Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 359. [Odsetki] § 1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.

§ 2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe.

§ 2¹. Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne).

§ 2². Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.

§ 2³. Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.

§ 3. Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, wysokość odsetek ustawowych, kierując się koniecznością zapewnienia dyscypliny płatniczej i sprawnego przeprowadzania rozliczeń pieniężnych, biorąc pod uwagę wysokość rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego.

1. Przez pojęcie odsetek rozumie się zwykle wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku. Jest ono obliczane według określonej stopy procentowej, tzn. w stosunku do wysokości kapitału (pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku) i w stosunku do czasu korzystania z niego.

2. Podstawowe znaczenie w praktyce mają przede wszystkim odsetki pieniężne. Jako zjawisko ekonomiczne, odsetki związane są głównie z czynnościami prawnymi kredytowymi. W systemie gospodarki rynkowej odsetki stanowią z reguły właśnie postać wynagrodzenia za korzystanie z cudzego kapitału.

3. Odsetki są pobierane w pieniądzach lub danego rodzaju rzeczach oznaczonych co do gatunku. Kodeks cywilny zajmuje się odsetkami w tytule I księgi o zobowiązaniach. Stosowne przepisy odnoszą się jedynie do odsetek pieniężnych. W drodze analogii powinny one być jednak stosowane do wszelkich pozostałych odsetek.

4. Odsetki są płatne periodycznie. Mają one charakter świadczenia ubocznego w stosunku do świadczenia głównego, będącego właściwym przedmiotem zobowiązania między stronami. Są one przy tym ściśle związane ze świadczeniem głównym. Oznacza to, że obowiązek płacenia odsetek nie może powstać bez obowiązku wykonania świadczenia głównego i dzieli jego los, chyba że co innego wynika z kontraktu lub szczególnych przepisów prawa. Inaczej rzecz ujmując, jeżeli należność główna nie istnieje, nie może powstać w zasadzie należność uboczna o charakterze odsetek.

5. Wyżej opisany charakter odsetek wywołuje cały szereg istotnych konsekwencji. Zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej poprzez ustanowienie zastawu (art. 317) lub przez poręczenie (art. 879 § 1) zabezpiecza również związane z wierzytelnością odsetki, o ile nie są przedawnione. Podobnie zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej hipoteką zabezpiecza również, w granicach przewidzianych przez przepisy KPC, roszczenia o nieprzedawnione odsetki (art. 69 KWU), przy czym hipoteka kaucyjna zabezpiecza jedynie odsetki mieszczące się w sumie wymienionej we wpisie hipoteki (art. 104 KWU).

W wypadku wskazania przez dłużnika, który ma kilka długów względem tego samego wierzyciela, tego długu, który chce zaspokoić, wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć spełnione świadczenie na poczet związanych z tym długiem odsetek (art. 451 § 1). Pokwitowanie zapłaty sumy dłużnej uzasadnia domniemanie zapłaty należności ubocznych, w tym odsetek (art. 466), a przy przeniesieniu wierzytelności przechodzi na nabywcę tej wierzytelności roszczenie o zaległe odsetki (art. 509 § 2).

Konsekwencją ubocznego charakteru należności, jakimi są odsetki, jest także to, że przedawnienie należności głównej rozciąga się na odsetki. Należy jednak zastrzec, że należność uboczna, skoro już raz powstała, ma swój byt niezależny od należności głównej i może podlegać odmiennym regułom, np. w odniesieniu do wymagalności, przedawnienia itd.

W doktrynie dość powszechnie prezentowane było stanowisko, zgodnie z którym roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie podlega takim samym zasadom przedawnienia, co roszczenie główne. Odmienny punkt widzenia reprezentuje, zwłaszcza w ostatnim okresie, orzecznictwo SN. Uznaje się tam, że odsetki są świadczeniami okresowymi i podlegają przedawnieniu z upływem terminu trzyletniego (art. 118), niezależnie od tego, czy roszczenia o odsetki związane są z prowadzeniem działalności gospodarczej, czy nie.

Sąd Najwyższy przyjmuje jednak, że inny termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe może wynikać z przepisu szczególnego (uchw. składu SN (7) z 26.1.2005 r., III CZP 42/04, OSNCP 2005, Nr 9, poz. 149). Jako przykład wskazuje się w szczególności art. 125 § 1 KC, który stanowi, że stwierdzone prawomocnym orzeczeniem roszczenia o wymagalne świadczenia okresowe podlegają dziesięcioletniemu terminowi przedawnienia. Jednak świadczenia należne w przyszłości pozostają objęte nadal trzyletnim przedawnieniem.

