1. Wprowadzenie

Ochrona interesów konsumentów ma już bardzo długą tradycję. Początki jej dynamicznego rozwoju sięgają gwałtownych procesów uprzemysłowienia, jakie nastąpiły w drugiej połowie XIX wieku. Wtedy to właśnie podjęto energiczne działania na rzecz m.in. prawnych rozwiązań, mających na celu zabezpieczenie różnorodnych interesów konsumentów. Bardzo istotne znaczenie w walce o prawa konsumentów miała społeczna presja, wywierana na nieuczciwych producentów i usługodawców.

Pierwsza w świecie organizacja konsumencka - Liga Konsumentów (Consumers League) powstała w Nowym Jorku w 1891 r. Wystartowała ona od propagowania sklepów, które miały dogodne dla konsumentów godziny pracy i odpowiednie warunki sanitarne. Ten sposób pomocy konsumentom okazał się bardzo interesujący i spowodował błyskawiczny rozwój tego typu lig w innych miastach amerykańskich. W 1899 r. ligi lokalne połączyły się w Narodową Ligę Konsumentów (National Consumers League)- pierwszą w świecie organizację konsumencką szczebla ogólnokrajowego (funkcjonującą nieprzerwanie do dziś).

Pierwszy w świecie akt prawny, stanowiący podstawę obrony interesów konsumenta w zakresie bezpieczeństwa żywności został uchwalony w USA w 1902 r. Była to Ustawa o czystości żywności i lekarstw (Pure Food and Drugs Act).

W Europie - szczególnie w Wielkiej Brytanii i Francji - droga do ochrony konsumentów wiodła przez ruch spółdzielczy. Pierwsza brytyjska kooperatywa powstała w 1844 r. w Rochdale i była formą obrony ludności ubogiej przed nadużyciami producentów i dostawców. Rozwój spółdzielczości nastąpił również bardzo szybko. W 1903 r. było już prawie 1.500 spółdzielni konsumenckich. Ustawę o sprzedaży dóbr (Sale of Goods Act) wprowadzono w życie w 1893 r. I choć uprawnienia z niej wynikające mają już ponad sto lat, nadal są bardzo aktualne. Zgodnie bowiem z tą ustawą konsument ma prawo żądać, aby produkty i usługi, które kupuje

• były dokładnie takie, jak je opisuje i zachwala sprzedawca;

• odpowiadały obowiązującym na rynku standardom jakości;

• były tak wykonane, by dokładnie odpowiadały celom, którym z założenia mają służyć;

• były sprzedawane bez długiego łańcucha pośrednictwa, które zwykle podwyższa cenę, a często obniża jakość.

We Francji pierwsza spółdzielnia konsumencka powstała w Lyonie w 1835 r. W 1910 r. zaś w Paryżu powołano Ligę Konsumentów (Ligue des Consommateurs), będącą federacją stowarzyszeń lokalnych i grup specjalistycznych zajmujących się problematyką konsumencką, a jej celem była reprezentacja i ochrona konsumentów.

Inną historię ochrony konsumentów mają kraje skandynawskie, w których państwo ingeruje w życie gospodarcze. Pierwszym krokiem w kierunku ustanowienia instytucjonalnych form ochrony konsumentów było powołanie w 1809 r. komisarza parlamentarnego - ombudsmana. Początkowo miał on jedynie kontrolować działalność administracji państwowej oraz wojska, bardzo szybko jednak przejął sprawy przestrzegania reguł i przepisów prawnych w kontaktach między konsumentami a przemysłem i handlem.

Nowy bieg współczesnej ochronie konsumentów nadał w 1962 r. John F. Kennedy, przedstawiając Kongresowi Stanów Zjednoczonych projekt Ustawy o prawach konsumentów (Consumer Bill of Rights). Ustawa ta określała najważniejsze prawa konsumenta:

• prawo do bezpieczeństwa, stwarzające podstawy do ochrony przed oferowaniem produktów niebezpiecznych dla zdrowia i życia;

• prawo wyboru towarów i usług o odpowiadającej cenie i jakości;

• prawo do rzetelnej informacji;

• prawo do tego, by głos konsumenta był słyszany, co wymaga stworzenia odpowiednich instytucji zapewniających możliwość formułowania postulatów, publicznego ich wyrażania i uwzględniania w polityce gospodarczej i społecznej rządu;

• prawo do środowiska naturalnego odpowiadającego wymaganiom ludzkiego organizmu i wysokiej jakości życia.

