Ugrycki alfabet klinowy

W czasie wykopalisk w roku 1929 na terenie Ugarit (dzisiejszego Ras Szamara) znaleziono 1000 glinianych tabliczek z dotąd nieznanym alfabetem klinowym. Datowanych na ok XIV wiek p.n.e. Został on odczytany przez H. Baurera, E. Dhorme'a oraz C. Virolleuda.Kolejność alfabetu ugaryckiego jest znana z kilku tabliczek, na których nauczyciele lub uczniowie zapisali swoje abecadło . Jest ona niemal identyczna z tradycyjnym porządkiem alfabetu hebrajskiego i fenickiego.

Alfabet ugarycki składa się z 30 znaków w tym 27 głosek czysto spółgoskowych i 3 alefów na oznaczenie głosek 'a, 'i, 'u. Kierunek pisma był od lewej ku prawej. Pełny alfabet trzydziestu znaków był używany tylko w tekstach administracyjnych. W tekstach literackich pisarze korzytsali z krótszego alfabetu, opuszczając ostatnie trzy znaki.

Sylabiczne pismo z Byblos

Podczas francuskich wykopalisk w Byblos w Libanie odnaleziono tabliczki z brązu i kamienia, pokryte nie znanym wówczas pismem. W inskrypcjach użyto nieco ponad 100 różnych znaków. Na tej podstawie francuski filolog i archeolog Maurice Dunand uznał, że jest to pismo sylabiczne. Spośród tych 100 znaków 25 odpowiada kształtem egipskim hieroglifom, a drugie tyle mogło być na nich wzorowane,dlatego Dunand nazwał je pismem pseudohieroglificznym. Napisy z Byblos pochodzą z XVIII-XVI wieku p.n.e., natomiast powstanie pisma Dunand datował na koniec III tysiąclecia p.n.e. (ok. 2200-2000 r.). Uznał również pseudohieroglificzne pismo z Byblos za bezpośredniego przodka najstarszego alfabetu. Najważniejszym argumentem na poparcie tej tezy był fakt, że niemal wszystkie litery alfabetu fenickiego znajdują swe odpowiedniki w sylabariuszu z Byblos. Ponadto w obu tych pismach obowiązywał ten sam kierunek zapisu(od prawej ku lewej), używano w nich takich samych znaków oddzielających wyrazy i, co nie bez znaczenia, oba były stosowane na tym samym terenie. Pismo pseudohieroglificzne do tej pory nie jest jednak odczytane, nie można więc porównać wartości fonetycznych podobnych znaków.

Inskrypcje protosynajskie

Jedne z najstarszych znanych obecnie zabytków pisma alfabetycznego odkryto na spalonej słońcem pustyni półwyspu Synaj w kotlinie Serabit al-Chadim, gdzie wzniesiono świątynię egipskiej bogini Hathor, a okoliczne skały dosłownie upstrzono inskrypcjami. Większość z nich zapisano hieroglifami. Niektóre jednak powstały w innym piśmie, nazywanym obecnie protosynajskim. Liczba 30 znaków używanych w tych zapisach od razu nasunęła uczonym myśl, że chodzi o pismo alfabetyczne. Gdy brytyjskiemu egiptologowi, Alanowi Gardinerowi, udało się w 1916 roku odczytać często powtarzającą się grupę znaków jako b'lt - ba'alat, czyli "Pani", semicki odpowiednik pojawiającego się w inskrypcjach hieroglificznych imienia bogini Hathor, naukowców ogarnął zrozumiały entuzjazm. Niestety, przez następne lata nie odczytano ani jednego wyrazu więcej.

