Surowce i chemikalia.

W rozdziale tym barwniki nie wymagają uzupełnienia, jednak odtąd będą stosowane w pewnej mierze w formie ekstraktów Natomiast środki bejcujące i pomocnicze zostaną uzupełnione przez bejcę cynową i chromową, kwas azotowy i siarkowy.

Ekstrakty są to zagęszczone i wysuszone wyciągi pewnych barwników, jak żółte (żółtodrzew), czerwone (krasnodrzew — fernambuk) i niebieskie drewno (kampeszowe drzewo), kwercytron, sumak, łupiny orzecha włoskiego itp. Naturalna aktywnoć tych barwników oraz ich swoista cecha i trwałość wybarwień przez tę procedurę w większości przypadków bardzo się zmniejsza. Wprowadzenie ekstraktów nastąpiło wskutek usiłowań w zakresie ułatwienia obrotu barwników i uproszczenia operacji farbowania. Tutaj odpada niewygodne i czasochłonne przygotowywanie kąpieli barwiącej. Wystarczy tylko sproszkowany ekstrakt rozprowadzić w małej ilości wody, dodać do kąpieli i rozpuścić przez niezbyt długie gotowanie.

Cyna. Ten jasno błyszczący metal przygotowuje się przez rozgrzanie i stopienie kamyczków cyny. Występuje ona w formie taśm, lasek (prętów i sztabek) oraz drobnych ziarenek. Stosuje się ją do wykonania roztworu cyny. Do tego celu cyna powinna być możliwie czysta: za najlepszą uchodzi cyna angielska.

Sól cynowa (chlorek cynowy). Sól ta tworzy czysto białe, wilgotne rozpływające się na powietrzu kryształki. Chlorek cynowy przygotowuje się przez rozpuszczenie cyny w kwasie solnym; jest on silnie żrącym środkiem i dlatego musi być przechowywany w szklanej butelce. Chlorek cynowy służy jako zaprawa (bejca) do żywych żółtych i czerwonych kolorów oraz jako środek do cieniowania.

Chromian potasu (czerwone sole kwasu chromowego, węglan chromianu). Chromian potasu jest środkiem bejcującym. Występuje on w formie czerwonożółtych lub żółtoczerwonych, łatwo rozpuszczających się w gorącej wodzie kryształków. Jest trujący i dlatego powinien być przechowywany w dobrze zamkniętym miejscu.

Kwas azotowy (kwas saletrowy). Kwas ten w czystym, skoncentrowanym stanie jest bezbarwnym, dymiącym płynem. Służy do wytwarzania roztworu cyny, jest płynem silnie żrącym (trawiącym) i dlatego powinien być przechowywany w butelce ze szklanym korkiem.

Dymiący kwas siarkawy (olej witriolowy). Kwas ten jest żółtawobrunatnym, gęstym, dymiącym płynem. Służy do wytwarzania roztworu indygo, do tzw. indygo-ekstraktów, jest silnie żrący i także musi być przechowywany w butelce ze szklanym korkiem.

Soda kaustyczna (wodorotlenek sodu). Sodę kaustyczną nabywa się w formie białych kawałków, które początkowo na powietrzu rozpływają się, jednakże przez wchłanianie kwasu węglowego znowu przeobrażają się w ciało stałe. Służy jako środek rozpuszczający przy nastawianiu (przyprawianiu) hydrosiarczynu kadziowego (siarczynu wodoru).

Siarczyn sodowy (siarczyn wodoru). Siarczyn sodowy występuje w formie białego proszku. Stosuje się go do nastawiania hydrosiarczynu kadziowego.

Wskazania specjalne

Zastosowane w tym rozdziale nowe środki pomocnicze — ze względu na swój bardziej aktywny charakter — wymagają szczególnej ostrożności. Należy przy tym podkreślić — pomijając już wcześniej podane właściwe operacje bejcujące i farbujące — że każda zmiana w traktowaniu wełny daje na ogół inne efekty farbiarskie, co należy zawsze brać pod uwagę.

