ŚREDNIOWIECZE

1. Pojęcia:

teocentryzm - pogląd uznający Boga za najwyższą wartość. Jest on przyczyną i celem istnienia wszystkich bytów.

asceza - jest to dobrowolne wyrzekanie się wszelkich przyjemności, umartwianie się oraz surowy tryb życia. Asceza miała wg. niektórych religii zapewnić doskonałość i być droga do zbawienia.

2. Portret idealnego władcy na podstawie kroniki Galla Anonima.

Gall Anonim był prawdopodobnie mnichem benedyktynskim, pochodzenia francuskiego , który przybył do Polski z Węgier. Przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego , a kronika miała byc podziekowaniem za goscinę.

Jest to utwór pochwalny, wysławiający polskich włądców , a szczególnie Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego .

Kronika przedstawia dwa wzorce osobowe doskonałych władców. Pierwszym jest Bolesław Chrobry. Anonim pisz o załobie jaka ogarneła naród po śmierci Chrobrego. Autor podkreśla, że człowiek ten był godny nasladowania z uwagi na jego zalety i zycie jego nazywa chwalebnym. Twierdzi, że wraz z odejsciem króla złoty wiek Polski zmienił sie w ołowiany. Przedstawia kraj jako płaczacą wdowę. Następnie wymienia zalety króla tj: sławę, męstwo, sprawiedliwość, dobrodusznośc. Kolejny fragment kroniki dotyczy Bolesława Krzywoustego. Autor koncentruje się na obronie Głogowa z 1109 roku. Przewazajacej sile niemców przeciwstawili się mieszczanie. Wtedy Henryk V nakazał przywiązać zakładników do machin oblęzniczych. Niczego nie osiągnął, bo polacy walczyli zaciekle. Wówczas Niemcy skierowali się w stronę Wrocławia, gdzie doszło do starć z wojskiem Bolesława Krzywoustego. Król budził tak potężny strach, ze był nazywany ''Bolesławem, który nie śpi''.

Autor w kronice stworzył wizerunki doskonałych władców, które charakteryzowały się:

- Bolesław Chrobry -rycerski,pobożny,wielkoduszny, sprawiedliwy;

- Bolesław Krzywousty-wzór doskonałego bojownika , którego cechuje zapał do walki wierność Bogu i ojczyźnie oraz pogarda dla śmieci.

4. Ideał średniowiecznego rycerza - Hrabia Roland, Zawisza Czarny.

Etos rycerski zrodził się w średniowieczu. Etos, czyli zbiór norm, jakimi należy się kierować, moralny i kulturowy ideał postępowania. Wzór doskonałego rycerza rodził się wraz z rozwojem stanu rycerskiego i poezji truwerów, opiewających bohaterskie czyny. Kodeks honorowy dotyczył przede wszystkim zasad uczciwej walki. Rycerze musieli walczyć twarzą w twarz, podstęp był niedozwolony, ściągał hańbę na tego, który by się go dopuścił, a także na cały jego ród. Każdy ród rycerski miał swój herb i zawołanie, jego członkowie wspólnie musieli dbać o jego dobre imię. Także pojedynki były obwarowane całą gamą przepisów właściwego postępowania. Rycerz musiał być odważny, waleczny, kierować się honorem i oddaniem swojemu władcy. Nieco później do tego etosu dołączył jeszcze kult kobiety. Rycerski ideał za godną uznawał śmierć na polu walki, tak właśnie musiały się kończyć wszystkie opowieści o wielkich bohaterach.

Etos rycerski jest dziełem w znacznej mierze poetów, to oni opiewali wojenne czyny bohaterów, kreując ich na nie znających trwogi herosów. Oczywiście, stan rycerski miał własne prawa i obyczaje, których przestrzegano z dużą dbałością, jednak to, co przedstawia nam średniowieczna literatura, to obraz wyidealizowany, daleki od codzienności.