Większość z inskrypcji została wykuta na skale i nie ma sposobu, by to określić. Tylko dwie wyryto na zabytkach z kamienia, sfinksie i posążku, znalezionych w świątyni Hathor. Na podstawie cech stylistycznych uczeni ustalili, że zabytki te powstały albo w okresie Średniego Państwa (XII dynastia, 1991-1785 r. p.n.e.), albo za panowania królowej Hatszepsut (Nowe Państwo, XVIII dynastia, 1479-1458 r. p.n.e.). Jednak napis nie musiał powstać w tym samym czasie co posążek - mógł zostać wyryty później. Gardiner stwierdził, że teksty z Serabit al-Chadim pochodzą z okresu Średniego Państwa. Mimo wciąż dyskutowanej daty powstania, pismo protosynajskie jest uznawane za przodka alfabetu fenickiego. Stało się tak za sprawą francuskiego orientalisty Maurice'a Sznycera. Zwrócił on uwagę, że nazwy liter alfabetu fenickiego "pasują" do rysunkowych znaków protosynajskich o tej samej wartości. Na niektórych stanowiskach archeologicznych w Palestynie (patrz: mapka) odkryto pojedyncze, krótkie teksty zapisane znakami przypominającymi alfabet fenicki. Te inskrypcje, określane wspólnym mianem protokananejskich, są z reguły trudne do odczytania i jeszcze trudniej określić, kiedy powstały.

Alfabet fenicki

Najstarszy znany nam protoplasta naszego pisma, alfabet fenicki, liczył 22 znaki, które służyły do zapisywania 18 spółgłosek, 2 półsamogłosek (w/u oraz y/i) oraz tzw. zwarć krtaniowych ('alef i `ain). Teksty pisano w poziomych liniach od strony prawej do lewej, a do oddzielenia wyrazów używano pionowej linii. Znaki alfabetu fenickiego mają charakter linearny. W miejsce dawniejszych rysunków przedmiotów czy części ciała wprowadzono kombinacje prostych lub zakrzywionych kresek. Kolejną charakterystyczną cechą, która przetrwała do dzisiaj w pismach hebrajskim i arabskim, jest pomijanie w zapisie samogłosek.

Alfabet hebrajski

Wywodzący sie z alfabetu aramejskiego. Podobnie jak dzisiejszy alfabet hebrajski, alfabet starohebrajski liczy 22 litery wyłącznie spógłoski. Kierunek pisma - od prawej ku lewej

Alfabet aramejski

Pismo aramejskie to główna obok kananejskiej, gałąź alfabetu północnosemickiego. Do gałęzi kananejskiej (palestyńskiej) zalicza się m.in. pismo starohebrajskie, alfabet fenicki, który został zaadaptowany przez Greków oraz pisma libijskie. Pismo aramejskie pochodzi z ok. X w. p.n.e., a najwcześniejsze inskrypcje pochodzą z IX i VIII w. p.n.e. Liczy 22 znaki służące do zapisu wyłącznie spółgłoskowego. Kierunek pisma od strony prawej do lewej.

Stela Meszy

Odkryta w 1868 roku w Dibon. Jest to pomnik samochwalstwa Meszy, króla Moabu, pochodzi on z połowy IX wieku p.n.e.

Grobowiec Achorama

Sarkofag Ahirama, króla Byblos, jest najstarszym fenickim dziełem sztuki, które zostało odkryte przez P. Monteta w grobie V, w nekropolii królewskiej z okresu środkowego brązu.

W gruzie wypełniającym szyb grobowca znaleziono fragmenty naczyń z inskrypcjami hieroglificznymi Ramzesa II i współczesną im ceramikę, co wskazywałoby na wiek XIII p.n.e. jako datę złożenia sarkofagu w grobie (II faza okresu późnego brązu). Jednak inskrypcję umieszczoną na wieku sarkofagu, uczeni najczęściej datują na początek X w. p.n.e. Dowodzi to, że sarkofag jako starszy obiekt historyczny, był powtórnie używany, prawdopodobnie został przywłaszczony przez syna Ahirama dla jego ojca. Brano również pod uwagę późniejsze dopisanie inskrypcji. Napis jest pierwszym zabytkiem pisma fenickiego.

