiębiorczych, nigdy jed­
  nak nie weszli w ten obszar całkowicie i na dłuższy okres, gdyż byłoby to
  sprzeczne z interesem właścicieli;

• płatni menedżerowie pomimo największych swoich wpływów, nigdy nie
  wejdą w pozycję prawa do dysponowania zyskiem, bowiem przysługuje
  ono tylko przedsiębiorcy;

• menedżerowie mimo faktycznej władzy, nigdy nie zaloty li firmy, a tylko
  nią kierują, są wynajmowani i mogą być usunięci, tak więc definicja
  przedsiębiorcy uwzględniająca kryterium „założenie firmy" pozwala roz­
  różnić pomiędzy funkcją przedsiębiorcy a zarządzaniem firmą²⁶.

Jedni i drudzy autorzy podkreślają, że konsekwencje nadmiernego oddzie­lenia własności od zarządzania należy traktować negatywnie. Aktualnie przeciwdziała się temu poprzez system nagród i premii wypłacanych menedże­rom w formie akcji i udziałów przedsiębiorstwa. Przeciwdziałanie temu zjawi­sku jest próbą restytucj i motywów przedsiębiorcy właściciela do podejmowania działań przedsiębiorczych. Obecnie czysta separacja zarządzania i własności jest coraz rzadsza. Negatywne skutki oddzielenia własności od zarządzania uwi­daczniają się dobitnie w funkcjonowaniu przedsiębiorstw państwowych. Strategia tych przedsiębiorstw ogranicza się do działań imitacyjnych, tj. naśla­downictwa dokonanych już kombinacji czynników produkcji, natomiast moty­wacja polega na stosowaniu bodźców płacowych oraz próbie sztucznego ich powiązania z wynikami firmy, jak i oddziaływania pozapłacowego (wpływ kon­kurencji, groźba utraty pracy itd.).

Brak wpływu n.ulu \|ncgo motywu prywatnej własności na wynik finansowy powoduje, że w firmie państwowej menedżera nie można traktować jako przedsiębiorcę i ten fakt wyjaśnia niską efektywność |ii/edsiębiorstw państwowych, jak i konieczność ich prywatyzacji²⁷.

Podsumowując powyższe można przyjąć, że:

„Przedsiębiorca to ktoś, kto podejmuje decyzje w celu osiągnięcia /ysku, organizuje przedsiębiorstwo w założeniu, że przyniesie ono zysk. Przedsiębiorca zakłada firmę, nabywa prawo do kierowania za­sobami firmy, ponosi odpowiedzialność za opłacanie tych zasobów i rości sobie prawa do całego zysku lub strat, jakie pozostaną po opła-

78

cen i u wszystkich zasobów" .

Wraz z rozwojem przedsiębiorstwa wykształciły się (historycznie) pewne funkcje realizowane przez przedsiębiorstwo, zwane funkcjami przedsiębiorcy. Według /,. Laskiego należy do nich zaliczyć²⁹:

• planowanie i realizację produkcji,

• inicjatywę majątkowo-inwestycyjną,

• organizowanie,

• inicjatywę w dziedzinie polityki zatrudnienia i płac,

• zaopatrzenie,

• zbyt,

• kontrolę działalności przedsiębiorstwa,

• odpowiedzialność prawno-majątkową.

W miarę powiększania się przedsiębiorstw oraz komplikowania produkcji i warunków działania, przedsiębiorca prywatny (właściciel) nie był już w stanie pełnić wszystkich wymienionych funkcji przedsiębiorcy. Został zmuszony do |)iul/.iclcnia się nimi z ludźmi lepiej przygotowanymi pod względem fachowym ilu ich sprawowania, czyli z wybranymi przez siebie fachowcami. W ten sposób dokonał się podział funkcji między właściciela i fachowy zespół kierowni­c/y Podział ten nie polegał na oddaniu niektórych funkcji i zatrzymaniu innych,

'<i

Por. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, praca zbiorowa pod red. J. Lichtarskiego. Wydaw­nictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego, Wrocław 1995, s. 38 i 39. Por. T. Gruszecki: Przedsiębiorca, cyt. praca s. 39.

Por, Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, praca zbiorowa pod red. J. Lichtarskiego, cyt. pra-

cn. s. 40.

W.A. McKachern: Economics, A Contemporary Intrroduction, College Division, South We-

simi Puhlisliing Co., Cincinnati, Ohio, 1991. s. 712 /.a T. Gruszeckim: Przedsiębiorca, cyt.

|n,u'n, s. 26.

Por / l .nski: Niektóre asptkly ttorii prutdiiąbinrcy, l^konoiniku i Or^nni/iicju Pr/cdsiehior-

siwn I9HK. nr 12, s. 7.

lii>ti-in lin. /..m Ui. Stanisław Marek

Teoretyczni' i />/,;An. ».• podstawy Jiinkcjonowniiiii /" c.^i

ale miał charakter pod/ialu pionowego. Przedsiębiorca (właściciel) zarezerwo­wał dla siebie wszystkie aspi-ki\ funkcji krearywno-strategicznych; dotyczą one kompetencji w podejmowaniu decyzji kierunkowych i kontroli wykonania tych decyzji. Kierownikom fachowcom przekazał natomiast sprawowanie tych wszystkich aspektów funkcji, które dotyczą uprawnień operatywno-wykonawczych i związanych z przygotowaniem materiałów do podjęcia decyzji kreatywnych. W ten sposób funkcje przedsiębiorcy zostały podzielone na funk­cje zarządzania (właściciela) i funkcje kierowania (kierowników fachowców). Zarządza właściciel, a kierują kierownicy³⁰.

T. Gruszecki spośród funkcji przedsiębiorcy akcentował szczególnie takie funkcje jak³¹:

• ponoszenie ryzyka i niepewności,

• wprowadzanie innowacji,

• śledzenie zmian i dostosowanie.

Historycznie funkcja ponoszenia ryzyka była jedną z pierwszych przypisa­ną przedsiębiorcy. W tym sensie rozumiał ją R. Cantillon, określając przedsię­biorcę jako kogoś, kto mając wizję przedsięwzięcia i świadomość ryzyka po­dejmuje jednak działania dla osiągnięcia zysku. Aspekt ten podkreślał też F. Knight stwierdzając, że zysk przedsiębiorcy jest rekompensatą za ponoszenie ryzyka i niepewności.

Inne teorie za najważniejszą funkcję przedsiębiorcy przyjmują wprowadza­nie innowacji. Stanowisko takie reprezentował J. Schumpeter. Uważał on, że przez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby dystrybu­cji, organizacji produkcji dóbr czy usług, przedsiębiorca innowator osiąga zysk nadzwyczajny dopóty, dopóki innowacja się nie upowszechni. Pogląd ten po­dzielał także P.F. Drucker stwierdzając, że nie jest przedsiębiorcą ten, kto „nie tworzy ani nowego sposobu zaspokojenia potrzeby, ani nowego popy­tu"¹².

