Leksyka i gramatyka

Wyrazy w języku. Znaczenie wyrazu. Relacje znaczeniowe między wyrazami. Leksykon języka polskiego. Słownik umysłowy. Klasy funkcjonalne leksemów. Mechanizmy nazwotwórcze. „Światy” za słowami.

Gramatyka. Działanie „gramatyki” w języku. Poziomy gramatyki: Fonologia. Słowotwórstwo. Fleksja. Składnia.

System językowy a mówienie (tekst)

• Język (langue)

• kompetencja językowa wspólna wszystkim mówiącym

• ogólny system językowy

• ponadindywidualny,

• społeczny,

• abstrakcyjny,

• ograniczony,

• psychiczny

• potencjalny;

System językowy
= leksykon + gramatyka

• Ale: gramatyka „zanurzona” jest w słownictwie

Umiejętność mówienia to…

• dysponowanie słownictwem

• zbiór jednostek wyrazowych w danym języku a słownik umysłowy;

Słownik umysłowy <

Słownik ogólny

Słownik umysłowy

• Zależny od wykształcenia, kompetencji, środowiska, wieku etc.;

• Kompetencja stylistyczna, kompetencja pragma- i socjolingwistyczna

• Wielkość 10 tys. – 60 tys. (inni 100 tys. lub więcej)

Jak wyrazy znaczą?

• kot -

• Felis domestica

• Mruczek

Znaczenie wyrazu – relacja między słowem a klasą przedmiotów, zjawisk etc.

Zakres znaczeniowy wyrazu – wszystkie przedmioty czy zjawiska, które tym wyrazem mogą być nazwane

Treść znaczeniowa wyrazu – zbiór cech przedmiotów czy zjawisk, które tym wyrazem są określane

Denotat - każdy przedmiot rzeczywisty czy pomyślany, który można oznaczyć danym wyrazem

Leksykon - „słownik to cały wszechświat ułożony w porządku alfabetycznym”

• Leksemy (ze względu na treści) tworzą systemy pojęciowe – całość zmagazynowanej wiedzy o świecie;

• Najważniejsze strefy pojęciowe:

• świat przyrodniczy, natura,

• kultura materialna i duchowa,

• słownictwo opisujące człowieka,

• cechy, stany, procesy, czynności przypisywane przedmiotom, zjawiskom przyrody i istotom ożywionym,

• lokalizowanie w czasie i przestrzeni;

• Świat widziany poprzez język:

• słownictwo utrwala rodzaj widzenia rzeczywistości

Pole wyrazowo-znaczeniowe

• Uporządkowany wewnętrznie zbiór wyrazów powiązanych wewnętrznie przynależnością do wspólnej kategorii znaczeniowej:

• Grypa – choroba – dolegliwość;

• Pies – kot – ssak – zwierzę;

Fragment pola ‘posiadanie’ (‘zmiana posiadacza’):

- dać, dostać, otrzymać, wziąć, zabrać, odnaleźć, zgubić, pozbyć się, ukraść, zagrabić, kupić, sprzedać, wynajmować, pożyczać

Relacje między wyrazami

• Polisemia – wieloznaczność wyrazu

• (między treściami znaczeniowymi wyrazu istnieją powiązania semantyczne);

• Znaczenie podstawowe

i znaczenia wtórne

Relacje między wyrazami

• Homonimia – wyraz mający formę identyczną z innymi wyrazem, ale całkowicie różniący się od niego znaczeniem. Ich znaczenia nie wykazują żadnego pokrewieństwa

Relacje między wyrazami

• Synonimia – równoznaczność lub bliskoznaczność

• Dublety

• Wyrazy bliskoznaczne:

wada – usterka

hałas – wrzawa – zgiełk – tumult – gwar

Synonimy ekspresywne:

uczyć się – chapać wiedzę, ciągnąć intelekt, dzięciolić, młotkować, podrywać wiedzę, ryjonić, szarpać wiedzę, wałkować, wchłaniać, zafajczać wiedzę

Relacje między wyrazami

• Antonimia – opozycyjność, dychotomiczność;

• wyrazy o znaczeniach przeciwnych;

• 1. długi – krótki

• 2. mężczyzna – kobieta

• 3. lekarz - pacjent

Relacje między wyrazami

• Hiponimia –

relacja nadrzędności – podrzędności

• Partonimia –

Relacja część - całość

Dynamizm języka

• Słownictwo w języku - dynamiczne, niestabilne, żywe – liczne zmiany w rozwoju języka