SPOSÓB WYKONANIA ROZTWORU INDYGO

Roztwór indygo przygotowuje się przez ugniecenie l części indygo z 7—8 częściami dymiącego kwasu siarkowego. .W mocnej przejrzystej butelce o długiej szyjce miesza się stopniowo 20—25 g dymiącego kwasu siarkowego i 3 g drobno sproszkowanego indygo za pomocą szklanej sztabki do wykonywania past o równomiernej konsystencji, tzn. wymieszaniu pierwszej porcji znowu dodaje się równe dawki obydwóch składników, dokładnie miesza i tak kilkakrotnie powtarza te czynności, aż do wymieszania potrzebnej ilości roztworu. Butelkę należy szczelnie zamknąć korkiem i odstawić w umiarkowanie ciepłe miejsce. Po upływie 24 godzin roztwór powinien być zdatny do farbowania. Przygotowany w ten sposób roztwór jest ekstraktem indygo, w związku z czym może być długo przechowywany. Przed użyciem należy roztwór dokładnie odmierzyć (posługując się menzurką) i dodawać kropla po kropli do letniej kąpieli, stale mieszając. Następnie zabejcowaną wełnę zakłada się na drążki, zanurza ją w ciepłej kąpieli i farbuje przeciągając ją — początkowo szybko, po czym wolniej — przy stopniowo wzrastającej temperaturze. Gdy kąpiel jest niemal wyczerpana, doprowadza się ją do wrzenia.

SPOSÓB WYKONANIA ROZTWORU CYNY (na l kg wełny)

Do mocnej przejrzystej butelki należy wlać 600—800 ml czystej, miękkiej wody, ostrożnie dodać 200 ml kwasu azotowego, zmieszać tę mieszankę szklaną sztabką, po czym rozpuścić w niej — małymi dawkami — 30 g ziarenek cyny (spotykanej w granulkach) — w 5—15-minutowych odstępach. Całość dokładnie zmieszać, zamknąć butelkę szklanym korkiem i wstawić do zimnej wody do następnego dnia, po czym przezroczysty jasnożółty roztwór filtruje się do drugiej butelki przez szklany lejek. Jeśli płyn nabierze białego, mlecznego wyglądu, należy roztwór uważać za zepsuty i przygotować na nowo drugi. Tę cynową bejcę stosuje się niemal wyłącznie w metodzie równoczesnej, polegającej na tym, że w trakcie barwienia zarówno barwniki, jak i środki bejcujące mieszczą się w jednej kąpieli, zwłaszcza przy zastosowaniu (podczas farbowania) koszenili lub czerwca. Można przy tym zmieniać dodatki. Przy użyciu tylko 15 g cyny, 100 ml kwasu azotowego i 300—600 ml wody uzyskuje się błękitnawe i matowe wybarwienia. Cynowe wybarwienia można przyciemniać za pomocą siarczanu żelaza i galasówek.

ZASTOSOWANIE ZAPRAWY (BEJCY) CHROMOWEJ (na l kg wełny)

W 20 l gotującej wody rozpuścić 15—40 g węglanu chromianu, po czym kąpiel ostudzić, dodając 20 l zimnej wody, włożyć do niej wilgotną wełnę, doprowadzić do wrzenia, gotować 45 - 90 minut i pozostawić w bejcy do wystudzenia. Dla uzyskania ciemnych i równych wybarwień można wełnę uwieszoną na drążkach i po zanurzeniu jej w kąpieli — bejcować podczas możliwie równomiernego przeciągania. Przed farbowaniem zabejcowaną włóczkę płucze się w letniej wodzie. Chromian potasu jest bardzo aktywnym środkiem bejcującum, jednakże przy zastosowaniu ilości przekraczających 4% działa na barwniki redukujące (obniża ich siłę). W kąpielach i rozwijających i przyciemniających (zob. Bejcowanie — zaprawianie) węglan chromianu można stosować odpowiednio do siarczanu żelaza lub miedzi. Wełnę zabejcowaną na zaprawie chromowej łatwo się opracowuje. Z reguły barwi się ona równomiernie, pamiętać tylko należy, aby zarówno kąpiel bejcująca, jak i barwiąca, zawierały dużo płynu i aby powietrze podczas bejcowania wcale, a później — po zabejcowaniu wełny — możliwie równomiernie na nią oddziaływało. Po farbowaniu pierze się wełnę w kąpieli mydlanej i gruntownie płucze.