Tekst inskrypcji jest następujący:

"Sarkofag, który wykonał Ittobaal, syn Ahirama króla Byblos, dla swego ojca Ahirama, jako mieszkanie jego na wieczność. Jeśli król pomiędzy królami lub władca pośród władców, lub dowódca wojska napadnie na Byblos i otworzy ten sarkofag, niech zwiędnie berło jego sadu, niech obali się tron jego królestwa, niech pokój opuści Byblos..."

Kalendarz z Gezer

Najstarszy dokument piśmiennictwa starohebrajskiego, pochodzący najprawdopodobniej z epoki Saula lub Dawida (ok. 1000 roku p.n.e.).Jest to mała tabliczka z miękkiego kamienia, odkryta w 1908 roku, na której spisano coś w rodzaju koalendarza rolniczego, rozpoczynającego się w październiku, albo raczej listę osimiu miesięcy wraz z zajęciami rolniczymi przypadającymi na każdy z nich.

Dalsze losy pisma alfabetycznego

W IX i VIII wieku p.n.e. w wyniku intensywnej działalności handlowej i kolonizacyjnej Fenicjan ich pismo stawało się znane na coraz rozleglejszym obszarze (patrz: mapka). Na terenie Lewantu w IX wieku alfabetu linearnego używano do notowania pokrewnych fenickiemu języków hebrajskiego i aramejskiego. Z tego samego okresu pochodzą najstarsze teksty fenickie z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, odkryte w Nora na Sardynii. Teksty z VIII wieku p.n.e. znajdujemy również w Grecji, Italii, Hiszpanii i na całym południowym wybrzeżu Morza Śródziemnego. Prostota systemu alfabetycznego sprawiła, że przejmowały go inne ludy.

Grecy wprowadzili zmiany wartości fonetycznej niektórych liter alfabetu fenickiego oraz dodali nowe znaki. Zmienił się również kierunek pisma jednakże początkowo pisano tak jak Fenicjanie czyli od strony prawej ku lewej(co można zauważyć w najstarszych inskrypcjach pochodzących z VIII wieku p.n.e.). Dopiero w VI wieku p.n.e. inskrypcje greckie zaczęto pisać wyłącznie od strony lewej do prawej. Konsekwencją tego było odwrócenie znaków, które w naturalny sposób stały się lustrzanymi odbiciami liter fenickich.

	W językach indoeuropejskich o znaczeniu wyrazu decydują w równym stopniu spółgłoski i samogłoski. Jeśli zapiszemy tylko spółgłoski, na przykład ls, to czytający nie będzie wiedział, czy mieliśmy na myśli wyraz "las", "los", "lis" czy "aloes". W takiej sytuacji wynalezienie znaków oznaczających samogłoski było koniecznością. Grecy poradzili sobie z tym w następujący sposób: litery oznaczające dwie fenickie półsamogłoski (j, w) zostały przez nich użyte do zapisywania dźwięków i oraz u. Pozostałe samogłoski zaczęto oddawać za pomocą znaków tych głosek, które istniały w fenickim, a nie występowały w grece. I tak znak 'alef posłużył do zapisu głoski a (grecka litera alfa), h*et - do zapisu krótkiego e (eta), he - długiego e (epsilon), `ain - krótkiego o (omikron). Nowe znaki graficzne stosowano dla greckich dźwięków ph, kh i ps oraz długiego o (omega). Te dodatkowe litery umieszczone zostały na końcu alfabetu. Klasyczny alfabet grecki liczył 24 znaki, chociaż jego starsza odmiana (używana między innymi w archaicznych Atenach i w Milecie) liczyła dwa znaki więcej (koppa - q oraz digamma - f).

Po krótkim okresie kontaktu w IX i VIII wieku p.n.e. oba pisma - fenickie i greckie - zaczęły rozwijać się niezależnie. Oba też stały się wzorcami kolejnych pism alfabetycznych. Alfabet fenicki, przystosowany do specyficznej budowy języków semickich, wpłynął na większość alfabetów Orientu. Alfabet grecki był przodkiem pism mówiącej językami indoeuropejskimi ludności Europy.