• Teoria powstawania innowacji językowych – powstają w centrach (umysłowych, kulturalnych, naukowych, w ośrodkach władzy);

• Teoria zachowywania się reliktów językowych – na obrzeżach życia publicznego (terytorialnych lub środowiskowych);

Życie wyrazu –

• „narodziny” - adaptacja - wchodzenie w obieg społeczny - pełna stabilizacja i żywotność - obumieranie, - zgon (archiwum języka, zasób pasywny języka)

• W każdej epoce rozwoju języka:

• warstwa stabilna słownictwa,

• warstwa recesywna,

• warstwa słownictwa nowego

Słownictwo stabilne w języku polskim

• 1700 wyrazów – z języka prasłowiańskiego (stabilne słownictwo: ramię, lis, sosna, wiosna, deszcz, góra, łan, żelazo, matka, gość, gospodarz, być, jeść, mieć, spać, bóg, dusza, wola, rozum, dobry, zły)

• zaimki: ja , ty, tam, teraz;

• liczebniki;

• spójniki, przyimki, wyrażenia modalne

Archaizmy

• Wyraz odczuwany dziś jako przestarzały lub taki, którego się nie używa;

• Czynniki zewnętrzne wpływające na powstanie archaizmów:

- zanik desygnatów (dyby, ale: łagiew - butelka );

• Historyzmy: wyrazy używane tylko odnośnie do przeszłości: muszkiet, rusznica, karoca;

• Archaizmy znaczeniowe:

• miesiąc (na niebie) – księżyc

• przytomny - obecny

Jak i dlaczego wyrazy zmieniają znaczenie?

• rozszerzenie znaczenia

• piwnica,

• zawężanie znaczenia

• zboże;

• dziewka – dziwka

• przesunięcie znaczenia

- bielizna

• pejoratywizacja

- mać  maciora, matka

• melioryzacja

- kobieta

Uwarunkowania zmian wyrazowych
w polszczyźnie XX/XIX w.

demokratyzacja,

marketyzacja,

technologizacja

• zmiana systemu politycznego (powstanie nowych partii i ich „języków”;

• język polityki III i IV RP;

• nowy ustrój gospodarczy ;

• powstanie nowych instytucji życia politycznego;

• uwolnienie się spod wpływów byłego ZSRR;

• kultura konsumpcyjna;

• zniesienie cenzury;

• tworzenie się społeczeństwa informacyjnego, język mediów ;

1. napływ wyrazów obcego pochodzenia,

• 1. anglicyzmy i amerykanizmy: bilboard, chipsy, dealer, leasing, design, fastfood, instant, brunch, news, show, top, all, best, full, hard, soft, sexy, briefing, casting, catering, clubbing dressing, lifting, lobbing, marketing, mobbing, monitoring, petting, ranking, roaming, sponsoring, szoking, timing

• For sale

Ciągnik rolniczy T25A2

Przegląd ważny do 2001 r.

Data produkcji

Do przebiegu 500 motogodzin

Cena 7700 zł

Tel. …. Call and come now!

1. napływ wyrazów obcego pochodzenia - skutki

Zamieszanie ortograficzne: design i dizajn, business i biznes, relaks i relax, klub i club, ksero i xero;

Uproszczenie ortografii polskiej w Internecie

Programowy sprzeciw wobec polskiej ortografii – ziny i graffiti (nufki, xsiądz, szkoła óczy, mniej ksionżkuf, wincy piwa), „Włatcy móch”

terror znaków diakrytycznych, galer gramatyki, kamieniołomy ortografii

Gdansk Lech Walesa Airport

1. napływ wyrazów obcego pochodzenia - skutki

• Adaptacje słowotwórcze i fonetyczne transkrypcje:

• beściak (the best);

• hicior,

• coolowy,

• fulwypas,

• superoski,

• trendowy, trendowaty,

• sofcik.

