Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 405. [Pojęcie] Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Spis treści
|
I. Uwagi ogólne |
|
II. Wzbogacenie i zubożenie |
|
III. Brak podstawy prawnej |
|
IV. Wydanie korzyści w naturze i zwrot jej wartości |
|
V. Zbieg roszczeń |
I. Uwagi ogólne
1. Uzyskanie korzyści majątkowej kosztem innej osoby bez podstawy prawnej jest samoistnym źródłem zobowiązania określanego jako zobowiązanie z bezpodstawnego wzbogacenia. Stronami takiego zobowiązania są: wzbogacony, tj. osoba, która bezpodstawnie wzbogaciła się, oraz zubożony, tj. osoba, której kosztem takie wzbogacenie się nastąpiło. Wzbogacony jest obowiązany do zwrotu korzyści w naturze lub jej wartości, a zubożonemu przysługuje roszczenie o wydanie korzyści (jej wartości).
2. W literaturze przedmiotu zob.: A. Agopszowicz, Roszczenie o zapobieżenie bezpodstawnemu wzbogaceniu, RPEiS 1981, Nr 2; W. Dubis, Bezpodstawne wzbogacenie i nienależne świadczenie jako źródła stosunków zobowiązaniowych, w: O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000; tenże, Zbieg roszczeń a skarga z bezpodstawnego wzbogacenia, PS 2002, Nr 1; A. Kopff, Roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści w prawie autorskim i wynalazczym a roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, w: Studia z prawa zobowiązań. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Alfredowi Ohanowiczowi, Warszawa 1979; M. Kozaczek, Powództwo o orzeczenie przepadku świadczenia spełnionego w zamian za dokonanie czynu zabronionego lub w celu niegodziwym, PS 2006, Nr 4; P. Księżak, Naruszenie własności nieruchomości jako źródło bezpodstawnego wzbogacenia. Rej. 2006, Nr 4; tenże, Zasada in pari delictio potior est conditio defendentis w prawie porównawczym, PiP 2005, Nr 11; tenże, Świadczenie niegodziwe, Warszawa 2007; R. Ludwicki, Przyczynek do wykładni art. 413 k.c. (gra i zakład), NP 1969, Nr 5; E. Łętowska, W sprawie dopuszczalności kondykcji wobec nabywcy rzeczy ruchomej zbytej nieodpłatnie przez nieuprawnionego, w: Prace z prawa cywilnego, wydane dla uczczenia pracy naukowej Profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, Ossolineum 1985; taż, Bezpodstawne wzbogacenie, wyd. 2, Warszawa 2000; W. Mossakowski, Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia (condictiones), Forum Iuridicum 2004, t. 3; P. Mostowik, Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązania - uwagi prawnoporównawcze, Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego 2006, vol. 4; tenże, Bezpodstawne wzbogacenie w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2006; A. Nowak, Zwrot nadpłaty wynagrodzenia za pracę na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, w: Prawo a wartości. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego, Kraków 2003; A. Ohanowicz, Niesłuszne wzbogacenie, Warszawa 1956; B. Paul, Koncepcje rozliczeń majątkowych między konkubentami, PS 2003, Nr 3; W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988; A. Stelmachowski, Bezpodstawne wzbogacenie w obrocie uspołecznionym, w: Studia z prawa zobowiązań. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Alfredowi Ohanowiczowi, Warszawa 1979; A. Szlęzak, Konkubinat a bezpodstawne wzbogacenie. Uwagi na tle judykatury Sądu Najwyższego, RPEiS 1990, Nr 3; R. Szarek, Bezpodstawne wzbogacenie - "sposobem nabycia mienia komunalnego", PUG 2003, Nr 2; A. Szpunar, Bezpodstawne wzbogacenie w prawie wekslowym, PPH 1993, Nr 8.