Dodatek kamienia winnego do bejcującej lub barwiącej kąpieli działa w pewnych przypadkach dodatnio. Można go również zastosować w traktowaniu równoczesnym, tj. w jednej kąpieli zawierającej barwniki oraz środki bejcujące.

NIUANSOWANIE ZA POMOCĄ SOLI CYNOWEJ

W przypadkach, w których farbuje się za pomocą ałunu, żelaza, miedzi lub chromu, przez dodanie soli cynowej pod koniec farbowania można wywoływać stopniowanie, ożywianie lub rozjaśnianie farby. Proces ten przebiega w taki sam sposób jak przyciemnianie.

Spis barwników naturalnych

Barwniki farbujące na kolor żółty

Berberys pospolity (Berberis vulgarisj. Korzeń i młode pędy.

Brzoza (Betula alba). Liście.

Cebula (Allium sativum). Suche złote łuski.

Czyściec błotnisty (Stacbys paluster).

Dąb (Quercus robur). Kora. Grabina (Caprinus betulus).

Kora wewnętrzna Gruszka (Pirus). Liście.

Jabłoń (Piius malus). Wewnętrzna kora.

Jałowiec kolczasty (Ulex europaens). Młode pędy.

Janowiec (Saraihcunnus scoparius). Młode pędy.

Janowiec barwierski fGenista tinctoria). Młode i kwitnące pędy.

Jeżyny (Rubus fructicosus). Młode pędy, liście i korzenie.

Jesion (Fraxinus excelsior). Świeża wewnętrzna kora.

Jodła (Picea abies). Opadłe, zamknięte i soczyste szyszki.

Kaczeńce (Caltha palustris).

Kokorycz żółty (Corydalis lutea). Ziele.

Ligustr (Ligustrum vulgare). Liście.

Łopian (rzepik) (Agrimonia eupatoria). Ziele.

Mącznica lekarska (Aictostaphylos uva ursi). Ziele.

Mech islandzki (Cetraria islandica). Cały porost.

Mirt (Myrica gale). Młode pędy.

Modrzew (Pinus larix). Opadnięte brązowe szpilki i kora.

Olcha [Alnus glutinosa i A. Incana). Liście i kora.

Osika topola {Populus tremula). Świeże i suszone liście.

Paproć (Pteris agilina). Korzeń.

Porosty, porosła, epiiity, tzw. liszaje i pleśnie

Porost brodaczka — na drzewach iglastych (Usnea barbata). Cały porost.

Porosty czarne (Bryopogon jubatum). Całe porosty.

Porost jałowcowy (Cetraria juniperyita). Całe porosty.

Porosty kluczowe na kamieniach i skałach (Parmelia saxatilis) — tarczownica kamienna. Całe porosty.

Porosty kluczowe-perłowe (Parmelia perlata) — tarczownica perłowa. Całe porosty.

Porosty kluczowe-pępkowate (Parmelia omphalodes). Całe porosty.

Porost modrzewiowy (Eveinia vulpina). Cały porost.

Porosty na konarach drzew liściastych i iglastych (Ramalina fraxinea — odnożyca jesionowa). R. Farinacea (o. mączna). R. polinaria (o. pyłowa). Całe porosty.