• biforka

2. rodzime procesy słowotwórcze

pitować, dresiarz, wideomania, popiwek, docieplać, emalia lub emilek, zasejwować, zguglić,

konstrukcje: bio-, euro, super, pseudo-, eko-, de , mini-, post-, -gate, anty-, cyber-, neo- tele- , ultra-

• Ziobrofon – urządzenie nagrywające (wpływ sytuacji na powstanie nowego słowa);

• Produktywność niektórych przedrostków: na- (nastrzelać), od- (odpalić), po- (pogiąć, popalić), przy- (przyuważyć, przynudzać), u- (ugrać, uwalić), wy- (wymiękać, wyluzować, wyrolować), za- (zalewać, załapać, zamulić)

Produktywność przyrostków: -uch (komuch, wykształciuch), - ocha (taniocha, darmowacha), - as (smutas, urzędas)

• Derywacja wsteczna:

- ochrzan, odjazd, perwers, podryw, odzyw, opieprz, ściema, wtopa, demolka, przygłup, schizol, zbok,

3. neosemantyzacja

cyfra,

metal,

sezon,

góral,

wirus,

pluskwa,

plankton,

„Nowości” w codziennej komunikacji

• Ograniczenie kodu werbalnego (szczególnie mówienia) – ze względu na ikoniczność kultury, elektroniczne mass media, automatyzację życia społecznego, „samoobsługowość”

• „Organ nieużywany zanika” – ubożeje zasób słownictwa przeciętnego Polaka;

• Moda językowa – używanie i nadużywanie jednych słów („kosztem” innych), ekspansywność wyrazów.

• Media wymuszają nowe formy komunikacji (nowa ekonomia języka, nowe formy wspólnotowych doświadczeń);

• Tradycyjne formy przekazu: listy, telegramy, pogawędki, rozmowy telefoniczne zostały wyparte przez e-maile, blogi, chaty, irce, SMS-y;

• „język na nielegalu” – język kontestujący język instytucji oficjalnych

„Nowości” w codziennej polszczyźnie – moda językowa

• Słowa prestiżowe :

• listonosz - ?

• dozorca - ?

• fryzjer – ?

• kwiaciarka - ?

• sprzedawca - ?

centrum (Centrum Badań Kosmicznych PAN, Centrum Ogrodnicze, Centrum Drzwi Przesuwnych, Centrum Złota);

• salon (Salon prasowy, Salon fryzjerski, Salon meblowy, Salon piękności, Salon wróżb);

• studio (Studio kwiatowe, Studio światła).

• Antytendencja - moda na swojskość:

nazwy typu: Rzeczy Ładne, Zajazd Podgrzybek, Bar Pierożek;

moda językowa

• hit

• szlagier, przebój muzyki rozrywkowej;

• coś najlepszego, coś co ma powodzenie (hit restauracji, hit wśród naszych produktów)

• kultowy,

• przeznaczony do kultu religijnego, mający religijny charakter, odnoszący się do Boga

• obiekt uwielbienia,

• coś bardzo znanego, popularnego i lubianego

• zgadza się, dokładnie zam. tak, ależ tak, no pewnie, jak najbardziej, oczywiście

• Charyzmatyczny

• Ekstremalny

• Kreatywny

• Opcja

• Szokować

• Klimaty

• Korupcja,

• Lustracja,

• Ekstrema

• Bicie piany

• Polowanie na czarownice,

• Zaczęły się schody

• Pranie mózgów,

• Wylewanie dziecka z kapielą

Moda językowa

• spoko

- w porządku dziękuje;

• Nie ma sprawy,

• Nic nie szkodzi,

• Nie ma o czym mówić,

• Nic się nie stało,

• To żaden kłopot,

• Dobrze,

• Świetnie, nieźle

• Nie ma się czym przejmować,

• Oczywiście, naturalnie,

• Jest dobrze, wspaniale,

• Jest świetny, kapitalny

• W nazwie własnej

Nowe rzeczowniki powstałe drogą uniwerbizacji

• Bieżączka (sprawy bieżące);

• Budżetówka (sfera budżetowa);

• Normalka (coś normalnego);

• Nówka (nowy, nieużywany przedmiot);

„Nowości” w codziennej polszczyźnie - czasowniki

• Przejście czasowników o rodowodzie slangowym do polszczyzny ogólnej, codziennej:

• bulić,

• chachmęcić,

• chromolić

• ciepnąć,

• czniać

• flekować,

• kablować,

• ochajtnąć się;

• ocipieć

• pieprzyć

• pitolić

• ubzdryngolić

• wyluzować

• wymiksować się,

• wyrolować

• zapodać

„Nowe” związki wyrazowe z czasownikami

• Być: rąbniętym, napalonym, narąbanym, przymulonym, uwalonym, zdołowanym, cool, seksy, trendy;

• Być: do tyłu, na aucie, na fali, na topie, na rzeczy, po balu, po herbacie, w szoku, za cienkim na coś,