Trzecia grupa teorii akcentuje głównie funkcje śledzenia zmian i urucha­miania procesów dostosowawczych. W warunkach konkurencyjnej gospodarki chodzi o zmiany cen i wykorzystanie pojawiających się okazji. Szybkość i ela­styczność działania przedsiębiorców przywraca równowagę na rynku. Taka in-u-rpretacja funkcji pokrywa się z tradycyjnym ujęciem funkcji przedsiębior­czych.

l'or. /. l,nski, M. Bialasiewicz, T. Buczkowski: Przewodnik metodyczny do studiowania

/" <'<liniolii ,, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa przemysłowego", Politechnika Szcze-

uńskii, S/c/ecin 1981, s. 14.

l'oi T (ims/ccki: Przedsiębiorca, cyt.praca, s. 30.

l' l^; l >im kci //iiiiMt,i.yc i przedsiębiorczość, cyt.praca, s. 30.

Te trzy grupy funkcji przedsiębiorcy oznaczają przyjęcie różnych modeli zachowań firmy, co prowadzi do budowy teorii firmy, wycho­dzących z różnych przesłanek³³.

Reasumując należy podkreślić, że niezbędnym czynnikiem tworzącym przed­siębiorstwo jest przedsiębiorca, który w ten sposób realizuje immanentną funk­cję przedsiębiorcy. Przez rozbicie funkcji przedsiębiorcy, niektórzy autorzy próbuj ą wyjaśnić istotę pojęć kierowanie i zarządzanie. Inni akcentują jako kon­sekwencję rozbicia fakt nadmiernego oddzielenia własności od zarządzania, jednocześnie podkreślając, że zjawisko to należy oceniać negatywnie, ponieważ prowadzi do zaniku motywu przedsiębiorcy właściciela oraz do podejmowania d/iałań przedsiębiorczych. Te negatywne skutki wyraźnie widoczne są w funk­cjonowaniu przedsiębiorstw państwowych, powodując ich zdecydowanie niższą efektywność w stosunku do przedsiębiorstw prywatnych. Oddzielenie własności f od zarządzania owocuje współcześnie wykształceniem się profesjonalnej klasy menedżerów. Wreszcie różne rozumienie przedsiębiorcy oraz jego funkcji jest podstawą budowy różnych teorii funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Charakterystyczne atrybuty przedsiębiorstwa

_t

Konsekwencją powiązania przedsiębiorstwa z produkcją towarowo-icnieżnąsąjego charakterystyczne cechy:

• wyodrębnienie ekonomiczne,

• wyodrębnienie prawne,

• wyodrębnienie techniczno-organizacyjne.

Wyodrębnienie ekonomiczne przedsiębiorstwa (alienacja) jest jednym J podstawowych warunków istnienia gospodarki towarowo-pieniężnej i funk­cjonowania pr/.edsiębiorstw. Oznacza ono, że:

• Przedsiębiorstwo ma odrębność majątkową. W toku działalności przed-
•.ivbiorstwa jego majątek nie powinien się pomniejszać, lecz powiększać.

• Przedsiębiorstwo reprodukuje we własnym zakresie zużywane zasoby
  majątkowe pr/cz odpłatne zbywanie swych świadczeń (wyrobów i usług),
  l>i /est r/ega jąć przy tym zasady rentowności.

• /acluul/i określona zależność między dochodami pracowników przedsię­
  biorstwa a jcjj.0 wynikami produkcyjnymi i ekonomicznymi, co wywołuje
  l m \mi;| sytuację motywacyjny i odczucie wspólnego interesu materialnego.

r-' i -11 /'< < daleki* • i

Hol Sudol ' i IWH. *. 13,

24 Tadeusz Buczkowski, Stanisław Marek

• Gospodarowanie jest zawsze związane z większą czy mniejszą niepewno­
  ścią, co znaczy, że przedsiębiorstwo działa w warunkach określonych
  szans na wygospodarowanie zysku i zagrożenia poniesieniem straty, czy
  nawet bankructwa. Ponosi ono zatem ryzyko ekonomiczne, które jest
  zawsze związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w gospodar­
  ce rynkowej.

• Rozwój przedsiębiorstwa przez powiększanie jego majątku trwałego jest
  w dużej mierze uzależniony od możliwości pokrycia nakładów inwesty­
  cyjnych z jego własnych dochodów.

System gospodarki rynkowej ukształtował przedsiębiorstwo jako instytucję „obiektywną", to jest niezależną, cieszącą się autonomią zewnętrzną i we­wnętrzną. Autonomia zewnętrzna oznacza pozostawienie przedsiębiorstwu pełnej swobody w wykorzystywaniu szans rynkowych bez ingerencji z ze­wnątrz, zwłaszcza organów państwowych. Jest ono również całkowicie odpo­wiedzialne za błędne decyzje. Typowym przejawem autonomii i odpowiedzial­ności przedsiębiorstwa o charakterze rynkowym jest zupełnie samodzielne pla­nowanie, którego przedsiębiorstwo jest zarazem podmiotem i przedmiotem. Autonomia wewnętrzna przedsiębiorstwa oznacza wyłączne prawo właściciela lub osób przez niego upoważnionych do podejmowania decyzji dotyczących przedsiębiorstwa. Wynika ono z prywatnego charakteru działalności przedsię­biorstwa i wiąże się z prawem jego właściciela do podejmowania ryzyka. Nale­ży zauważyć, iż we współczesnych przedsiębiorstwach rynkowych samodecy-dowanie właściciela często bywa uzupełniane współdecydowaniem pracowni­ków. Poza tym na kształtowanie procesu decyzyjnego w przedsiębiorstwie w różnym stopniu wpływają rady nadzorcze, organa kontrolne, banki, a także więksi dostawcy i odbiorcy³⁵.

Zbyt mała samodzielność przedsiębiorstwa, ograniczanie jego uprawnień do podejmowania autonomicznych decyzji, powoduje ujemne następstwa:³⁶

• Por. R. Horowiecki. /.. Micr/wa: l'r:i'<hi\'hiorxlwo w j,'w/w/</m' nii'inilw'ii\'. Akadi-mia llkoiioinic/nn w Krakowie, Kraków IWI, n, II, l'or, S. Siidol /'/•2ii«/viiłA//H^>.«'u««M*™-"'"'-"-— -"* —— - ••• ••"

  
  

  /Vrn-ni////A

  
  niepełne wykorzystanie posiadanych zasobów ludzkich i majątkowych,
  a nawet ukrywanie możliwości produkcyjnych;

• brak lub przynajmniej znacznie ograniczone możliwości kierowania się
  rachunkiem ekonomicznym;

• iluzoryczną odpowiedzialność przedsiębiorstwa za efektywność gospoda­
  rowania, a więc za osiągnięte wyniki ekonomiczne;

• osłabienie aktywności produkcyjnej załóg;

• brak zainteresowania rozwojem, powiększaniem rozmiarów i zwiększe­
  niem zakresu działania przedsiębiorstwa;

• nieelastyczność działania, czyli ograniczoną zdolność przystosowywania
  sic do /miennych warunków otoczenia i przeobrażeń wewnętrznych.

Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw 25

Taka sytuacja może się pojawić w przedsiębiorstwach państwowych lub działających w ramach koncernu³⁷.

Logicznym następstwem odrębności ekonomicznej jest osobowość prawna, czyli zdolność do działań prawnych, co oznacza zawieranie umów, zaciąganie kredytów bankowych, występowanie jako odrębny podmiot w obrocie towaro­wym³⁸. Osobowość prawną przedsiębiorstwo osiąga przez wpis do rejestru przedsiębiorstw, co regulują odpowiednie przepisy. Pojęcie rejestr przedsię­biorstw odnosi się do tych podmiotów, których działalność wykonywana jest w formie przedsiębiorstwa określonego w odpowiednim akcie prawnym. Należy wyróżnić rejestr przedsiębiorstw państwowych i rejestr handlowy. Oba rejestry prowadzone są przez sądy gospodarcze.

Funkcja zasadnicza rejestrów polega na dostarczeniu jawnej, względnie wiarygodnej informacji o podmiotach gospodarczych i służy bezpieczeństwu obrotu gospodarczego, zwłaszcza gdy chodzi o działalność gospodarczą przedsiębiorstw.

Zadania rejestru przedsiębiorstw państwowych regulują: ustawa o przedsię­biorstwach państwowych oraz rozporządzenie Rady Ministrów. Podstawą praw-bią rejestru handlowego jest kodeks handlowy³⁹. Do rejestru handlowego mogą i powinny być wpisane spółki handlowe: spółka jawna, komandytowa, z ograni-C7.oną odpowiedzialnością i spółka akcyjna oraz te, w stosunku do których sto­suje się przepisy kodeksu handlowego. Z chwilą wpisu przedsiębiorstwo staje siv podmiotem praw i obowiązków. Stosunki prawne między przedsiębiorstwa­mi, oparte na zasadzie kupna-sprzedaży, mają charakter cywilnoprawny. Powią-/ania przedsiębiorstw z ich otoczeniem zewnętrznym, np. z urzędami, regulują pi/cpisy prawa administracyjnego i finansowego, a stosunki przedsiębiorstwa 1. pracownikami - prawo pracy.

Odrębność organizacyjna oznacza, że dana jednostka tworzy całość wyod-is'l>nioną pod względem techniczno-organizacyjnym, ma własną strukturę orga­nizacyjną, której graficznym wyrazem jest schemat organizacyjny przedsiębior­stwa. Odrębność organizacyjna wyraża się posiadaniem odrębnego zarządu i podporządkowaniem przedsiębiorstwa jednemu zwierzchnikowi, który pełni Imikcje kierownicze wyłącznie w odniesieniu do załogi tego przedsiębiorstwa.

PioliK-my Ic iikuMilujf II. .lajj.oda i IV llmis w prncy: Iloltlin^, organizacja i funkcjonowanie,

l'Wi. Wtfiuwa iw.v

Pi/olsiiJmiiMwa mo|';| kv lunkcjnnnwui'' opaik- n;i slalnsu- prawnym osoby li/.yc/.nej (pr/cd-

ii.luor.luo v\l.i noAd Indywidualnej, '.polki osoliowr) W Inkim pr/ypadkii /akrcs odpowie

i|/i.i|iiom i i i\/\l .1 ekonomicznego /m d/ul ilim i Imm ul" |tun|r im l\lko in.i|,|lrl hnm .iii

l ii > mi l| |l. l II .'In l " l i i i. li l ' |<i . 'l li. l

Poi I) i i¹'¹' H i•• ' I) i'"'¹ ni '"i po/ -l/t.

/i/(/r//.s. Itiii-.-ktwaki. Snuiislaw Marek

SiiiiUma organizacyjna powinna być zróżnicowana pod względem form or­gan i/acyjnych, form własności i zakresu działania, a poza tym musi być dosto­sowana do konkretnych warunków panujących w poszczególnych dziedzinach działalności gospodarczej. Oznacza to, że struktura organizacyjna przedsiębior-siwa powinna być elastyczna, zdolna do szybkiego dostosowania się do zmien­nych potrzeb i warunków. Jej zróżnicowanie powinno znaleźć wyraz w rozma­itej wielkości i złożoności przedsiębiorstw, co przejawia się w liczbie komórek i szczebli kierowniczych.

Przedsiębiorstwa mogą przyjmować różne formy organizacyjne: proste -obejmujące organizacyjnie jeden zakład o jednoszczeblowej strukturze zarzą­dzania oraz złożone - o wieloszczeblowej strukturze zarządzania, składające się z różnych jednostek organizacyjnych, tworzące organizacyjną całość i jako ca­łość noszące miano przedsiębiorstwa. Formy organizacyjne przedsiębiorstw będą omówione w dalszej części pracy.

Podstawowe zasady działania przedsiębiorstwa

W swojej działalności przedsiębiorstwo powinno kierować się następującymi zasadami: °

• zasadą gospodarności,

• zasadą przedsiębiorczości,

• zasadą rentowności,

• zasadą rachunku ekonomicznego.

/;is;id;i gospodarności

( Mrębność ekonomiczna czyni z przedsiębiorstwa jednostkę gospodarującą, mi.i ono do dyspozycji określone środki i powinno nimi gospodarować, prze-'.i i /czając zasady racjonalnego gospodarowania (zasady gospodarności).

Zasada gospodarności Jest to ogólna zasada racjonalnego postę­powania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania. Stwier­dza ona, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując w ten sposób, żeby przy danym nakładzie środków otrzymać maksy­malny stopień realizacji celu, albo też postępując tak, aby przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków"⁴

l—^—.

Autor/y / Wv/<nr minki o przedsiębiorstwie, praca zbiorowa pod red. J. Lichtarskiego, wymieniają liutępąjące zasady (l/iiiliinia przedsiębiorstw: zasadę gospodarności, równowagi finansowej, zasadę

iiiilonotiiij, dochodowości i maksymalizacji zysku oraz zasadę własności prywatnej, cyt praca s. 13.