Porosty na murach (Parmelia parietina). Całe porosty.

Porosty warkocze-liszaje (Alectoria sarmentosa). Całe porosty.

Przelot pospolity (Anthyllis vulneraria). Ziele.

Przytulica wiecznotrwała (Gallum verum). Kwitnące ziele.

Rdest (Połyconum persicaria i P. lapathifolium).

Świeże liście. Rezeda (Resesaluteola). Ziele.

Rosiczka (Drosela).

Ziele. Rumianek (Anthemis tinctoria).

Kwitnące główki — świeże i suszone.

Ruta (Fumaria officinalls). Ziele.

Ruta łąkowa (Thalictrum llavum). Ziele.

Sierpik barwierski (Serratula tinctoria). Ziele.

Skrzyp (Eguisetmu sylyaticum Eg. pratense i Eg. arvense). Ziele,

Starzec-Jakubek (Senecio Jacobeaea). Ziele.

Szafran (Crocus sativus). Znamiona słupka i pręcików.

Szakłak-kruszyna (Rhamnus frangula). Kora.

Szakłak ciernisty (Rhamnus cathartica). Jagody i kora.

Świętojańskie ziele (Hypericum perforatum). Ziele, pęd.

Trybula dzika (Antriscus sylvestris). Ziele.

Trzcina (Phragmites communis). Kwiatostany, rozpierzchłe wiechy na jesieni.

Trzmielina (Euonymus europaeus). Wysoki krzew lub pnącze.

Widłak /'(Lycopodium alpinum, L. complanatum i L. clowatum). Całe ziele.

Wierzba (Salix pentandra). Liście.

Wrotycz (Tanacetum vulgare). Świeże liście i zasuszone kwitnące główki.

Wrzos (Colluna vulgaris). Młode pędy.

Barwniki farbujące na kolor czerwony

Borówka — czarna jagoda (Yaccinium Mvrtillus). Jagody.

Czarny dziki bez (Sambucus Ebulus, S. nigra). Jagody.

Czerwiec. Kermes (Coccus ilicis). Owad wysuszony.

Farbownik (Anchusa tinctoria — Alcanna spura). Kora korzenia.

Koszenila polska (Margarodes polonicus). Wysuszony owad.

Krokosz barwierski — oset (Karthamus tinctoria). Korona kwiatu.

Marzanka wonna (Asperula tincortum). Korzeń.

Marzanna (Rubia tinctoria). Korzeń.

Pokrzywa (Urtica dioica). Czerwone łodyżki jesienią.

Przestęp (Bryonia dioica). Jagody.

Przytulica (Galium boreale i G. mollugo). Korzeń.

Szakłak (Rhamnus frangula). Kora.

Wróble proso (Lithosprum ar-wense).

Barwniki farbujące na kolor błękitny

Borówka — czarna jagoda (Yaccinium MyrtiIIus). Jagody.

Czarcikęs (Scobiosa succisa). Liście, przez fermentację.

Czarny bez (Sambucus Ebulus, S. nigra). Jagody.

Ligustr (Ligustrum vulgare). Jagody.

Marzanna (Isatis tinctoria). Liście, przez fermentację.

Tarnina (Prunus spinosa). Owoce.

Barwniki farbujące na kolor brunatny

Borówka — czarna jagoda (Vaccinium MartiIIus). Jagody.

Brzoza (Betula alba). Kora. Chmiel (Humulus lupulus). Łodygi.

Czeremcha (Prunus padus). Kora.

Dąb (Quercus robur). Kora.

Jałowiec (Juniperus communis). Jagody.

Jarzębina (Sorbus aucuparia). Kora.

Jodła (Picea abies). Opadłe szyszki — zamknięte i soczyste.

Mech islandzki (Cetraria islandica, Stocta pulmonaria). Cały porost.

Modrzew (Pinus larix). Opadnięto szpilki.