Najsłynniejszym bodaj bohaterem średniowiecznej poezji rycerskiej był hrabia Roland, siostrzeniec Karola Wielkiego. Z "Pieśni o Roladzie" wyłania się obraz dzielnego rycerza, nadzwyczaj odważnego i oddanego królowi. Hrabia Roland był słynnym obrońcą chrześcijaństwa, przed którym drżeli niewierni. Siła i odwaga czyniły go wręcz pysznym, nie przyjmował pomocy, nie cofał się przed niczym. Zginął w roku 778 w walkach na terenie Hiszpanii. Zaatakowany przez przeważające siły wroga, nie wezwał pomocy, wolał zginąć chwalebną śmiercią niż zostać posądzony zapień tchórzostwo. (należy pamiętać, że to wersja poetycka, nie historyczna). Pieśń ukazuje jego śmierć w sposób symboliczny i patetyczny. Roland umiera niczym Chrystus, konając na wzgórzu ostatnie myśli kieruje ku Bogu.

Na terenie państwa polskiego, podobnie jak w całej Europie, słynny był przykład Rolanda, ale nie mniej popularny stał się rodzimy bohater - Zawisza Czarny. Podobnie jak Roland obrósł on w legendę. Faktów z jego życia znamy niewiele. Zawisza pochodził z rodu sieradzkiego kasztelana, Mikołaja z Grabowa i nosił herb Sulima. Do Krakowa przybył, kiedy na tronie polskim od niedawna zasiadał Władysław Jagiełło. Odznaczał się walecznością i inteligencją. Stał się sławny jako zwycięzca wielu turniejów, wkrótce król okazał mu duże uznanie i zaufanie, czyniąc go swoim posłem. Zawisza był dzielnym rycerzem, brał udział w niejednej wojnie i wsławił się odwaga na polu walki. Zasługi wojenne przyniosły mu stanowisko starosty kruszwickiego, a później spiskiego oraz całkiem spory majątek. Znaczną część życia spędził Zawisza za granicami kraju jako poseł i jako dowódca wojskowy. Prowadził swoje wojsk między innymi w czasie cesarskiej wyprawy Zygmunta Luksemburczyka na Turków. Jako wysłannik Jagiełły przebywał na dworze cesarskim, w państwie krzyżackim czy u książąt niemieckich. Zginął w obronie Zygmunta Luksemburczyka. Nie znamy dziś dokładnych okoliczności jego śmierci, podania głosiły, że oddał życie w obronie samego cesarza.

Zawisza Czarny znany był też ze swojej prawdomówności, bezpośredniego wyrażania myśli, które czasem przysparzało mu kłopotów szczególnie w dyplomacji. Jednocześnie jako człowiek godny najwyższego zaufania, był doskonałym kandydatem na królewskiego posła. Do dziś popularne jest powiedzenie: "Polegać na kimś jak na Zawiszy", czyli bezwzględnie komuś ufać, wierzyć w jego dobre intencje i skuteczne działanie.

5. "Bogurodzica" jako arcydzieło literatury polskiej.

Bogurodzica jest najstarszym znanym polskim utworem poetyckim. Dokładnie nie określono, kto jest autorem dzieła. Przyjmuje się, że została napisana w drugiej połowie XIII wieku. Wierni śpiewali ją podczas mszy świętej, wskazuje na to Kyrieleison. Pieśń szybko wyszła poza mury kościelne i zaczęła odgrywać rolę pierwszego polskiego hymnu narodowego. Ze średniowiecznych kronik wiemy, że śpiewano ją pod Grunwaldem w 1410 roku oraz w czasie koronacji Władysława Warneńczyka w roku 1434 . Kronikarz Jan Długosz nazwał Bogurodzicę carmen patrium, czyli ,, pieśnią ojczystą ‘’, co oznacza ,,pieśń ojców’’, ale też,, pieśnią narodową’’.

Bogurodzicę rozpoczyna modlitewna prośba do Matki Bożej, by pozyskała ludziom swojego Jezusa Chrystusa. Strofa druga jest bezpośrednio skierowana do Chrystusa, by ten ze względu na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom dostatnie życie na ziemi, a potem wieczne przebywanie w raju.