(> l iiiikc. Ekonomia polityczna, t. l i II. PWN, Warszawa 1980, s. 147: „Ściśle biorąc, aby /na-

In/lii autosowanie /asada gospodarności, nie jest potrzebna pełna kwanlyilkacja celu d/inlalno-> i \Vy,sliiii:/y, żeby pos/c/cgólnc stopnie realizacji celu stanowiły zbiór upor/;|dkou;in\ ul

niii/nii |muinl/UH , i/y cel jest osiągnięty w wicks/ym lub mniejs/.yin stopniu'

Teoretyczne i praktyczne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw 27

Pierwszy wariant tej zasady jest nazywany zasadą największej wydajności, a drugi - zasadą oszczędności środków. W przedsiębiorstwie, gdzie wszystkie nakłady środków są częścią jednolitej kategorii kosztu, drugi wariant zasady racjonalnego gospodarowania można nazwać zasadą najmniejszego kosztu. Trzeba stwierdzić, że oba warianty prowadzą do tego samego rezultatu.

„Sposób użycia środków zgodny z zasadą racjonalnego gospoda­rowania nazywa się optymalnym użytkiem środków. Użytek środków odbiegający od optymalnego nazywa się marnotrawstwem środków. Marnotrawstwo jest przejawem nieracjonalności działania; sprawia, że celu działalności nie osiąga się w maksymalnym stopniu, jaki jest możliwy przy posiadanych środkach. Można więc stwierdzić, że sto­sowanie zasady racjonalnego gospodarowania polega na optymalnym użyciu środków, na wykluczeniu ich marnotrawstwa"⁴².

isada przedsiębiorczości

Przedsiębiorczość ma przynajmniej dwa znaczenia. W szerokim tego słowa (znaczeniu przedsiębiorczość oznacza skłonność do podejmowania zadań, do wszczynania czegoś, np. pracy, pomocy, zabawy itd. W węższym tego słowa znaczeniu przedsiębiorczość - to cecha psychiczna, a właściwie zespół cech warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą (tabela 1.1), czyli osiąganie suk-fcesów w organizowaniu i kierowaniu przedsiębiorstwami. Oba wymienione znaczenia tego słowa nie są sprzecznej Przedsiębiorczość stanowi jeden z czyn­ników wytwórczych w biznesie, przybierając dwojakiego rodzaju formy. Pierw-s/;i polega na odkrywaniu nowego sposobu zaspokajania potrzeb klientów - co po/wala na realizację aspektu przedsiębiorczej innowacyjności. Druga forma polega na swoistym arbitrażu, który realizuje się w wyniku tego, że handlowiec i w kupiec nabywa towar na jednym rynku po danej cenie i równocześnie sprze-il;i|i- go na innym rynku po innej cenie. Arbitraż ma oczywiście ogólniejsze i './i-rsze znaczenie, pozwala bowiem na przenoszenie czynników wytwórczych (.iklywów) z działalności przynoszącej mniejsze zyski do działalności przyno-••/•!' ej większe zyski. Zjawisko arbitrażu odgrywa ogromną rolę w renesansie l>i/r<lsiebiorczości⁴³. Tak więc zasada przedsiębiorczości oznacza gotowość do |n>ile|int>wania oraz twórczego rozwiązywania problemów, umiejętność wyko-r/.yslywaniii pojawiających się nowych możliwości i elastycznego przystosowa­niu sit,- do /.micniających się warunków.

i. i •

l.\ł ł ,.\i\\

i. iinin /'i

Tabela 1.1 c.d.

• umiejętność negocjacji i mobi­
  lizowania innych,

• znajomość potrzeb ludzi.

• l)i ak /dolności pr/ywód-czvch.

optymizm i aktywność znajomość siebie, postawa abarietyczna,

• !_S'ki i obawy,

• k-nistWO,

• pi-symizm i

sangwinik,

duża energia i zrównoważenie

:.

\tlirck

Tabela 1. ( n lu p\m Im /,ne sprzyjające i utrudniające działania przedsiębiorcze

Cechy utrudniające	Kategorie ogólne	Cechy ułatwiające
1	2	3
• poniżanie się, • In /mu ''Jównie na opiekę i oparcie u innych osób, • uległość, • odrzucenie i izolacja, • usprawiedliwianie siebie za brak sukcesów,	potrzeby psychiczne	• tendencje do dominowania, • skłonność do wyczynu i posia­dania, • dążenie do własności i auto­nomii, • orientacja na osiągnięcie suk­cesu i władzy,
• lęki, • niechęć, bojaźń zamiast samodzielności, • chęć utrzymania tego, co się posiada, a nie jego po­mnażania,	motywacja	• umiejętność przezwyciężania lęków i depresji oraz różnych zagrożeń, • tendencje do powiększania stanu posiadania, • orientacja na osiągnięcia i sukces, • motywy „bycia przedsiębior­czym",
• trudności w podejmowaniu decyzji, • chwiejność, • „wyuczona bezradność",	decyzje	• zdecydowanie, • decyzje adekwatne do sytu­acji, • konsekwencja,
• unikanie sytuacji i decyzji obciążonych ryzykiem,	ryzyko	• traktowanie sytuacji ryzykow­nych jako szans na sukces, • podejmowanie decyzji obcią­żonych ryzykiem,
• brak odporności psychicz­nej, • niski próg stresu i frustracji,	sukces i niepowodzenie	• odporność psychiczna, • wysoki próg stresu i frustracji, • umiejętność działania w sytu­acjach trudnych,
• postawa zachowawcza, • konformizm, • algorytmiczny styl działa­nia, • brak /.dolności twórczych,	innowacyjność i twórczość	• postawa pionierska, • zdolności twórcze, • pomysłowość, • wyobraźnia i myślenie dywer-gencyjne, • intuicja,
• introwersja, • trudności w kontaktach i współpracy,	współpraca	• ekstro wersja, • zdolności przywódcze, • twórcze kierowanie, • zaufanie u innych,

melancholik.

temperament

róJ/o. Kmyklopedia biznesu t. /, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 683.

„Przedsiębiorczość oznacza coś więcej niż przestrzeganie zasady ekonomiczności. Oznacza imperatyw maksymalnie twórczego podej­ścia do zasobów kadrowych i materialnych, którymi rozporządza przedsiębiorstwo, w celu wykorzystania wszelkich szans, jakie przy­nosi rozwój nauki i techniki oraz zmiana warunków zewnętrznych"⁴⁴.

_I

W tradycyjnym ujęciu główne funkcje przedsiębiorcze pokrywają się z pod-lawowymi zadaniami każdej jednostki gospodarczej. 1'odstawowe zasady przedsiębiorczego postępowania pod koniec XX wieku im/na przedstawić następująco⁴⁵:

• O ile w tradycyjnym ujęciu zasada przedsiębiorczości koncentruje uwagę na rozwiązaniu problemów, o tyle współczesne koncepcje wysuwają na pierwszy plan wykorzystanie okazji (nowy rynek, możliwość wprowadze­nia na rynek ulepszonego produktu). Rozwiązywanie problemów najczę­ściej oznacza bowiem powrót do równowagi, gdy tymczasem jej warunki

mogły ulec zmianie.