W powołanej wyżej uchwale SN przyjął także, że przedawnienie się roszczenia głównego skutkuje przedawnieniem się także roszczenia o odsetki za opóźnienie, choćby nawet nie upłynął jeszcze termin ich przedawnienia.

Jeżeli roszczenie główne zostało zaspokojone przez spełnienie świadczenia w wykonaniu zobowiązania, to roszczenie o odsetki przekształca się w roszczenie samodzielne i podlega przedawnieniu zgodnie z art. 118 KC (wyrok SN z 21.4.2005 r., III CK 307/04).

6. Odsetki, które stanowią świadczenie uboczne, odróżnia się od tzw. rat amortyzacyjnych (umorzeniowych) i rat rentowych. Różnica między odsetkami a ratami sprowadza się do tego, że należność o charakterze tych rat zakłada wprawdzie istnienie długu głównego, podlegającego zwrotowi, lecz świadczenie każdej z rat zawiera w sobie częściowe przynajmniej zaspokojenie należności głównej, przez co w tej części podlega ona umorzeniu. Różnica z kolei między odsetkami a ratami rentowymi przejawia się w tym, że raty rentowe nie są należnością uboczną, lecz stanowią część należnego świadczenia głównego z tytułu renty. Nie wyraża ona obowiązku zwrotu jakiejś wartości majątkowej, lecz stanowi należność całkowicie samoistną.

7. Istotne znaczenie praktyczne ma pytanie: czy wierzyciel może żądać odsetek w każdym wypadku istnienia zobowiązania pieniężnego lub zobowiązania, w którym świadczenie uzyskało charakter pieniężny jako świadczenie zastępcze? Prawo polskie nie przyjęło generalnego obowiązku płacenia odsetek w każdym wypadku zobowiązania pieniężnego lub zobowiązania mającego za przedmiot rzeczy oznaczone co do gatunku. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.

8. Często w rachubę wchodzić będzie tytuł umowny. Zastrzeżenie odsetek w umowie powoduje ten skutek, że umowa taka staje się z woli stron umową odpłatną (np. oprocentowana pożyczka). Odsetki powinny być traktowane w takim wypadku jako wynagrodzenie za to, że wierzyciel nie może korzystać np. z pożyczonych pieniędzy do chwili ich zwrotu.

9. Ustawowy obowiązek płacenia odsetek przewiduje szereg przepisów kodeksowych i pozakodeksowych. Głównym ustawowym tytułem do naliczania odsetek jest art. 481 § 1. Normuje on obowiązek ich zapłaty w razie uchybienia przez dłużnika terminowi świadczenia pieniężnego. Odsetki należą się za samo opóźnienie, a więc niezależnie od tego, czy dłużnik popadł w zwłokę. Odsetki przewidziane w omawianym przepisie mają szczególny charakter. Spełniają one w pewnym zakresie funkcję odszkodowawczą, choć należą się bez obowiązku wykazania szkody i nie wyłączają dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Równocześnie można je w zasadzie traktować jako wynagrodzenie za przedłużone i pozbawione podstaw prawnych korzystanie z cudzego kapitału.

10. Ustawowe tytuły pobierania odsetek przewidują także przepisy art. 741, 742, 753 § 2, art. 842, 891 § 2.

11. Innym źródłem obowiązku zapłaty odsetek może być orzeczenie sądu lub decyzji innego właściwego organu upoważnionego z mocy określonego przepisu do przyznania odsetek. Za przykład służyć może uregulowanie przyjęte w art. 212 § 3. Przepis ten, normujący dopłaty i spłaty przy zniesieniu współwłasności, zawiera upoważnienie dla sądu do oznaczania wysokości i terminu uiszczania odsetek.

12. Wysokość (stopa) odsetek może być określona w czynności prawnej lub w orzeczeniu odpowiedniego organu. Dopiero w braku takiego oznaczenia należą się odsetki w wysokości określonej w ustawie (odsetki ustawowe). Zgodnie jednak z art. 481 § 2, gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej stopy.