Te uniwersalne zasady zostały podjęte przez Międzynarodową Organizację Związków Konsumenckich (obecnie Consumers International), promowane, rozwijane i wprowadzane w życie przez organizacje członkowskie. Legły również u podstaw Wytycznych Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie ochrony konsumentów, przyjętej jednomyślnie w 1985 r.

Myślę, że warto przedstawić najważniejsze organizacje międzynarodowe specjalizujące się w problematyce konsumenckiej:

Consumers International (CI) to obecna nazwa International Organization of Consumers Unions (Międzynarodowa Organizacja Związków Konsumenckich). Jest to organizacja apolityczna, niedochodowa i niezależna. Popiera międzynarodową współpracę organizacji konsumenckich w zakresie informacji, edukacji, testowania produktów, usług itd. Koordynuje pracę i pomaga w wymianie doświadczeń między grupami konsumenckimi całego świata, skupia bowiem 210 organizacji konsumenckich z ponad 90 krajów. W ramach CI funkcjonuje wiele grup roboczych zajmujących się najważniejszymi problemami konsumenckimi, do których należą m.in.: zdrowie, niebezpieczne technologie, transport powietrzny, żywność modyfikowana genetycznie itp. Ma specjalne sieci, takie jak np. edukacyjną, związaną z żywnością dla dzieci, zajmującą się zdrowiem, pestycydami, a także związaną z walką z reklamą wyrobów tytoniowych i sponsoringiem ze strony producentów tych. Ponadto CI odgrywa ważną rolę w innych sieciach, takich jak działająca przeciwko niebezpiecznemu eksportowi .

CI ma swoich stałych przedstawicieli w wyspecjalizowanych agendach ONZ. Pracują oni w:

FAO - Organizacji ds. Żywności i Rolnictwa, która omawia problemy produkcji i dystrybucji żywności i produktów rolnych. CI zainteresowane jest międzynarodowymi standardami dla żywności oraz problemem pestycydów.

WHO - Światowej Organizacji Zdrowia. CI współpracuje w zakresie bezpieczeństwa żywności, lekarstw, problemu alkoholizmu, tytoniu, żywności dla dzieci i opieki zdrowotnej.

UNESCO - Organizacji ds. Edukacji, Nauki i Kultury, w której omawiane są problemy pokoju, prawne i praw człowieka. CI współpracuje w zakresie edukacji konsumenckiej, a zwłaszcza włączania jej do programów szkolnych.

UNCTAD - Konferencji ds. Handlu i Rozwoju. CI zajmuje się barierami handlowymi i negocjacjami z WTO (Światową Organizacją Handlu).

UNICEF - Funduszu na Rzecz Dzieci. CI promuje produkcję o mniejszej zawartości substancji szkodliwych. Szczególnie intensywnie propaguje naturalne karmienie piersią.

UNIDO - Organizacji ds. Rozwoju Przemysłu, mającej zadanie pobudzania rozwoju przemysłu w krajach rozwijających się. CI pracuje tu nad ochroną interesów konsumentów i włączeniem polityki konsumenckiej do polityki gospodarczej.

ESCAP - Organizacji Asystującej w Regionalnym Rozwoju Technicznym. CI uczestniczy w rozwiązywaniu problemów ekologicznych i dotyczących podaży żywności.

UNEP - Programie Ochrony Środowiska. Zainteresowanie tym programem ze strony CI związane jest z koniecznością ochrony konsumentów przed zagrożeniami płynącymi z środowiska naturalnego.

UNECOSOC - Radzie Ekonomiczno - Społecznej, której pomaga we wdrażaniu Wytycznych Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie ochrony konsumentów.

Ponadto CI uczestniczy w pracach wielu ważnych organizacji międzynarodowych, takich jak np.: ISO/COPOLCO - Międzynarodowej Organizacji Standaryzacji i w jej Komitecie Polityki Konsumenckiej, Radzie Europy, Międzynarodowej Komisji Elektrotechnicznej, Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) i innych.