• Mieć: doła, farta, gadane, haka, melodię do czegoś, przechlapane, tyły, plecy,

• Dać: ciała, czadu, kopa, sobie siana, dać komuś do wiwatu, w łapę,

• Iść: na całość, na żywioł, w odstawkę, w zaparte,

• Robić: w bambuko, jaja, wodę z mózgu

• Wciskać: bajery, kit, ciemnotę

„Nowe” przymiotniki, nowe znaczenia przymiotników

• badziewny, badziewiasty

• debilny,

• frustrujący

• jarany

• kibolski

• kumaty

• luzacki,

• maczowaty

• obciachowy

• oszołomski

• rajcowny

• skołowany

• spektakularny

• topowy,

• totalny,

• upierdliwy,

• zajebisty,

• zniesmaczony

• bombowy,

• chory,

• cienki,

• czarny,

• czerwony

• denny

• dziadowski

• ekstremalny,

• Kosmiczny,

• magiczny,

• mętny,

• miękki

• odjazdowy, odjechany

• porąbany

• poroniony,

• rąbnięty,

• rozmyty,

• wypasiony

Nowe gniazda słowotwórcze

• Szpanować – szpan, szpaner, szpanerstwo, szpanerka, zaszpanować, przyszpanować

• Świrować – świr, świrus, świruska, świrnięty

• Kolega – koleś, kolesiostwo, kolo,

• Głupi – przygłup, głuptas, głup, głupek, rżnąć głupa

• Lewy- lewus, lewak, lewactwo

• Twardy – twardziel , twardogłowy

Leksykon – wielki „worek” ?
Podział słownictwa na klasy funkcjonalne

• Leksemy realno-znaczeniowe i leksemy funkcyjne

• Leksemy realno-znaczeniowe (odnoszące się do zjawisk pozajęzykowych) –

• Leksemy funkcyjne (służące budowie tekstu , ekspresji, impresji)

• Leksemy znaczeniowe

• 6 klas:

• rzeczowniki (liczba, przypadek, rodzaj – kategoria klasyfikująca)

• czasowniki (odmienne przez czasy, tryby, osoby; kat. klasyfikująca aspektu)

• przymiotniki (odmienne przez liczbę, przypadek, rodzaj, część podlega stopniowaniu),

• przysłówki (nieodm., część podlega stopniowaniu),

• liczebniki,

• zaimki

• Leksemy funkcyjne

• 4 klasy:

• spójniki,

• przyimki,

• partykuły,

• interiekcje (wykrzykniki)

4 klasy leksemów (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki, przysłówki)

• odpowiadają podstawowym kategoriom pojęciowym, za pomocą których umysł ludzki „porządkuje” świat;

• rzeczy (substancje), cechy, czynności, cechy drugiego stopnia (bardzo miły, bardzo pracuje)

2 klasy leksemów (liczebniki, zaimki)

• Służą wyróżnianiu cech ilościowych, szeregowaniu (pięć, piąty, pięcioro, pięciokrotny,);

• Wskazywaniu (ten, ty) i wyrażaniu wysokiego stopnia abstrakcji (ktoś, żaden, każdy, nigdzie)

Leksemy funkcyjne
4 klasy

• spójniki (konstruowanie zdań: i, oraz, ale, albo)

• przyimki (od, na, pod, obok, przed, po, za)

• partykuły (również, chyba, podobno, oby, niechby, niestety, no)

• interiekcje (wykrzykniki i dopowiedzenia): owszem, zgoda, tak, ch, ojej, hej, halo, bęc, trach)

Gramatyka

Zestaw reguł dotyczących sposobu łączenia jednostek językowych w konstrukcje wyższego rzędu

Gramatyka

• Głoski (najmniejsze elementy, nie mające znaczenia): t, k, o

• ciąg znaczący: tok, kot, kto

• cechy dystynktywne – fonemy (tom – dom, głos – kłos);

• Morfemy leksykalne: tam, dom-, pies-, kot-

• Morfemy słowotwórcze: dom-ek, ps-ina, koc-ur

• Morfemy fleksyjne: dom-owi, kot-em

• Konstrukcje morfemowe i leksemy nieodmienne tworzą grupy składniowe i zdania: Mój przyjaciel dostał wczoraj psa.

• Gramatyka „działa” na różnych, hierarchicznych poziomach języka:

• składnia - konstrukcje składniowe (semantyka)

• morfologia (fleksja i słowotwórstwo) - wyrazy

• morfonologia - morfemy

• fonologia - fonemy