• Alokacja zasobów winna być dostosowana do wykorzystania nadarzają­
cych się okazji. W ocenie przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej kładzie
się duży nacisk na płynność ich środków finansowych; środki w postaci
pieniężnej można najszybciej dostosować do nowych okazji.

• Współczesne przedsiębiorstwo pracuje w warunkach narastającej konku­
rencji. W tej sytuacji może ono być pewne sukcesu tylko wtedy, gdy po­
trafi zapewnić swoim produktom walor niepowtarzalności i pod każdym
względem pozycję wiodącą.

H. (iliński: '/.urządzanie gospodarką socjalistyczną. Logika postępu, PWE, Warszawa 1980,

s. 234.

l'oi liiniA-, s. 235.

Ki'.r,iunii|,|i mn/iia slwierdzić, że zasada przedsiębiorczości po-\\ mu.i mv |)!/v|;i\vi;k w „ckspansywności, przez którą należy rozumieć siawiamc sobie ambitnych zadań, których realizacja prowadzi w krót­kim czasie do szybkiego rozwoju i znacznej poprawy sytuacji. Eks-pansywność to silne dążenie do dorównywania najlepszym firmom w świecie, a nawet wysunięcie się przed nie"⁴⁶.

/asada rentowności

Przestrzeganie zasady rentowności sprawia, że przedsiębiorstwa otrzymują / naduN/ką zwrot swoich nakładów na produkcję po jej sprzedaży. Skutkiem k'j.'.t> przedsiębiorstwo raz wyposażone w odpowiednie środki -jeśli produkcja |i-s( dostosowana do potrzeb - staje się samowystarczalne finansowo. Przestrze­nne /asady rentowności przedsiębiorstwa jest szczególnie ważne dla jego d/ialalności i funkcjonowania całego ustroju gospodarczego. Jej stosowanie (i/iiac/a osiąganie zysku ze sprzedaży poszczególnych świadczeń (lub całości .uiadczeń) przedsiębiorstwa w pewnym okresie, czyli pokrywanie z nadwyżką kos/łów zbywanej produkcji dochodami z jej sprzedaży. Przestrzeganie zasady rentowności całego przedsiębiorstwa i stosowanie pełnej odpłatności za po-s/.c/ególne świadczenia przedsiębiorstwa wymaga nie tylko prowadzenia odpo­wiedniej ewidencji i kontroli majątku przedsiębiorstwa przez dział księgowości, k\ / również kalkulacji kosztów za usługi świadczone na rzecz innych jednostek 1'ospodarczych. Stosowanie zasady rentowności określa stopień realizowania nliicklywnej zasady gospodarności w przedsiębiorstwie⁴⁷.

Zasada rachunku ekonomicznego

Narzędziem realizacji zasady gospodarności w przedsiębiorstwie jest rachu­nek ekonomiczny (ma on również wpływ na lepsze wykorzystanie zasady ren­towności i nie powinno pomijać się go przy zasadzie przedsiębiorczości). Poję­cie rachunek ekonomiczny można zdefiniować jako sposób mierzenia nakładów i efektów działalności gospodarczej, który sprzyja podejmowaniu optymalnych decyzji, zmierzających do maksymalizacji efektów użytkowych. Optymalizacja decyzji gospodarczych jest ściśle związana z rachunkiem ekonomicznym, który jest więc synonimem rachunku optymalizującego. Rachunku ekonomicznego nie można utożsamiać z wszelkim liczeniem czy nawet kalkulacją typu buchalteryj-nego.

S. Sudoł: Przedsiębiorstwo przemysłowe, cyt. praca, s. 16.

Por. A. Skowroński: Istota i przedmiot nauki o przedsiębiorstwie, Księgarnia W. Wilak,

Pr,™oń 1O/10 <• nn

Poznań 1949, s. 139.

lam, pl/ii- lik' ma kumi-i /imsi i lul> mo/lmoM i u\l>i>m, \v of.ole im- \\s',lvpu|i- pmblan optymalizacji, a /atom i nic ma rachunku eko-

Kachunek ekonomiczny zmusza do myślenia kategoriami alternatywnymi l stosowania pewnych reguł praktycznego działania. Wymaga istnienia pewnego •lyslcmu informacji, opracowania matematycznych metod ustalania rozwiązań •pływalnych, co stwarza obiektywne możliwości wariantowego opracowywania i io/,wii|/.ywania problemów gospodarczych⁴⁸.

Aby rachunek ekonomiczny był aktywnym instrumentem w procesie zarzą-il/ania przedsiębiorstwem, powinny być spełnione następujące warunki:

• wymierność elementów rachunku ekonomicznego; efekty niewymierne pozostają poza rachunkiem optymalizacyjnym albo ich wielkość określa się na podstawie szacunku; stopień wiarygodności rachunku zależy od ja­kości i kompletności informacji opisujących zjawiska; porównywalność składników rachunku ekonomicznego - ceny pełnią funkcję agregatora wielkości ekonomicznych;

wariantowość rozwiązań - brak innych dopuszczalnych rozwiązań bada­nego problemu uniemożliwia stosowanie rachunku ekonomicznego; praktyczna przydatność i wykorzystanie wyników rachunku wiąże się z możliwością podejmowania decyzji na podstawie rachunku ekonomicz­nego; nieprzydatne jest prowadzenie rachunku ekonomicznego, gdy za­rządzający nie są zainteresowani wyborem najefektywniejszych decyzji⁴⁹.

Misja i cele przedsiębiorstwa

Podstawą istnienia każdego przedsiębiorstwa jest określona koncepcja bizne-i. Składa się ona z trzech podstawowych elementów:

• funkcji, jaką podmiot chce spełniać na rynku i może się ona zmieniać ze
  względu na zmianę potrzeb itp.,

• technologii spełniania tej funkcji, należy ją rozumieć szeroko, łącznie
  z obsługą klienta (odbiorcy),

• segmentu rynku, który określa obszar działania przedsiębiorstwa.

Por. Mały słownik ekonomiczny, Instytut Badań Systemowych, PAN, Warszawa-Szczecin

1991, s. 112.

Por. J. Wojewnik: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa przemysłowego, PWN, War-

s/iiwa 1979", s. 240.

_I

Powyższe elementy rozpatrywane w czasie można traktować jako zmienne Zależne, między którymi relacje są bardzo złożone, dlatego też definiowanie

I'1/IU-.II MU |( .1 |i|ii.lr 1'iikiilUMIC luli llllilllir.U Sl\\,ll/.l I.HMH i ,'IIUM |cdllO-

/nac/iii-pi /ili-lini(i\\.iiii.i ih/ik-sn i \\ len sposób po/w;il;i n.i opracowanie i /.definiowanie nns|i |>i/cilsivl>iors(vva. Określa ona bowiem koncepcyjne ramy biznesu, tworzy jego .strukturę przez wyznaczanie wzajemnych proporcji między elementami biznesu⁵⁰.