W utworze można dostrzec ważne dla epoki idee, takie jak przekonanie o hierarchicznym uporządkowaniu świata oraz konieczności pośrednictwa między Bogiem i człowiekiem. Według filozofów średniowiecza hierarchia wykluczała bezpośredni kontakt między odległymi od siebie elementami. Jest on możliwy jedynie poprzez pośrednictwo innych, doskonalszych bytów. Dlatego w Bogurodzicy, modlitwie do Chrystusa pojawiają się postacie Marii, najdoskonalszej z kobiet, św. Jana, których stawiano najwyżej w średniowiecznej hierarchii świętych.

Pierwszy polski utwór poetycko zwraca uwagę starannością formy. Autur buduje wersy oparte na paralelizmach, a prawdy wiary wyraża poprzez antytezy i paradoksy. Maria jest więc Bogurodzicą i zarazem dziewicą.

6. Obraz matki w Lamencie Świętokrzyskim.

Lament świętokrzyski przedstawia wersję ewangelicznej sceny pod krzyżem, pod którym Maryja opłakuje śmierć Syna. Jest to więc wizerunek Matki Boskiej Bolesnej, która współcierpi z ukrzyżowanym Synem. Mówi o tym jej pełen liryzmu monolog, poprzez tonację którego Matka Boska odsłania swą najgłębszą rozpacz, ból i bezsilność, niemożność ulżenia Chrystusowi w męce. Maryja udręczona jest do granic ludzkiej wytrzymałości. Jej lament pod krzyżem przeradza się w skargę. Matka Boska ma tu bardzo ludzkie cechy, staje się symbolem uniwersalnego ludzkiego cierpienia. Tragedia Maryi sprawia, że przełamany zostaje dystans między Nią a ludźmi. Wydaje nam się bowiem, że mamy przed sobą nie możną orędowniczkę, ale zwykłą ziemską cierpiącą matkę. Już sam choćby fakt mówienia sprawia, że postać Matki Bożej nabiera człowieczeństwa. Maryja mówi do Syna, skarży się do Archanioła Gabriela - pierwszego zwiastuna radości, zwraca się do wszystkich matek i wszystkich ludzi, aby wzięli udział w Jej rozpaczy. Podczas, gdy dotąd u Niej szukano pomocy i pociechy, Teraz Ona szuka jej u ludzi.

Ale w Lamencie przemawia nie tylko matka, mówi w nim po prostu nieszczęśliwy człowiek, patrzący na zniszczenie wartości, do których bł przywiązany, na zniszczenie swych nadziei.

Maryja, tak jak każdy człowiek na ziemi, dotkliwie odczuwa cierpienie i ból, te ludzkie uczucia nie są Jej obce.

7. Wizerunek śmierci w średniowieczu.

Śmierć bywa różnie interpretowana, ujmowana, różne są jej wyobrażenia, chrześcijaństwie stanowi ona rodzaj wzniosłej tajemnicy, misterium końca życia. Próby interpretacji tego zjawiska dążą do pojęcia jej sensu i opanowania grozy. W chrześcijaństwie śmierć ma znaczenie odkupienia. Śmierć Jezusa była kluczowym momentem historii religijnej. Jego męczeństwo było odkupieniem dla ludzi, pokonaniem grzechu pierworodnego. Symbolicznym aktem zanurzenia w śmierci Chrystusa, odpuszczeniem pierworodnego grzechu jest chrzest. W filozofii chrześcijańskiej śmierć jest początkiem nowego życia, lepszego bytowania, połączenia z Bogiem. Jednak w rzeczywistości nawet ludzie wierzący boją się śmierci, uważana jest ona za zło, szczególnie gdy dotyczy osób bliskich. Tak ukazuje ją "Apokalipsa" św. Jana, jako zło, które zostanie pokonane u końca dziejów, w dniu sadu ostatecznego.

Wywodząca się od myśli platońskiej idea psychofizycznej natury człowieka przyjęta tez przez naukę kościoła, każe chrześcijaństwie śmierci widzieć oddzielenie się doskonałej duszy od śmiertelnego ciał, pełnego niedoskonałości.