3. Do powstania zobowiązania z bezpodstawnego wzbogacenia może dojść wskutek różnego rodzaju zdarzeń zależnych bądź niezależnych od woli człowieka (w wypadku działań ludzkich mogą to być czynności prawne lub faktyczne), mianowicie:
1) działania zubożonego, który spełnia świadczenie nie będąc do tego zobowiązanym, np. płaci cudzy dług (zob. art. 410) albo stawia budynek z własnych materiałów na cudzym gruncie,
2) działania wzbogaconego, który np. stawia na swoim gruncie budynek z cudzych materiałów,
3) działania osoby trzeciej, która na cudzym gruncie stawia budynek z materiałów nienależących ani do niej, ani do właściciela gruntu,
4) przypadku, np. przypadkowego połączenia rzeczy albo zarybienia sąsiedniego stawu należącego do innego właściciela w wyniku zerwania tamy spowodowanego powodzią
(zob. Czachórski 1970, s. 220; A. Ohanowicz, w: System, t. III, cz. 1, s. 484; orz. SN z 6.12.2005 r., I CK 220/05, niepubl.).
4. Przesłanki powstania zobowiązania z bezpodstawnego wzbogacenia są następujące:
1) uzyskanie korzyści majątkowej (wzbogacenie),
2) osiągnięcie korzyści z majątku innej osoby (zubożenie),
3) związek między wzbogaceniem a zubożeniem,
4) uzyskanie korzyści bez podstawy prawnej; zob. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 63 i nast.; A. Ohanowicz, Niesłuszne wzbogacenie, Warszawa 1956, s. 110; tenże, w: System, t. III, cz. 1, s. 478.
Ciężar dowodu w zakresie przesłanek bezpodstawnego wzbogacenia na zasadach ogólnych (art. 6) spoczywa na osobie zubożonej (zob. jednak orz. GKA z 12.4.1976 r., DO 1613/76, OSP 1976, Nr 12, poz. 221 oraz cz. kryt. glosę J. Dąbrowy, OSP 1977, Nr 7-8, poz. 119).
5. Roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia jest roszczeniem majątkowym, którego dochodzenie należy do drogi sądowej (zob. uchw. SN z 22.12.1997 r., III CZP 57/97, OSN 1998, Nr 5, poz. 74 z glosą aprob. J. Jagody, PiP 1999, Nr 2, odnoszącą się wprost do dochodzenia zwrotu świadczenia nienależnego) oraz które na zasadach ogólnych (art. 118) podlega przedawnieniu w terminie dziesięciu lat (zob. orz. SN z 17.12.1976 r., III CRN 289/76, niepubl.; zob. też niżej Nb 28, a jeżeli jest związane z prowadzeniem działalności gospodarczej - w teriminie trzech lat (zob. orz. SN z 24.4.2003 r., I CKN 316/01, OSN 2004, Nr 7-8, poz. 117).
6. Do rozliczeń majątkowych pomiędzy osobami pozostającymi w trwałym związku faktycznym (konkubinacie) mogą mieć zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (orz. SN z 16.5.2000 r., IV CKN 32/00, OSN 2000, Nr 12, poz. 222; zob. też A. Szlęzak, Konkubinat a bezpodstawne wzbogacenie. Uwagi na tle judykatury Sądu Najwyższego, RPEiS 1990, Nr 3).
II. Wzbogacenie i zubożenie
1. Wzbogacenie może przybrać formę nabycia rzeczy lub praw, korzystania z cudzych usług, używania lub ciągnięcia pożytków z rzeczy lub praw, zwolnienia z długu, rozszerzenia lub umocnienia istniejącego prawa itp. Może ono polegać na:
1) zwiększeniu aktywów wzbogaconego, tj. na bezpośrednim przesunięciu wartości majątkowych z majątku zubożonego do majątku wzbogaconego lub na uzyskaniu przez wzbogaconego takich korzyści, które powinny były wejść do majątku zubożonego,
2) zmniejszeniu pasywów wzbogaconego, tj. na oszczędzeniu przez wzbogaconego wydatków, czyli na uniknięciu przez niego uszczuplenia własnego majątku (zob. A. Ohanowicz, w: System, t. III, cz. 1, s. 479 i 481; J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 957; orz. SN z 11.1.1973 r., II CR 648/72, OSN 1973, Nr 11, poz. 200; orz. SA w Warszawie z 24.2.2004 r., VI ACa 546/03, MoP 2005, Nr 10, z glosą kryt. W. Machały).