Misja przedsiębiorstwa wyrażając jego posłannictwo definiuje cel, dla któ­rego przedsiębiorstwo zostało powołane oraz określa rolę, jaką ona pełni w da­nym środowisku. W tym sensie misja wiąże się z immanentnym celem przedsię­biorstwa, ale jej zakres jest szerszy.

Misja jak soczewka koncentruje działanie pracowników firmy, rozproszo­nych terytorialnie lub na różnych szczeblach drabiny hierarchicznej, które zmie­rzają do osiągnięcia wspólnego celu. Jednoznaczne sformułowanie misji wyma­ga czasu (miesięcy, roku czy też dwóch) i jest ona kształtowana przez:

• historię przedsiębiorstwa,

• preferencje i wizje kierownictwa lub właścicieli,

• środowisko, w którym przedsiębiorstwo działa,

• środki, jakimi dysponuje, itp.

Misja powinna podkreślać wartości, jakie przedsiębiorstwo ma do zaofero­wania swoim klientom, zdefiniować zakres działania (gałąź przemysłu, segment rynku, czy teren geograficzny) oraz ustalić główne metody postępowania⁵¹.

Nie jest więc ona dogmatem, ponieważ podlega rewizji pod wpływem zmian zachodzących w otoczeniu. „Czujne" przedsiębiorstwa nieustannie obserwują zmiany zachodzące w polu ich działania, by nie dopuścić do zdezaktualizowania się celów ich działalności. Wymaga to wnikliwej analizy otoczenia, która we­dług P. Druckera powinna dać odpowiedź na następujące pytania:

• Na jakim polu działamy?

• Kim są nasi klienci?

• Jakie wartości oferujemy naszym klientom?

• Jakie są obecne perspektywy rozwoju naszego pola działania?

• Jakie pola działania powinniśmy obrać na przyszłość?

„Misja przedsiębiorstwa jest jego ideą przewodnią, na której opiera się strategia, asortyment produkcyjno-usługowy i plan działania"⁵².

Por. M. Moszkowicz: Konceptualne podstawy strategii przedsiębiorstwa, Organizacja i Kie­rowanie. 1994, nr 4, s. 21, 23, 24.

Por. tamże, s. 24 oraz J. Radomski: Wprowadzenie do zarządzania strategicznego organiza­cjami. Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Szczecinie, Szczecin 1999, s. 99. ^; I. Nowotny: Plan marketingowy, budowa przyszłości przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1993, s. 19.

Ml'i|n McDonakrsJcsl s/yhku i iiinln ol>>ilii|.'ii Ulciilii W\nlkn|h t nli'| kniihłiMyfllllK Irliiliinni lej lirniy Sq nimi:

• prosili i lalwa w obsliul/r technologu iiii>iiiixvintiii mii pi/yf.nlnwiiiili' lylKo kilku
  <liu'i (s/.ybkośc),

• kilka sliiiulaiiłowych potraw (niskie kos/.ly),

• oleiła skierowana pr/.ede ws/yslkim ilo klientów miuci /,imo/nyili. kii'n/\ iln.|
  spo/yć szybki posiłek (segment rynku).

/upclnie inna. orientację działań bc.dą reprezentować ekskluzywne restauracje, mną / heil/ie struktura ich bi/.nesu.

„Misja firmy wtedy nabiera strategicznego znaczenia, gdy spełnia trzy wy-|c>^i: (l) wy/.nacza kierunek i dotyczy przyszłości, (2) wyraża marzenia i wy-Yimia, które stają się udziałem pracowników, (3) proces jej realizacji jest wia-

hiodny"".

Jest więc misja instrumentem komunikowania celów przedsiębiorstwa, za-ppj^wno jego społeczności wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Propagowanie misji roni i/.uje się za pomocą wszelkich mediów informacyjnych, jakimi dysponuje prmlsiębiorstwo. Zdefiniowana misja nie jest tajemnicą, lecz szeroko rozpo-Ws/echnioną informacją. Propaguje sieją, by:

• podkreślić odrębność przedsiębiorstwa wśród konkurentów,

• zdefiniować, w jakim zakresie klienci mogą oczekiwać wysokiej wartości
  dodanej,

• ostrzec konkurencję, w jakiej dziedzinie przedsiębiorstwo jest zdecydo­
  wane bronić swej pozycji rynkowej,

• sygnalizować akceptację wymagań narzuconych przez środowisko,

• motywować inwestorów i udziałowców.

Wewnątrz przedsiębiorstwa misja jest podstawą, na której są oparte zadania pr/ypadające na poszczególne działy i grupy oraz z której pochodzą wytyczne polityki przedsiębiorstwa. Misja uzasadnia więc egzystencję przed-

,luuisiwa.

(ieneral Electric definiując swoją misję jasno określił priorytety stwierdza-ąc: „Będziemy numerem jeden lub dwa na każdym obsługiwanym rynku"⁵ . Misja przedsiębiorstwa spełnia następujące funkcje:⁵⁵

• strukturalizacyjno-innowacyjną,

• prognostyczną,

• normotwórczą, ,

• integracyjno-motywacyjną.

K. Obłój: Strategia organizacji, PWE, Warszawa 1998, s. 235.

Por. tamże , s. 242.

Por. M. Moszkowicz: Konceptualne podstawy..., cyt. praca, s. 25-27.

" •./>! S/,l//M/,ni M,II: l,

•.

)',n,

„system

\\ Miik.i|.|m / mr.|i .luikiiii.i hi/iicsu determinuje rodzaj produktu, technolo-wu-lkiiM i M-pnriii Miikii oraz rodzaj klientów i konkurentów. W każdej d/.icd/inie ł'.ii.s|)iiil;iii /i-|. /w łaszczą w dziedzinach tradycyjnych, funkcjonują iigriinlowaiH' sliiikhiM In/ncsii, l wor/ąc jednocześnie bariery wejścia dla no­wych oferentów. Osiągnięcie sukcesu wymaga więc stworzenia nowej jakości biznesu, która wyróżniałaby go od już istniejących struktur. Znaczy to, że tak rozumiana misja powinna zawierać elementy innowacji, czyli tworzyć „syst tam, gdzie inni widzą odrębne nie powiązane ze sobą elementy"⁵⁶.

•u pti|cii;i Mr.|.i, l\voi/;|i (ii/".;iiik>m pi/edsiel>ioisiwa, jednocześnie daje

I.I\V\ •!<> Itku-sIlMIIil |l'|',0 Sll.lliTM

Przedsiębiorstwo |;iko dynamic/ny system zbudowany przez ludzi ma swoje l M Iłoilieiiski d/.iclil je m\ cele immanentne i transcendentne⁵⁹.