Charakterystyczne dla średniowiecza zainteresowanie śmiercią przejawiało się wielu dziedzinach życia. Myśl o śmierci towarzyszyła ludziom już od najmłodszych lat. Nie tylko uczniom wpajano hasło Memento mori. O śmierci nie należało zapominać, ponieważ mogła nadejść w każdej chwili. O śmierci głoszono kazania, na jej temat powstało wiele utworów literackich i dzieł sztuki, ona sama zaś nie dawała o sobie zapomnieć zbierając bogate żniwo podczas nieustających wojen, epidemii i klęsk głodowych.

Do częstych motywów wykorzystywanych podczas przedstawiania należał dance macabre oraz ukazywanie rozkładu ciała. O znikomości życia i jego ulotności miał przypominać proces rozkładu zwłok. Ludzkie ciało było kruche, podlegało procesom degradacji. Ten namacalny dowód przemijania dobitnie świadczył o marności ludzkiego życia, które kończy się nagle i pozostawia tylko gnijące ciało. Pewien zakonnik tak opisywał marność cielesną: "Piękno ciała tkwi wyłącznie w skórze. Gdyby bowiem ludzie mogli zobaczyć, co się znajduje pod skórą, mierziłoby ich spoglądanie na kobiety. Ich powab składa się z flegmy i krwi, z wilgotności i żółci. Gdyby ktokolwiek zastanawiał się, co ukrywa się w dziurkach od nosa, w gardle i w brzuchu, doszedłby do wniosku, że są tam tylko nieczystości. A jeśli nie możemy nawet czubkiem palca dotknąć flegmy czy kału, jak przeto możemy pragnąć obejmować worek łajna". Takie odstręczające obrazy cielesności miały służyć nabożnemu zwróceniu się ku sprawom duchowym, wzniosłym, prowadzącym do zbawienia. - słowa pewnego zakonnika.

Pojęcia do zapamiętania

Ars moriendi czyli sztuka umierania, rytuał towarzyszący godnej śmierci. W średniowiecznej sztuce można odnaleźć szereg wskazówek i przykładów umierania z godnością. Rozważania chrześcijańskich filozofów (św. Ambroży, św. Augustyn)i fantazja świeckich autorów starały się ukazać śmierć jako doniosłe zjawisko, kulminacyjny punkt życia, do którego należało był odpowiednio przygotowanym. Nie chodziło tu jednak o żaden zewnętrzny rytuał, obrządek, którego można by się nauczyć, ars moriendi polegała głównie na godnym życiu, które pozwoli z odwaga spojrzeć śmierci w oczy i z nadzieją wyglądać życia wiecznego.

("Sztuki umierania nie można się nauczyć, nie wiąże się z nią bowiem żadna technika, żaden zespół reguł ani norm" - E. Cioran).

Danse macabre, co oznacza - taniec śmierci. Taniec śmierci był ujmowany wielokrotnie na obrazach i w literaturze, stanowił popularny motyw, do którego chętnie nawiązywali średniowieczni artyści. Taniec śmierci znalazł tez swa realizację pseudo - dramatyczną. Był tematem widowisk urządzanych na cmentarzach, czasem w kościołach. Najczęściej widowisko poprzedzone było kazaniem na temat umierania, grzechu, kary i winy, potem zaś odgrywano makabryczny korowód, przebrane za śmierć osoby tańczyły zapraszając do swej zabawy zgromadzonych, przypominając im że kiedyś zatańczą w śmiertelnym korowodzie. Po improwizacji znów następowało kazanie, wierni po takim przedstawieniu powinni odczuwać strach przed bożą karą, skruchę i chęć poprawy.

Memento mori czyli pamiętaj, że umrzesz, pamiętaj o śmierci. Ta przestroga stała się słowami, jakimi pozdrawiali i żegnali się mnisi w klasztorach trapistów, kartuzów i kamedułów. Przypomnienie o śmierci miało kierować uwagę człowieka na sprawy duchowe, a odwracać od ziemskich i przyziemnych. To co cielesne było grzeszne i przemijalne, dlatego należało się troszczyć przede wszystkim o nieśmiertelną dusze i jej zbawienie.