Bureau Europeen des Unions de Consommateurs (BEUC) - Europejskie Biuro Związków Konsumenckich - powstało w 1962 r. i zrzesza organizacje konsumenckie krajów należących do Unii Europejskiej (od maja 1999 r. również i polska Federacja Konsumentów będzie członkiem BEUC). Organizacja ta kładzie szczególny nacisk na problemy związane z reklamą wprowadzającą w błąd, niekorzystnymi dla konsumentów klauzulami umownymi, sprzedażą bezpośrednią, bezpieczeństwem zabawek, wypadkami konsumenckimi, edukacją konsumencką itd., itd. Reprezentuje interesy konsumentów w Konsumenckim Komitecie Konsultacyjnym Unii Europejskiej, w Parlamencie Europejskim, a szczególnie w jego Komitecie ds. Rolnictwa i Ochrony Środowiska oraz Komitecie ds. Zdrowia Publicznego i Ochrony Konsumentów.

Council Committee on Consumer Policy (ISO/COPOLCO) - Rada Komitetu Polityki Konsumenckiej przy ISO - powstała w 1978 r. w związku z koniecznością zwiększenia wpływu konsumentów na standaryzację. Przedmiotem działań COPOLCO jest uzupełnianie standaryzacji o konsumencki punkt widzenia. Organizuje coroczne spotkania, po których oczekiwania, życzenia i wnioski konsumentów są przedkładane ISO lub jej technicznym ciałom w formie rezolucji, komunikatów itp.

Consumer Committee (CC) - Komitet Konsumencki - powstał w wyniku licznych przekształceń Konsumenckiego Komitetu Konsultacyjnego (Consultative Committee of Consumers - CCC), powołanego w 1973 r. Ma za zadanie reprezentowanie interesów konsumentów przed Komisją Europejską oraz może być pytany o opinię we wszystkich, występujących na poziomie Unii, problemach dotyczących konsumentów. W skład Komitetu wchodzi dwudziestu przedstawicieli: piętnastu z narodowych organizacji konsumenckich i pięciu z europejskich stowarzyszeń, częściowo zajmujących się problematyką konsumencką - BEUC (reprezentant interesów i opinii organizacji konsumenckich Unii), Eurocoop (europejski ruch spółdzielczy), COFACE (reprezentant organizacji ds. rodziny), ETUC (europejski ruch związków zawodowych) i IEIC (sieć ośrodków informacji konsumenckiej).

European Consumer Legislation Group (ECLG) - Europejska Grupa Prawa Konsumenckiego - powstała w 1977 r, w Londynie. Tworzy ją dwudziestu pięciu specjalistów prawa konsumenckiego, związanych bezpośrednio z konsumenckimi organizacjami działającymi w krajach Unii Europejskiej. Celem jej jest wzmacnianie związków między praktykami a teoretykami zajmującymi się promocją praw konsumenckich. Publikowane przez Grupę opinie mają kluczowe znaczenie dla ochrony konsumentów w Europie.

European Consumer Product Safety Association (ECPSA) - Europejskie Stowarzyszenie ds. Bezpieczeństwa Produktów Konsumenckich - zostało utworzone w odpowiedzi na potrzebę analizowania spraw związanych z bezpieczeństwem produktów przeznaczonych dla konsumentów. Popiera wzrost poziomu wiedzy i doświadczeń ekspertów i instytucji mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo produktów. Próbuje pobudzać badania naukowe i programy edukacyjne, a także uaktywniać rządy do działań na rzecz bezpiecznych produktów i zapobiegania wypadkom konsumenckim.

European Research into Consumer Affairs (ERICA) - Europejskie Badania Problemów Konsumenckich - zajmuje się prowadzeniem badań konsumenckich na terenie całej Unii. Szczególnie interesuje się sytuacją konsumentów gorzej sytuowanych.

Joint FAO/WHO Codex Alimentarius - Komisja Wspólna FAO/WHO ds. Codex Alimentarius - została powołana do wprowadzania wspólnego dla FAO i WHO programu związanego ze standardami żywności. Głównym zadaniem jest ochrona zdrowia konsumentów, zagwarantowanie rzetelnych praktyk w handlu żywnością oraz ułatwień w międzynarodowym handlu żywnością. Prowadzi międzynarodowe negocjacje w sprawach np. dodatków do żywności, higieny, zanieczyszczeń, wag i miar, metod analiz, informacji zawartych na etykietach, maksymalnej zawartości pestycydów itd.