Immanentnym celem głównym przedsiębiorstwa jest tylko i wyłącznie produkcja.

Wyrazem spełnienia tej funkcji jest przykład firmy McDonald's, której twórcy do-sii/cgli we właściwym czasie szybki wzrost tempa życia i związane z tym zapotrzebo­wanie na szybkie i tanie posiłki. Stworzyli w ten sposób nowy rynek i nowego klienta.

Formułowanie misji odbywa się ex ante, to znaczy, że jest poprzedzone stworzeniem pewnego modelu prognostycznego, umożliwiającego wybór okre­ślonego scenariusza spośród wielu możliwych w przyszłości. Na jego podsta­wie, opierając się na przyjętych założeniach, dokonuje się percepcja rzeczywi­stości i podejmowanie decyzji. To, że misja musi opierać się na określonym modelu przyszłości, tworzy jej funkcję prognostyczną. Wymiar tej funkcji wiąże się z kolei z funkcją strukturalizacyjno-innowacyjną, bowiem nie jest możliwe określenie struktury biznesu bez przyjęcia właściwej perspektywy czasowej. Jej wyodrębnienie ma sens, o ile jest ona pierwotna w stosunku do funkcji pierw­szej.

Założyciel firmy Siemens „nie stworzył kolei elektrycznej dlatego, że miał silnik; opracował silnik, ponieważ dostrzegł ogromne możliwości elektryfikacji kolei, zwłasz­cza dla potrzeb komunikacji miejskiej"⁵ .

Misja jest elementem kulturotwórczym przedsiębiorstwa i sama jest częścią jego kultury, tworzy bowiem normy i zasady, na podstawie których powstaje system zarządzania przedsiębiorstwem. W ten sposób spełnia się więc funkcja normotwórcza.

Zadaniem misji jest mobilizowanie i angażowanie kadry kierowniczej oraz załogi w realizację przyjętej koncepcji biznesu. Powinna ona scalać i oriento­wać w jednym kierunku różnokierunkowe motywacje wszystkich pracowników przedsiębiorstwa, dlatego konieczne jest, by była zwięzła i syntetyczna - jak dobry okrzyk bitewny. Powyższe aspekty określają jej funkcję integracyjno-motywacyjną.

Wymienione funkcje są ze sobą nierozerwalnie związane, nie należy więc ich traktować jako odrębnych elementów składowych, lecz jako cztery aspekty tego

( )|)iól/. tego celu istnieją inne zewnętrzne cele przedsiębiorstwa, które mogą leali/owane dopiero po osiągnięciu celu immanentnego, pełniącego w przed-h uslwie wa/nii funkcję społeczną.

Juki) system przedsiębiorstwo składa się z dynamicznych podsystemów, two-

eli pr/.e/. grupy elementów bądź ich przedstawicieli. Mogą to być właści-

i' N kapitału /,r/.eszeni w spółkach akcyjnych, robotnicy zorganizowani

a» /.w i o/k i zawodowe, czy odbiorcy tworzący własne porozumienia itp. Podsys-

i) te maju własne cele transcendentne.

Między tymi wszystkimi celami istnieją z konieczności przeciw­stawne dążenia. Jednak pojedyncze cele (transcendentne) grup ele­mentów mogą być osiągnięte tylko przez realizację celu immanentne­go głównego.

Właściciele kapitału dążą do uzyskania wysokich dywidend, robotnicy - do wysokich zarobków i dobrych warunków pracy. Klienci chcą tanich towarów, państwo czy gmina - wysokich podatków. Gdy dywidenda będzie wysoka, ucierpią płace, przy wysokich zarobkach, towary nie będą tanie. Tanie towary i wysokie podatki obniżają dywidendę i zarobki. Wynika z tego, że przedsię­biorstwo jest systemem sprzecznych interesów. Zbyt wielkie korzyści dla ja­kiejkolwiek grupy elementów szkodzą interesom przedsiębiorstwa jako całości. Jeśli przedsiębiorstwo ma się rozwijać, to naturalne tendencje poszczególnych i muszą być ograniczane.

„Wewnętrzne napięcia są z góry zaprogramowane w strukturze przedsiębiorstwa. (...) Kto marzy o przedsiębiorstwie bez napięć, ten jest pozbawionym poczucia realności idealistą"⁶'

'* P. F. Drucker: Skuteczne zarządzanie, PWN, Warszawa 1976, s. 220. Tamże, s. 204.

l'or. M. Moszkowicz: Konceptualne postawy ..., cyt. praca, s. 27. Por. A. C/ech: Ojca Bocheńskiego uwagi..., cyt. praca, s. 30. Tum/c, s. 13.

• i.ini\l,i\\ \tttrck

mik, i

37

< > l> i" iiim h rlriiK-niou (transcendentne) nie mogą być osiągnięte,

jeśli pi/ol .ivl>i"i-,i\\o im- /u-ali/ujc swego celu głównego. Gdy nie będzie pro-

F " — O"*

dukcji, nic l-cil/u- ani d> \\idcnd, ani zarobków

, a to oznacza, że:

diiki 11 nii- ln-jl »••• '• ••

,solidarność celów poszczególnych grup elementów z celami ogólnymi jest także wpisana w sens przedsiębiorstwa"⁶¹.

Z tak zarysowanej struktury celów przedsiębiorstwa widać wyraźnie, jak ważna jest funkcja przedsiębiorcy, który odpowiada za całe przedsiębiorstwo i jeśli trzeba, to w sporze ze wszystkimi służy przedsiębiorstwu jako całości.

Ogólnie zarysowaną strukturę celów można rozbudować za pomocą różno­rodnych wskaźników bądź jednoznacznych dyrektyw. Można wyróżnić między innymi⁶²:

• cele związane z rynkiem:

wielkość udziału w rynku,

dynamika obrotów,

wejście na nowy rynek i jego opanowanie;

• cele efektywnościowe :

wielkość zysku,

rentowność obrotu,

stopa zysku od kapitału własnego (return on eąuity - ROE);

• cele finansowe:

zdolność kredytowa, przepływy pieniężne (cashflow), płynność majątku;

• cele socjalne:

zadowolenie pracowników z warunków pracy i płacy,

integracja pracowników z celami firmy,

zapewnienie każdemu pracownikowi rozwoju osobowego;

• cele prestiżowe i związane ze środowiskiem:

niezależność,

image i prestiż,

misja społeczna,

wpływy polityczne, społeczne.

Pi/edslawionu struktura celów nie wyc/,erpuje ws/yslkich możliwości, WNkn/ujc jednak na pluralizm celów przedsiębiorstwa, który bywa określany W liUTiilnr/e wia/.ko. celów⁶¹.