2. Wzbogacenie jednej osoby musi nastąpić kosztem innej osoby. Zubożenie może zatem polegać, odwrotnie niż wzbogacenie, na zmniejszeniu aktywów lub na zwiększeniu pasywów zubożonego. Zubożenie jest więc w istocie uszczerbkiem majątkowym i pod tym względem bardzo przypomina szkodę majątkową jako przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej (zob. art. 361 Nb 24 i nast.).
3. Wzbogacenie jednej osoby jest zawsze następstwem zubożenia innej osoby. Istnieje więc współzależność między uzyskaniem korzyści majątkowej przez wzbogaconego a doznaniem uszczerbku przez zubożonego wyrażająca się przede wszystkim w tym, że zarówno korzyść, jak i uszczerbek są wynikiem tego samego zdarzenia (orz. SN z 18.12.1968 r., I CR 448/68, niepubl.). Owa współzależność nie może być oczywiście utożsamiana ze związkiem przyczynowym jako przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej (zob. szerzej A. Ohanowicz, w: System, t. III, cz. 1, s. 485-486).
III. Brak podstawy prawnej
1. Brak podstawy prawnej oznacza taką sytuację, w której uzyskanie korzyści majątkowej nie znajduje usprawiedliwienia w przepisie ustawy, ważnej czynności prawnej, prawomocnym orzeczeniu sądowym albo akcie administracyjnym.
2. Szczególnym, choć w praktyce najczęściej występującym przypadkiem powstania zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, jest spełnienie świadczenia nienależnego (zob. art. 410 Nb 8). W takiej sytuacji brak podstawy prawnej oznacza nie tylko brak ważnej i skutecznej czynności prawnej, ale również wadliwość causae (zob. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 80).
3. Odbiorca energii, który w rezultacie praktyki monopolistycznej przedsiębiorstwa energetycznego sfinansował budowę urządzeń wymienionych w art. 49 - które, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa, stanowią jego własność - może dochodzić poniesionych kosztów na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (orz. SN z 7.11.1997 r., II CKN 424/97, OSN 1998, Nr 5, poz. 77).
IV. Wydanie korzyści w naturze i zwrot jej wartości
1. Zasadą jest wydanie korzyści w naturze. Polega ono na zwrocie tej samej rzeczy, która jest przedmiotem wzbogacenia, czyli rzeczy oznaczonej co do tożsamości.
2. Obowiązkiem zwrotu jest objęta korzyść, a także pożytki cywilne lub naturalne, które ta korzyść przynosi (Czachórski 1970, s. 223; J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 958); jednakże A. Ohanowicz, Niesłuszne wzbogacenie, s. 323, wskazuje, że w takim wypadku roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia dawałoby silniejszą ochronę niż roszczenie uzupełniające roszczenie windykacyjne (obecnie art. 224 KC).
3. Nie istnieje obowiązek wydania w zamian utraconych rzeczy odpowiedniej ilości rzeczy tego samego gatunku (orz. SN z 31.1.1959 r., 4 CR 380/58, OSP 1960, Nr 2, poz. 42; tak również Czachórski 1970, s. 223; J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 958). Nie będą to bowiem te same rzeczy, które zostały utracone, wydanie ich w naturze nie będzie zatem możliwe.
4. Wydanie korzyści w naturze jest poza tym niemożliwe również w innych wypadkach, w których jej zwrot w naturze ze swej istoty nie wchodzi w rachubę (np. gdy przedmiotem wzbogacenia są usługi), a także w razie zbycia rzeczy innej osobie (orz. SN z 25.1.1971 r., I CR 552/70, OSN 1971, Nr 9, poz. 161; zob. jednak art. 406 i 407) lub nabycia własności rzeczy przez taką osobę w inny sposób (zob. np. art. 192 § 1 i art. 193 § 2) oraz utraty lub uszkodzenia rzeczy (zob. jednak art. 406).
5. Obowiązek wydania korzyści w naturze powstaje z chwilą jej uzyskania przez wzbogaconego. Podobnie jest w wypadkach, gdy przedmiotem korzyści jest od samego początku suma pieniężna oraz gdy wydanie korzyści w naturze jest od samego początku niemożliwe. Jeżeli korzyść ze swej istoty może być wydana w naturze, obowiązek zwrotu jej wartości powstaje z chwilą wyzbycia się lub zużycia przez wzbogaconego (J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 959; zob. też uz. uchw. SN (7) z 29.11.1952 r., C 1036/52, OSN 1955, Nr III, poz. 49).