OECD Committee on Consumer Policy - Komisja ds. Polityki Konsumenckiej OECD - jest koordynatorem polityki konsumenckiej we wszystkich krajach OECD. Ocenia politykę konsumencką w różnych krajach oraz międzynarodowych i regionalnych organizacji. Sprawdza i komentuje specyficzne aspekty polityki konsumenckiej, ze szczególnym uwzględnieniem międzynarodowego handlu.

Jak wynika z powyższych informacji - ochrona konsumentów - zarówno w formie instytucjonalnej, jak i ruchu konsumenckiego - ma w świecie długą już tradycję. Jeśli chodzi o naszą część Europy, to tematyka ta ma, z przyczyn oczywistych, znacznie krótszą historię. Pierwszą - i przez wiele lat jedyną - organizacją konsumencką w Europie Centralnej i Wschodniej była polska Federacja Konsumentów, zarejestrowana 7 lipca 1981 r. Chociaż Federacja rozpoczynała działalność w systemie realnego socjalizmu zasady jej działalności były tożsame z tymi, którymi kierują się organizacje konsumenckie w krajach gospodarki rynkowej.

W 1987 r. Federacja Konsumentów została członkiem-korespondentem ówczesnego IOCU, w 1989 r. członkiem rzeczywistym, a od 1991 r. już w CI - była członkiem Rady CI, pełniąc tę funkcję przez kolejne dwie kadencje.

W latach dziewięćdziesiątych powstały w Polsce dalsze organizacje konsumenckie; ich działalność w istotny sposób przyczynia się do wzrostu świadomości konsumentów i popularyzacji ich praw.

Konsument, ruch konsumencki, interesy i prawa konsumenta - to tylko niektóre z określeń, które w ostatnich latach weszły do naszego codziennego słownictwa. Warto więc chyba - dla jasności dalszych rozważań - przybliżyć niektóre z najistotniejszych pojęć związanych z interesującą nas tematyką.

Ruch konsumencki - to działalność grup, stowarzyszeń i organizacji niezależnych od państwa i biznesu.

Konsumeryzm - całokształt działań podejmowanych na rzecz konsumentów przez instytucje państwowe, prywatne i społeczne.

Interes konsumenta - to wszystko, co przyczynia się do poprawy warunków życia w ujęciu materialnym, kulturowym i środowiska naturalnego. Wyróżnić można trzy rodzaje interesów konsumentów: interesy wspólne, do których należy ochrona środowiska naturalnego, wysoka jakość podstawowych produktów spożywczych, przestrzeganie standardów bezpieczeństwa przedmiotów codziennego użytku itp.; interesy grupowe, związane z określoną grupą konsumentów, np. młodzieżą, osobami niepełnosprawnymi itp.; interesy indywidualnych konsumentów.

Potrzeby konsumenta - wyznaczane są przez dominujące w danym społeczeństwie standardy kulturowo-majątkowe (np. średniozamożna rodzina amerykańska obowiązkowo musi posiadać domek z ogródkiem plus samochód).

Konsument - to ten, który kupuje, aby zaspokoić potrzeby własne lub gospodarstwa domowego, a więc nie dokonuje tych zakupów dla celów profesjonalnych czy zarobkowych. Zatrzymajmy się nieco dłużej przy tym kluczowym wyrażeniu.

Termin "konsument" nie został jeszcze w naszym prawie jednolicie zdefiniowany. Z jednej bowiem strony za konsumenta uważa się nabywcę towaru lub osobę, której świadczono usługę, i wówczas możemy mówić o konsumencie w szerokim tego słowa znaczeniu, z drugiej zaś - za konsumenta uważa się tylko osobę fizyczną, która jako kontrahent nabywa od przedsiębiorcy towar lub usługę dla celów nie związanych z działalnością gospodarczą. Wówczas operujemy pojęciem konsumenta w znaczeniu ścisłym, właściwym. Warto może zwrócić uwagę, w kontekście harmonizowania naszego prawa z prawem europejskim, że w Unii Europejskiej ogranicza się ochronę konsumentów do osób fizycznych, występujących w umowach zawieranych dla celów niezarobkowych. Wychodzi się tam z założenia, że konsumentem jest wyłącznie osoba fizyczna, która zabiega o towary lub usługi z racji swych potrzeb osobistych lub rodzinnych.