Obraz śmierci w sztukach plastycznych

Początkowo sztuka średniowiecza obrazowała śmierć jako martwe ciało kobiece owinięte pośmiertnym całunem. Najczęściej zaznaczano tez ślady rozkładu, ogólne wrażenie miało być jak najbardziej odpychające. Potem upowszechniła się też postać apokaliptycznego jeźdźca, który pędził galopem przez stosy ciał ludzkich. Wreszcie zaczęto przedstawiać śmierć jako nagi szkielet z kosa. Kosa symbolizował tu zbieranie krwawych plonów. Z czasem pojawiły się też wizerunki kościotrupa jadącego na krowie albo wole trzymającego łuk i strzały.

Symbolika

Śmierć świętego łączyła się zawsze z cudami, które niejako zaświadczały o jego świętości, były widomym znakiem z nieba. Popularnym żywotem była historia św. Aleksego. W "Legendzie o św. Aleksym" zostało ukazanych wiele cudów, rozgrywających się w momencie jego śmierci i już po niej. W dniu jego śmierci dzwony w całym Rzymie same zaczęły bić, oddając mu hołd. Chorzy, którzy dotknęli jego świętego ciała powracali do zdrowia. Jego twarz: "promienieje jak twarz anioła.", a z grobu, w którym go pochowano, wydobywał się przyjemny słodki zapach.

Nieco inna stylistyka obowiązywała przy przedstawianiu śmierci rycerza. Doskonałym tego przykładem jest "Pieśń o Roladzie". Patos umierania został tu podkreślony przez odpowiednią symbolikę i analogię do śmierci Zbawiciela. Roland nie ginie gwałtownie, ma czas, by przygotować się do ostatniej drogi: wspina się na wzgórze i kładzie pod drzewem, łamie swój miecz, by nie oddać go poganom, ciało układa na kształt krzyża, twarz obraca w stronę ojczyzny. Roland umiera samotny jako ostatni ze swej drużyny. Bohaterstwo rycerza w walce z poganami zostaje nagrodzone, z niebios zstępują aniołowie i wiodą jego dusze do raju.

8. Sztuka średniowiecza ( malarstwo, rzeźba ).

Malarstwo

W malarstwie kolorystyka zmienia się wraz ze skalą wartości. Najpierw prymat miała czerwień – kolor cesarski, potem kolor ten ustąpił błękitowi, który przypisany był Maryi Dziewicy i królom Francji. Chętnie posługiwano się kontrastem: czerń – biel. Inne popularne barwy to zieleń symbolizująca zwodnicze pokusy młodości, żółty – symbol zła, zdrady i oszustwa. Nad wszystkimi kolorami dominowało złoto, choć złoto samo w sobie kolorem nie jest. Najbardziej znane dzieła:

- Hieronim Bosch, Siedem grzechów głównych

- Giotto di Bondone, Sad Ostateczny; Opłakiwanie

- Hubert i Jan van Eyck, Ołtarz Baranka Bożego

- Hans Memling, Legenda świętej Urszuli

- Roger van der Weyden, Święta Magdalena

- Rafael Santi, Święty Jerzy walczący ze smokiem

- Hans Holbein, Taniec śmierci

- Domenico di Michalino, Dante i „Boska komedia”

Rzeźba, witraże

Rozwijała się głównie w cieniu kościołów i katedr. Sztuka rzeźby szczyciła się głównie posągami, wizerunkami zmarłych, na nagrobkach i w kaplicach. Rzeźby w drewnie zdobiły przegrody chórowe i stalle prezbiteriów. Okna gotyckie wypełniały witraże.

W Polsce rzeźbę gotycką reprezentuje ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie. Ołtarz jest poświęcony Najświętszej Marii Pannie. Sceny z ołtarza przedstawiają epizody z życia Matki Bożej i Jezusa Chrystusa, jak: Chrystus w otchłani, Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny czy Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny.

Warto zapamiętać także inne dzieła i ich twórców, np.:

- Claus Sluter, Niderlandczyk, który wyrzeźbił wiele posągów świętych

- Mikołaj Pisano (Włoch) – autor kazalnicy w katedrze w Pizie

- Pieta z kościoła w Lubiążu

- miedzioryt Martina Schongauera Archanioł Gabriel.