6. Celem roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia jest przywrócenie do majątku zubożonego w zasadzie tego samego, co z tego majątku ubyło. Jeżeli zatem jednak strata zubożonego i korzyść wzbogaconego stanowią dwie różne wartości, przedmiotem obowiązku zwrotu jest zawsze pozycja mniejsza (orz. SN z 24.10.1974 r., II CR 542/74, OSP 1976, Nr 6, poz. 115; zob. też Czachórski 1970, s. 223; A. Ohanowicz, w: System, t. III, cz. 1, s. 496 i 497).
7. Wartość wzbogacenia w sytuacji, gdy wydanie korzyści w naturze jest niemożliwe, ustala się w kwocie pieniężnej według chwili żądania zwrotu. Decydujące zatem znaczenie ma aktualny stan wzbogacenia. Świadczenie wzbogaconego polegające na zwrocie wartości wzbogacenia nie jest świadczeniem pieniężnym sensu stricto (tj. od samego początku - zob. art. 3581 § 1), ale świadczeniem niepieniężnym spełnianym w pieniądzu (zob. E. Łętowska, Zjawisko inflacji a prawo cywilne, NP 1985, Nr 5, s. 36, 37; A. Stelmachowski, Nominalizm a wykonanie w pieniądzu niepieniężnych zobowiązań, NP 1959, Nr 11, s. 1286-1287; zob. także Ohanowicz, Górski, Zarys, s. 120; A. Ohanowicz, w: System, t. III, cz. 1, s. 498; A. Rembieliński, w: Komentarz 1989, t. I, s. 384). Utraciło w tym zakresie aktualność dawniejsze orzecznictwo, zgodnie z którym wobec braku w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu odpowiednika art. 363 § 2, wartość korzyści należało ustalać według chwili uzyskania korzyści, a nie wyrokowania (zob. uchw. SN (7) z 29.11.1952 r., C 1036/52, OSN 1955, Nr III, poz. 49; orz. SN z 26.6.1974 r., III CRN 132/74, niepubl.; orz. SN z 13.5.1983 r., III CZP 18/83, niepubl.).
8. Jeżeli przedmiotem wzbogacenia jest od samego początku suma pieniężna, powinna ona być zwrócona w zasadzie według wartości nominalnej (art. 3581 § 1). Sąd może wszakże na podstawie dodanego przez ZmKCU art. 3581 § 3 odpowiednio zmienić wysokość świadczenia. Należy zresztą podkreślić, że tendencja do przeliczania uzyskanego bez podstawy prawnej świadczenia pieniężnego zgodnie z zasadą ekwiwalentności występowała w orzecznictwie już w okresie poprzedzającym wejście w życie ZmKCU (zob. orz. SN z 13.5.1988 r., III CRN 83/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 84).
9. Zbieg roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, czyli tzw. roszczenia kondykcyjnego, z innymi roszczeniami, został wyraźnie uregulowany w art. 414 KC (zob. uw. do tego artykułu), a także w art. 287 ust. 1 i art. 296 ust. 1 PWPU, jednakże tylko w odniesieniu do roszczeń odszkodowawczych.
V. Zbieg roszczeń
1. Dochodzenie roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest z reguły bezcelowe wtedy, gdy z takim roszczeniem konkuruje inne roszczenie dotyczące tego samego przedmiotu. Dopiero gdy realizacja takiego innego roszczenia nie mogłaby doprowadzić do zwrotu korzyści lub jej odzyskanie byłoby połączone ze znacznymi trudnościami, uzasadnione jest zgłoszenie roszczenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 951; orz. SN z 15.9.1945 r., C I 116/45, PiP 1946, Nr 2, s. 120). Przyjęcie takiego stanowiska, przeważającego w orzecznictwie SN, oznacza opowiedzenie się za zasadą subsydiarności roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. W doktrynie natomiast zdaje się przeważać stanowisko przeciwne, zmierzające do przyjęcia jako zasady konkurencyjności rozważanego wobec innych roszczeń (zob. szerzej E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 53-62).