 

2. Polityka konsumencka

Podpisanie przez Polskę Traktatu o stowarzyszeniu ze wspólnotami europejskimi nałożyło na nasz kraj obowiązek podjęcia przedsięwzięć stwarzających właściwe ramy integracji. Jednym z warunków jest konieczność stworzenia podstaw prawnych, instytucjonalno - organizacyjnych i finansowych, umożliwiających prowadzenie przez państwo świadomej polityki konsumenckiej, stanowiącej integralną część polityki makroekonomicznej.

Cóż zatem kryje się za sformułowaniem polityka konsumencka? Jest to ogół świadomych działań państwa, zmierzających do ukształtowania takich warunków, które ułatwiają realizację dążeń konsumentów do możliwie najpełniejszego zaspokajania, ze swoich dochodów, odczuwanych potrzeb.

W gospodarce rynkowej polityka konsumencka jest podstawowym instrumentem umacniania pozycji konsumenta na rynku. Z natury rzeczy jest on zawsze słabszą stroną układu rynkowego. Wynika to z nierówności ekonomicznej, organizacyjnej i informacyjnej, jaka zachodzi między biznesem a konsumentem. Ten brak równowagi między stronami gry rynkowej ma w zasadzie charakter uniwersalny. Niezależnie bowiem od sytuacji ekonomicznej, czy nawet politycznej, pozycja konsumenta jest słabsza, kwestia polega jednak na tym, w jakim stopniu relacje pomiędzy producentem a konsumentem powinien regulować mechanizm rynkowy, a w jakim stopniu i w oparciu o jakie narzędzia państwo poprzez prowadzenie polityki konsumenckiej może i powinno wspomnianą dysproporcję ograniczać.

W czym więc leży przyczyna, że konsument jest słabszym ogniwem mechanizmu rynkowego? Na taki stan wpływa wiele okoliczności, takich jak np. to, że:

- występują ograniczenia w konkurencji na rynku poprzez np. pojawianie się podmiotów mających pozycję monopolistyczną, przez co mogą dyktować warunki pozostałym podmiotom, w tym również konsumentom;

• z jednej strony ograniczony jest dostęp konsumenta do rzetelnej informacji, z drugiej zaś atakowany jest on szumem informacyjnym, jaki powoduje m.in. natarczywa reklama;

• w związku z dynamicznie rosnącą liczbą towarów i usług oraz zjawiskiem globalizacji stosunkowo łatwo jest o wprowadzenie na rynek produktów wadliwych, zagrażających życiu i zdrowiu konsumenta;

• występuje ograniczenie w dostępie do wymiaru sprawiedliwości, a także finansowe, psychologiczne i kulturowe bariery w tej dziedzinie;

• konsument znajduje się zwykle w sytuacji przymusowej, wynikającej z faktu, że konsumpcja jest na ogół czynnikiem niezbędnym dla egzystencji;

• konsument nie ma właściwego przygotowania i poziomu wiedzy w zderzeniu z profesjonalistą, za którym stoi zwykle bogate zaplecze w postaci np. prawników, towaroznawców, technologów itd;

• konsument działa indywidualnie, kierując się własnymi emocjami, fragmentami informacji, nie zawsze obiektywnymi opiniami, naiwną wiarą we wszechobecną uczciwość kupiecką itd;

• z braku czasu zwykle dokonuje się zakupów w pośpiechu;

• na ogół kupujący dysponuje ograniczonymi środkami finansowymi służącymi zaspokajaniu potrzeb, co powoduje, że jest szczególnie podatny na różnego rodzaju praktyki marketingowe, często nie rozumiejąc ich zasad i filozofii,

• przeważnie nie dysponuje wystarczającą wiedzą na temat swoich uprawnień, co wykorzystują nierzetelne podmioty operujące na rynku.