( dc przedsiębiorstwa powinny być'"¹:

• mier/alnc /a pomocą wskaźników dających się praktycznie obliczyć i po­
  równać;

• /io/.umiałe nie tylko dla kierownictwa poszczególnych szczebli, ale i dla

wykonawców;

• realistyczne, czyli możliwe do osiągnięcia z zachowaniem staranności
  i /(.angażowania, lecz nie przekraczające możliwości kadry kierowniczej
  i pracowników, oraz uwzględniające realia, w których funkcjonuje przed­
  siębiorstwo;

• możliwe do zaakceptowania, to znaczy tak sformułowane, by skutecznie
  motywowały i dawały szansę na samorealizację wszystkim zaangażowa­
  nym w nie uczestnikom;

• spójne wewnętrznie i wzajemnie niesprzeczne, a w przypadku kolizji -
  opntrzone wskazaniem priorytetu (co najpierw, a co później);

• elastyczne, to jest podatne na modyfikację wraz z rozwojem sytuacji,
  możliwości czy zagrożeń.

('cle przedsiębiorstwa mają kluczowe znaczenie dla skuteczności organizacji Mpclniają następujące funkcje⁶⁵:

• Nadają jednolity kierunek działaniom ludzi pracujących w przedsiębior­
stwie. Pozwala to zrozumieć wszystkim, dokąd organizacja zmierza i dla-
<. /ego osiągnięcie pewnego docelowego stanu jest tak ważne.

t'cl (leneral Electric Co. nakazujący zajęcie pierwszego lub drugiego miejsca na ob-•_v n/iii/• iynku, na którym firma działa, pomaga nadać ton każdej decyzji podejmowanej pr/c. menedżerów przedsiębiorstwa.

• l istalanie celów wpływa na planowanie w firmie. Skuteczne wytyczenie
celów sprzyja dobremu planowaniu, a ono z kolei ułatwia ustalenie celów
w pr/.yszlości.

Cel firmy Hewlett-Packard dotyczący obniżenia kosztów napraw gwarancyjnych in-liirmujc ws/.ystkich, że firma akcentuje mocno problemy jakości i obniżki kosztów. Bez ici;o celu plany poprawy jakości miałyby niewielki sens.

Tiim/e, s. 13.

Por. J. Bccker: Marketing-Konzeption, Grundlagen des strategischen Marketing-Manage-ments, wyd. II, Miinchen 1989, s. 11, za J. Chwalek: Innowacje w handlu. Strategia rozwoju przedsiębiorstwa, P WE, Warszawa 1992, s. 43.

l'ni S Smlol Przedsiębiorstwo przemysłowe, cyi. praca, s. 3 l'"i l ( liuiik-k liiiiii\\'iii'/i' \t- luiiullu .... cyl. priiun, s. 43. i'"i U W i.rilliii: Podstawy zarządzania organizacjami, cyl.

s. 200.

./r/n /f/i, /,,Mi\/,/ \i,ihi\/,i\i M,n, k

• Cele mogą być źródłem motywacji dla pracowników przedsiębiorstw. Je­
  śli są sformułowane konkretnie, charakteryzują się umiarkowanym stop­
  niem trudności, motywują ludzi do cięższej pracy, zwłaszcza jeśli osią­
  gnięcie celu może zostać nagrodzone.

• Cele są podstawą skutecznego mechanizmu oceny i kontroli. Oznacza to,
  że przyszłe wyniki będzie można ocenić opierając się na stopniu realizacji
  wytyczonych wcześniej celów.

W świetle przedstawionych rozważań:

Przedsiębiorstwo można określić jako zorganizowany przez przed­siębiorcę zespół pracy i środków materialnych, związany z innymi takimi zespołami popytem i kosztami, działający dla zaspokojenia cudzych potrzeb z uwzględnieniem dobrowolnego ryzyka. Charaktery­zuje się ono wyodrębnieniem ekonomicznym, prawnym i organizacyj­nym, realizuje pluralistyczne cele przedsiębiorstwa (wiązkę celów) za pomocąjednego lub kilku zakładów, opierając się na zasadach gospo­darności, przedsiębiorczości, rentowności i rachunku ekonomiczne-go⁶⁶.

lxi In lliiiliisit \mi / l i.lrus/. Urn /kowski

Rozdział 2

Formy przedsiębiorstw oraz ich przekształcenia

Organizacyjno-prawne formy przedsiębiorstw

V gospodarce rynkowej wykształciły się dwie podstawowe formy prawne i.ilalnońci przedsiębiorstw: przedsiębiorstwa własności indywidualnej i spółki¹. Przrilsięhiorstwo własności indywidualnej jest własnością jednej osoby, Łloru kieruje nim w celu wypracowania zysku. Większość przedsiębiorstw 11 iluji|cych w gospodarce rynkowej należy do tej kategorii, a wiele, jeśli nie v*/,osć spółek i korporacji, zaczynała działalność jako przedsiębiorstwo wła-.ci indywidualnej, np. jako warsztat hydrauliczny, lokalny sklep czy zakład i ografiezny. Przedsiębiorstwem własności indywidualnej kieruje zwykle od/.ielnie właściciel, może on zatrudniać kilku pracowników, jest jednak liście odpowiedzialny za wszystkie decyzje dotyczące firmy. Właściciel mcza niezbędnego kapitału, który pochodzi z jego własnych zasobów albo i \c/a go od rodziny, przyjaciół lub w banku. Banki na ogół niechętnie poży-H kapitał na ryzykowną działalność, jeśli nie uzyskaj ą właściwego zabezpie-iia jego zwrotu (zabezpieczeniem może być na przykład nieruchomość). , i.iłiwem właściciela do całego zysku osiągniętego przez firmę łączy się nie-OUtłtnic/ona odpowiedzialność. Oznacza to, że w razie bankructwa firmy cały |nnji|k^-k, który posiada, nie tylko kapitał zainwestowany w przedsiębiorstwo, litn/e być użyty do zaspokojenia roszczeń wierzycieli. W tym przypadku per-Npeklywy dobrych zarobków ściśle wiążą się z akceptacją ryzyka. Ponieważ \VN/,yslkie zyski tego typu przedsiębiorstw należą do ich właścicieli, są więc ich dochodem i jako takie - są opodatkowane. Ograniczenia, na jakie napotyka pimlsiebiorstwo własności indywidualnej, wynikają bezpośrednio z samej luloty lej własności²:

¹ Na podobne atrybuty przedsiębiorstwa wskazuje definicja A. Skowrońskiego. Por. A. Skowroń-ski: Istota i przedmiot nauki..., cyt praca, s. 148.

l'"i D.Ił. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli: Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NS7,7 „SolicliiniośO", (idańsk 1991, s. 498; N.S. Skov: Finanse i zarządzanie. Agencja Wydawnicza rimrl. Wiirs/iiwii l W l, s. 15. l'"i l) .Ił. Kiiiiiersdini, Ił B McKcn/.ic, C. Nardinclli: Itkonomia, cyt. praca, s. 499.