2. Uprawniony, któremu przysługuje roszczenie windykacyjne (art. 222 § 1), nie może dochodzić roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (zob. np. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 952-953). Przepisy dotyczące ochrony własności są bowiem przepisami szczególnymi w stosunku do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Zagadnienie to jest jednak sporne w doktrynie (zob. E. Łętowska, W sprawie dopuszczalności kondykcji wobec nabywcy rzeczy ruchomej zbytej nieodpłatnie przez nieuprawnionego, w: Prace z prawa cywilnego, Ossolineum 1985, s. 109, przyp. 16 i cyt. tam literatura).
3. Wśród przepisów KC można wyróżnić takie, które:
1) wyraźnie wyłączają roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia (art. 182 § 3),
2) samodzielnie regulują zwrot określonych korzyści w razie odstąpienia od umowy (zob. art. 395 § 2, art. 494 i 560 § 2) albo zakończenia określonego stosunku prawnego (zob. np. art. 262, 675, 705, 718, 742, 753 § 2, art. 762, 766, 844 i 871),
3) odsyłają do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (zob. art. 226 § 2, art. 495 § 1 i art. 898 § 2),
4) regulują kolizję przepisów o roszczeniach z bezpodstawnego wzbogacenia z przepisami o roszczeniach z innych tytułów prawnych (art. 194 i 414; zob. uwagi do tych przepisów);
zob. szerzej J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 953-954.
4. Roszczenie o ochronę dziedziczenia (art. 1029 § 1 KC) nie wyłącza roszczenia rzeczywistego spadkobiercy, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, przeciwko rzekomemu spadkobiercy o zwrot korzyści uzyskanej ze sprzedaży przedmiotów spadkowych (orz. SN z 14.7.1998 r., III CKN 578/97, OSN 1999, Nr 3, poz. 49 z glosą aprob. A. Szpunara, OSP 1999, Nr 4, poz. 85).
5. Szczególne przepisy dotyczące wydania korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej znajdują się w art. 287 ust. 1, art. 290 i 296 ust. 1 PWPU (zob. jednak orz. SN z 22.2.1978 r., II CR 25/78, OSN 1979, Nr 1, poz. 8) oraz w art. 79 ust. 1 PrAut.
6. Zgodnie z przepisami art. 119 § 1-3 KKS, interwenient roszczący sobie prawo do przedmiotów podlegających przepadkowi może dochodzić swych roszczeń w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe. W razie prawomocnego orzeczenia przepadku przedmiotów, co do których interwenient nie zgłosił interwencji we właściwym czasie bez własnej winy, odpowiedzialność Skarbu Państwa ocenia się według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wygasa, jeżeli powództwa nie wytoczono w terminie 3 miesięcy, licząc od dnia, w którym powód dowiedział się o prawomocnym orzeczeniu przepadku przedmiotów, nie później jednak niż przed upływem 2 lat od daty uprawomocnienia się tego orzeczenia.
7. W związku z konkurencją roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia z innym roszczeniem wymaga wyjaśnienia problem, czy to pierwsze roszczenie, które, jak już wyżej wyjaśniono (Nb 5), podlega przedawnieniu w terminie dziesięciu lat, może być dochodzone po upływie krótszego terminu przedawnienia roszczenia konkurencyjnego. W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się na ogół, że okoliczność, iż roszczenie odszkodowawcze z czynu niedozwolonego uległo przedawnieniu na podstawie art. 442 § 1, nie wyłącza możliwości dochodzenia nieprzedawnionego jeszcze roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia (zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 952 i 955; W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988, s. 262; orz. SN z 13.11.1956 r., 1 CO 29/56, OSP 1957, Nr 2, poz. 34). Jednocześnie przyjmuje się, że po upływie krótkich terminów przedawnienia roszczeń lub terminów zawitych, określonych np. w art. 344 § 2, art. 541, 646 i 677, nie jest już możliwe dochodzenie roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia (zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 955; W. Serda, Nienależne, s. 262; orz. SN z 31.3.1971 r., II CR 704/70, OSN 1972, Nr 2, poz. 26).
K. Pietrzykowski