Jak z powyższego widać, przyczyny słabości konsumenta są różne. Jedne mają charakter obiektywny, a więc sam konsument nie jest w stanie ich wyeliminować, inne zaś mogą ulec skutecznemu ograniczeniu, a nawet wyeliminowaniu. Aby to mogło nastąpić, państwo może umiejętnie posłużyć się wspomnianym narzędziem, jakim jest polityka konsumencka.

We współczesnym państwie prowadzenie polityki konsumenckiej dawno przestało być dobrą wolą rządu. Stało się jedną z głównych powinności wobec obywateli. Wynika to z wielu powodów o różnym charakterze. Nie bez znaczenia jest aspekt ekonomiczny. Światłe rządy wiedzą, że w interesie społeczeństwa leży, by kraje przez nie rządzone rozwijały się prawidłowo, bez większych załamań itp. Aby pobudzać właściwe funkcjonowanie gospodarki, trzeba zmniejszyć do minimum zagrożenie płynące ze strony jednego z najważniejszych aktorów gry rynkowej - konsumenta. Jeżeli bowiem ma on słabą pozycję na rynku, nie może być pełnowartościowym partnerem rynkowym wpływającym na rozwój gospodarki.

Prowadzenie polityki konsumenckiej wynika nie tylko z potrzeb czy nacisków wewnętrznych. Jest to realizacja różnego rodzaju zobowiązań międzynarodowych, do najważniejszych zaś należy wprowadzanie w życie Wytycznych Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie ochrony konsumentów, podpisanych jednomyślnie przez kraje członkowskie ONZ, w tym również i Polskę, w kwietniu 1985 r.

Zgromadzenie Ogólne przyjęło Wytyczne, aby zapisane w nich postanowienia:

• pomogły wszystkim krajom w osiągnięciu bądź utrzymaniu odpowiedniego poziomu ochrony całej populacji konsumentów;

• ułatwiły tworzenie i rozpowszechnianie metod działania sprzyjających zaspokajaniu potrzeb i pragnień konsumentów;

• popierały wzrost etyki producentów i sprzedawców,

• pomogły w zwalczaniu nieuczciwych praktyk biznesu, dotyczących konsumentów na szczeblu krajowym i międzynarodowym;

• ułatwiły rozwój niezależnego ruchu konsumenckiego,

• rozszerzyły międzynarodową współpracę w dziedzinie ochrony konsumentów;

• popierały taki rozwój gospodarczy, który zapewni konsumentom większy wybór towarów i usług po niższych cenach.

Do najważniejszych zadań polityki konsumenckiej, zawartych w Wytycznych, a kierowanych do rządów państw członkowskich, zalicza się:

• ochronę konsumentów przed produktami i usługami niebezpiecznymi dla zdrowia i życia, czyli mówiąc inaczej bezpieczeństwo konsumentów. Oznacza to, że towary i usługi oferowane konsumentowi nie mogą stanowić zagrożenia dla jego życia lub zdrowia. Zadanie to rządy powinny realizować poprzez stałe ulepszanie systemów prawnych oraz norm krajowych i międzynarodowych. Niezbędne informacje, związane z bezpieczeństwem produktu, powinny być przekazane konsumentowi poprzez zrozumiałe symbole umieszczone na produkcie. Konsumenci winni być poinstruowani, jak należy właściwie użytkować produkty, a także na jakie ewentualne zagrożenia mogą być narażeni. Rząd powinien przyjąć takie rozwiązania, które zobowiążą producentów i handel do wycofania produktu z rynku, gdy okaże się, że stanowi on zagrożenie;

• promowanie i ochronę ekonomicznych interesów konsumentów. Polityka rządu powinna zmierzać do zapewnienia konsumentom maksymalnych korzyści z ich zasobów finansowych. Jednocześnie powinna dążyć do wspierania rzetelnej i skutecznej konkurencji. Zadaniem rządu jest stworzyć i udoskonalać politykę jasno określającą odpowiedzialność producentów za zapewnienie wytworzonym przez nich towarom cech trwałości, użyteczności i niezawodności oraz konieczny serwis gwarancyjny. Rząd winien również podejmować działania związane z kontrolą szkodliwych praktyk biznesu. Organizacje konsumenckie powinny być włączane do obserwacji i ujawniania złych praktyk;