Narośla różnych roślin (Yalonea). Naroślą, porośnięcia.

Olcha (Alnus incana i Al. glutinosa). Kora.

Orzech włoski (Juglans legia). Zielone łupiny, świeże korzenie., świeże kwiatowe kotki, świeże i suszone liście.

Osika topola (Populus tremula). Kora.

Porosty jesionowe (Ramalina FSraxinea). Całe porosty (odnożyce).

Porosty kluczowe pruszące (Parmelta conspersa). Całe porosty.

Porosty kluczowe pęcherzowate (Parmelia physodes). Całe porosty.

Porosty mączne (Ramalina larinacea). Całe porosty.

Porosty na konarach (Ramalina larinacea, R. polinaria). Całe porosty.

Porosty kluczowe na kamieniach (Parmelia s(ixatilisj. Całe porosty.

Porosty tarczowe, szare (Cetraria glauca). Całe porosty. Szakłak (Rhamnus frangula).

Kora. Śliwa — tarnina (Prunus spinosa). Kora.

Wierzba (Salix pentandra). Kora.

Barwniki farbujące na kolor szary i czarny

Borówka — czarna jagoda (Yaccinium MyrtiHus). Jagody.

Brzoza (Betula alba). Kora.

Czarny dziki bez (Sambucus Ebulus, S. nigra). Jagody.

Czeremcha fPrunus padus). Kora.

Dąb (Quercus robur). Kora.

Grzybień — wodna lilia (Nymphea alba). Korzeń.

Jarzębina (Sorbus aucuparia). Kora.

Jeżyna (Rubus fructicosus). Młode pędy, liście i korzenie.

Jodła (Picea abies). Opadłe, zamknięte, soczyste szyszki i kora.

Kosaciec— irys (Iris pseudacorus). Korzeń.

Mącznik lekarski (Arctostaphylos uva ursi). Ziele.

Naroślą na różnych roślinach (Yalonea). Narośla, porośnięcia.

Olcha (Alnus incana i Al. glutinosa). Kora, gałęzie i nasiona.

Przywrotnik (Alchemllla yulgaris). Świeże i suszone ziele.

Sumak (fihus coriaria). Świeże i suszone liście.

Szczaw (Rumex acetosa). Świeże ziele.

Wilcza stopa (Lycopus europaeus). Ziele.

Importowane barwniki

Drzewo niebieskie — kampesz (Lignum campechianum). Rdzeń drzewa z Haematoxylon campechianum.

Drzewa niebieskiego ekstrakt.

Drzewo żółte. Rdzeń drzewa z Morus tinctoria.

Drzewa żółtego ekstrakt.

Drzewo czerwone (brazyliowe, fernambuko), rdzeń drzewa z Caesal pinia Brasilensis, C. Crista, C. Sopan itd.

Drzewa czerwonego ekstrakt.

Drzewo sandałowe, rdzeń drzewa z Pterocarpus santalinus i podobnych drzew azjatyckich i afrykańskich.

Galasówka, naroślą na liściach różnych gatunków dębów. Indygp (Indigofera tinctoria). Barwnik uzyskiwany przez fermentację świeżych liści indygo i podobnych mu roślin (marzanny).

Koszenila, wysuszone owady (Coccus cacti).

Kurkuma (Terra japonica). Barwnik występujący w kłączach Curcuma longa.

Kwercytron, wysuszona wewnętrzna kora z Ouercus tinctoria.

Kwercytrynowy ekstrakt.

WYKAZ PIŚMIENNICTWA

1. Dominkiewicz M.: Podstawy farbiarstwa. Tom I. PWT. Warszawa 1950

2. Praca zbiorowa: Chemia dla wszystkich. PWT: Warszawa 1956.

3. Spranger E.; Farbbuch — Grundlagen der Pflanzenfarberei auf Wolle. Eugen Rentsch Verlag. Erienbach-Zurich 1969.