13. Wysokość odsetek ustawowych określa rozp. RM wydane na podstawie art. 359 § 3.

14. W związku z dużymi zmianami tempa inflacji w Polsce częstotliwość zmian przepisów w tym zakresie jest stosunkowo znaczna. W okresie ostatnich kilku lat odsetki ustalane były na wysokim poziomie (odpowiadającym najczęściej poziomowi inflacji). Przykładowo podać można, że wysokości odsetek ustawowych kształtowały się następująco: od 22.3.1989 r. do 14.7.1989 r. - 55% (Dz.U. z 1989 r. Nr 16, poz. 84), od 15.7.1989 r. do 31.10.1989 r. - 120% (Dz.U. z 1989 r. Nr 41, poz. 225), od 1.11.1989 r. do 31.12.1989 r. - 120% (pieniądz polski), 8% (waluta obca) (Dz.U. z 1989 r. Nr 57, poz. 339), za styczeń 1990 r. - 60% w stosunku miesięcznym (Dz.U. z 1990 r. Nr 1, poz. 1), za luty 1990 r. - 40% w stosunku miesięcznym (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 25), za marzec i kwiecień 1990 r. - 18% w stosunku miesięcznym (Dz.U. z 1990 r. Nr 11, poz. 70 i Dz.U. z 1990 r. Nr 19, poz. 116), za maj i czerwiec 1994 r. - 12% w stosunku miesięcznym (Dz.U. z 1990 r. Nr 28, poz. 166), od 1.7.1990 r. do 30.11.1990 r. - 60% (Dz.U. z 1990 r. Nr 41, poz. 241), od 1.12.1990 r. do 28.2.1991 r. - 90% (Dz.U. z 1990 r. Nr 82, poz. 478), od 1.3.1991 r. do 14.9.1991 r. - 140% (Dz.U. z 1991 r. Nr 12, poz. 50), od 15.9.1991 r. do 14.8.1992 r. - 80% (Dz.U. z 1991 r. Nr 82, poz. 367), od 15.8.1992 r. do 30.4.1993 r. - 60% (Dz.U. z 1992 r. Nr 60, poz. 304), od 1.5.1993 r. do 14.12.1995 r. - 54% (Dz.U. z 1993 r. Nr 33, poz. 148), od 15.12.1995 r. do 31.12.1996 r. - 46% (Dz.U. z 1995 r. Nr 141, poz. 694), od 1.1.1997 r. do 14.4.1998 r. - 35% (Dz.U. z 1996 r. Nr 151, poz. 713), od 15.4.1998 r. do 31.1.1999 r. - 33% (Dz.U. z 1998 r. Nr 45, poz. 270), od 1.2.1999 r. obowiązują odsetki w wysokości 24% (Dz.U. z 1999 r. Nr 7, poz. 52), od 15.5.1999 r. obowiązują odsetki w wysokości 21% (Dz.U. z 1999 r. Nr 43, poz. 429), od 1.11.2000 r. obowiązują odsetki w wysokości 30% (Dz.U. Nr 90, poz. 996), od 15.12.2001 r. obowiązują odsetki w wysokości 20% (Dz.U. Nr 143, poz. 1612), od 25.7.2002 r. obowiązują odsetki w wysokości 16% (Dz.U. Nr 117, poz. 1009), od 1.2.2003 r. obowiązują odsetki w wysokości 13% (Dz.U. Nr 14, poz. 137), od 25.9.2003 r. obowiązują odsetki w wysokości 12,25% (Dz.U. Nr 166, poz. 1613), od 10.1.2005 r. obowiązują odsetki w wysokości 13,5% (Dz.U. Nr 3, poz. 16).

15. Obecnie wysokość odsetek ustawowych określa rozp. RM z 13.10.2005 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych, ustalając je z dniem 15.10.2005 r. na 11,5% w stosunku rocznym. Zostało ono wydane na podstawie art. 359 § 3 w brzmieniu ustawy z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408), która weszła w życie 25.9.2003 r.

16. Nowelizacja art. 359 § 3 dostosowała zawarte w nim upoważnienie ustawowe do wymogów określonych w art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Nowe brzmienie komentowanego przepisu określa bowiem wytyczne do aktu wykonawczego ustalającego wysokość odsetek ustawowych.

17. Przepis wyraźnie wskazuje na jedną z głównych funkcji odsetek ustawowych, jaką jest dyscyplinowanie dokonywania płatności. Funkcja ta powinna stanowić główne kryterium przy ustalaniu wysokości odsetek ustawowych. Sprawne przeprowadzenie płatności i rozliczeń pieniężnych zapobiega powstawaniu tzw. zatorów płatniczych, zjawiska bardzo niekorzystnego dla obrotu gospodarczego, szczególnie dla rynku finansowego. Aby odsetki ustawowe mogły spełniać wskazaną wyżej funkcję, ich wysokość powinna być ustalana także z uwzględnieniem poziomu rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego.

18. Wydaje się, że wobec uregulowania, w obecnie obowiązującej wersji Kodeksu cywilnego, instrumentów dopuszczających waloryzowanie świadczeń pieniężnych (art. 358¹ § 2 i 3) utrzymywanie wysokiej stopy odsetek ustawowych nie ma obecnie uzasadnienia. Za całkowite nieporozumienie uznać należy rezygnację z odrębnego ustalania stopy odsetek ustawowych do wierzytelności pieniężnych w walutach obcych. Obecnie obowiązująca jednolita stopa odsetek ustawowych jest rażąco nieproporcjonalnie wysoka w porównaniu ze stopą odsetek stosowanych do głównych walut w międzynarodowym obrocie gospodarczym.