• normy bezpieczeństwa i jakości dóbr i usług konsumpcyjnych. Do zadań rządu należy aktualizować przepisy z zakresu normalizacji i miar oraz regulujące kwestie bezpieczeństwa i jakości produktów i usług tak, aby były zgodne (gdzie to możliwe) z ogólnie akceptowanymi normami międzynarodowymi. Rząd ma wspomagać produkcję i zapewniać dostęp do urządzeń testujących i badających bezpieczeństwo, jakość i wykonanie dóbr konsumpcyjnych;

• usprawnienia w dystrybucji podstawowych dóbr i usług konsumpcyjnych (ze szczególną troską o tereny wiejskie);

• dostępność skutecznego systemu załatwiania reklamacji i skarg. Rząd powinien ustanowić prawne lub administracyjne środki umożliwiające konsumentom lub odpowiednim organizacjom uzyskanie rekompensaty poprzez formalne procedury, które są szybkie, tanie i dostępne. Pomocne powinny być przepisy umożliwiające występowanie do sądu nie tylko powszechnego, lecz także sądów konsumenckich, łącznie z pozwami wnoszonymi przez organizacje konsumenckie. Rządy mają zachęcać wszystkie przedsiębiorstwa do rozwiązywania sporów z konsumentami w uczciwy, szybki sposób oraz do wprowadzania usług doradczych i udoskonalania metod przyjmowania skarg konsumenckich, tak aby jak najbardziej pomóc konsumentom;

• programy edukacyjne i informacyjne, których celem powinno być umożliwienie ludziom realizacji zróżnicowanych postaw konsumenckich w trakcie świadomego podejmowania decyzji i dokonywania wyboru dóbr i usług. Konsument musi mieć dostęp do niezbędnych informacji na temat towarów i usług, aby mógł poznać podstawowe cechy oferowanych mu dóbr, korzystać z nich w sposób bezpieczny i satysfakcjonujący, dochodzić rekompensaty za szkody wynikające z wad tkwiących w towarze itd. Dzieci, młodzież i dorośli powinni mieć możliwość zdobywania edukacji, dzięki czemu m.in. staną się świadomi swych praw i obowiązków. W tym celu musi być wprowadzona do programów nauczania na wszystkich szczeblach szkolnictwa edukacja konsumencka. Rząd winien rozwijać szerokie propagowanie konsumenckich programów informacyjnych w środkach masowego przekazu (wskazane byłoby stałe prowadzenie takich programów). Również koła biznesu powinny inicjować programy edukacyjne i włączać się w ich realizację;

• wolność zrzeszania się konsumentów i umożliwienie takim związkom prezentacji ich poglądów i opinii przed powstaniem ważnych dla nich dokumentów i przy podejmowaniu decyzji ich dotyczących. Odnosi się to także do swobody wyrażania opinii, szczególnie o polityce konsumenckiej państwa oraz działaniach producentów, usługodawców i handlowców;

• ochronę środowiska naturalnego ze szczególnym uwzględnieniem stosowania pestycydów i środków chemicznych w rolnictwie, produkcji, magazynowania i użytkowania chemikaliów wpływających bezpośrednio na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne;

• współpracę międzynarodową, którą rządy powinny (zwłaszcza w kontekście regionalnym) rozwijać, aby aktualizować mechanizmy sprzyjające wymianie informacji o prowadzonej polityce prokonsumenckiej i działaniach na rzecz ochrony konsumentów. Przykładami takiej współpracy mogą być: wspólne projektowanie nowych urządzeń testujących, testowanie produktów, wymiana edukacyjnych i informacyjnych programów konsumenckich, wspólne programy szkoleniowe czy prace legislacyjne. Rządy powinny tworzyć lub rozszerzać powiązania informacyjne dotyczące m. in. produktów wycofywanych z obrotu, aby umożliwić ochronę innym krajom.