19. Powołane wyżej rozporządzenie nie określa górnego pułapu odsetek umownych. Mogą one zatem być ustalane przez strony w wysokości wynikającej z popytu i podaży na rynku kapitałowym. Podkreślić należy, że swoboda ta podlega istotnym ograniczeniom. Sąd Najwyższy przyjął bowiem, że postanowienia umowy kredytu bankowego przyznające kredytodawcy uprawnienia do jednostronnej zmiany stawek oprocentowania powinny określać przesłanki (konkretne okoliczności), od spełnienia których uzależnione jest dokonywanie takich zmian (uchw. SN z 19.5.1992 r., III CZP 50/92, niepubl.). Podzielił to stanowisko TK (orz. TK z 15.12.1992 r., OTK 1992, t. II, s. 194).

Istotne zmiany w ramach uregulowania objętego komentowanym przepisem wprowadziła ustawa z 7.7.2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 157, poz. 1316). Celem nowego uregulowania było wprowadzenie maksymalnej wysokości odsetek umownych (zakaz lichwy). Kodeks cywilny nie przewiduje generalnego obowiązku płacenia odsetek z tytułu zadłużenia pieniężnego. Obowiązek zapłaty odsetek musi mieć podstawę prawną bądź w czynności prawnej (z reguły w umowie), bądź w ustawie albo w orzeczeniu sądu, lub w decyzji innego właściwego organu. W praktyce obowiązek zapłaty odsetek wynika najczęściej z czynności prawnej. Nowe uregulowanie odsetek maksymalnych dotyczy tylko tego typu odsetek.

Komentowane uregulowanie nawiązuje do rozwiązań już wcześniej obowiązujących w prawie polskim. Podobnie zagadnienie to regulowało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 29.6.1924 r. o lichwie pieniężnej. Zostało ono utrzymane w mocy po wejściu w życie Kodeksu zobowiązań, a następnie recypowane do Kodeksu cywilnego z 1964 r. (art. 359 § 3) oraz przepisów wprowadzających Kodeks cywilny (art. XXV). Pierwszy z tych przepisów dawał Radzie Ministrów możliwość określania odsetek maksymalnych w drodze rozporządzenia, natomiast drugi określał przestępstwo polegające na zastrzeganiu lub pobieraniu w pieniężnych stosunkach kredytowych korzyści majątkowych przewyższających wysokość odsetek maksymalnych. Przytoczone przepisy zostały uchylone ustawą z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw i przestały obowiązywać z dniem 25.9.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408).

Nowy art. 359 § 2¹ określa maksymalną wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP. Z kolei § 2² wprowadza zasadę, w myśl której w przypadku, gdy wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza odsetki maksymalne, należne będą odsetki maksymalne.

Zgodnie z uregulowaniem nowego § 2³, postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych. Odnosi się to także do przypadków dokonania wyboru prawa obcego. Stosuje się wówczas przepisy ustawy.

Nowe uregulowanie dotyczące zakazu lichwy wiąże się ściśle ze zmianą trzech innych aktów prawnych - ustawy o obligacjach (ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach, t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 ze zm.), ustawy o kredycie konsumenckim (ustawa z 20.7.2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm.) oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.).

20. Kodeks przyjmuje zasadę zakazującą umawiania się z góry o odsetki od zaległych odsetek (zakaz anatocyzmu). Jej celem jest ochrona dłużnika przed nadmiernymi obciążeniami z tytułu odsetek. Ustawodawca przewidział jednak pewne wyjątki od powyższej zasady. Według art. 482 § 1, od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie odsetek do zaległej sumy. Wynika stąd, że dopuszczalne jest także doliczanie, za zgodą kontrahentów, zaległych odsetek od sumy dłużnej, ale dopiero po powstaniu zaległości. Suma dłużna powiększona o zaległe odsetki podlega wówczas oprocentowaniu jako całość. Do pobierania odsetek od odsetek uprawnione są ponadto instytucje kredytowe (np. banki) przy udzielanych długoterminowych pożyczkach (art. 482 § 2). Roszczenie o odsetki (jako w zasadzie roszczenie o świadczenie okresowe) przedawnia się z upływem trzech lat (art. 118).

21. Roszczenie o odsetki staje się wymagalne osobno w każdym dniu opóźnienia i w związku z tym przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia (uchw. SN z 5.4.1991 r., III CZP 21/91, OSN 1991, Nr 10-12, poz. 121).

Brzozowski