W 1988 r. Rada Ekonomiczno-Społeczna ONZ podjęła uchwałę, w której ponagla i zachęca rządy państw członkowskich do wprowadzania polityki konsumenckiej w życie i wcielenia do krajowych przepisów prawnych postanowień Wytycznych. W raporcie Sekretarza Generalnego ONZ, przedstawionym na sesji Rady Ekonomiczno-Społecznej w 1990 r., wskazuje się, że ochrona konsumenta - wobec intensyfikacji międzynarodowej wymiany towarowej, ruchu osobowego, międzynarodowej informacji itp. - nie może być traktowana jako zagadnienie wewnątrzkrajowe, ale jako problem globalny, wymagający od wszystkich państw odpowiedniego współdziałania i wzajemnej pomocy, a jednocześnie wzmożenia prac nad realizacją treści, jakie zawierają Wytyczne.

Jak choćby z powyższego wynika, działalność państwa, mająca na celu ochronę szeroko rozumianych interesów konsumentów, powinna dotyczyć jednocześnie kilku płaszczyzn, do których należą:

• legislacja tworząca ramy prawne;

• organizowanie i wspieranie przedsięwzięć chroniących życie i zdrowie konsumentów;

• kontrolowanie rynku, w którego skład wchodzą różnego rodzaju inspekcje, służby kontrolno-techniczne, kontrola leków itp.;

• sądownictwo będące środkiem dochodzenia roszczeń konsumentów;

• struktura instytucjonalna polegająca na budowaniu infrastruktury organizacyjnej, służącej ochronie konsumentów;

• informacja i edukacja konsumencka mająca na celu szerzenie wiedzy i wzrost świadomości konsumenckiej.

Realizując politykę konsumencką, państwo posługuje się swymi wyspecjalizowanymi instytucjami, takimi jak parlament czy wymiar sprawiedliwości, a także rozbudowanymi środkami prawnymi, jak również określoną strukturą instytucjonalną. Ta ostatnia może, w zależności od sytuacji danego kraju, przyjąć różne oblicza. Na ogół wyróżnić można następujące modele systemu instytucjonalnej ochrony konsumentów:

1. model ombudsmana, w którym najważniejszą rolę w ochronie konsumenta odgrywa jednoosobowy urząd rzecznika praw konsumentów. Jest to instytucja niezależna od administracji, powoływana przez parlament, najczęściej na określony czas. Ombudsman wyposażony jest w uprawnienia władcze;

2. model administracyjny, w którym prowadzenie polityki konsumenckiej spoczywa w ręku administracji. Z reguły jest to jeden wyspecjalizowany organ (najczęściej usytuowany w ministerstwach gospodarczych), dysponujący rozbudowaną strukturą terenową;

3. model sądowy, oparty na bardzo rozbudowanej działalności sądów, przy czym ich powszechna dostępność, szybkość postępowania (tzw. sądy małych żądań) gwarantuje pokrzywdzonemu konsumentowi sprawne uzyskanie rekompensaty. Model ten zakłada również funkcjonowanie rozmaitych instytucji publicznych, prowadzących i koordynujących politykę konsumencką;

4. model niemiecki, w którym polityka realizowana jest przez silne organizacje konsumenckie. Państwo przekazuje im środki finansowe na działalność związaną z ochroną interesów konsumentów, sobie pozostawiając funkcje koordynujące i kontrolne.

W praktyce spotyka się systemy mieszane. Model ombudsmana jest charakterystyczny dla większości krajów skandynawskich, model administracyjny jest typowy dla Francji, zaś model sądowy to domena krajów anglosaskich.

 

Podsumowanie

Polityka konsumencka to ogół świadomych działań państwa, które zmierza do stworzenia warunków, umożliwiających jak najpełniejsze zaspokojenie potrzeb, aspiracji i oczekiwań konsumentów. Te warunki winny być takie, aby umożliwić realizację dążeń poszczególnych grup konsumentów, dysponujących zróżnicowanymi zasobami finansowymi. W gospodarce rynkowej polityka konsumencka stanowi podstawowe narzędzie, jakim dysponuje państwo, aby wzmacniać pozycję konsumenta na rynku. Działalność państwa, mająca na celu ochronę szeroko rozumianych interesów konsumentów, powinna dotyczyć jednocześnie kilku płaszczyzn, do których należą: legislacja, bezpieczeństwo konsumenckie, kontrola rynku, sądownictwo, informacja i edukacja konsumencka. Aby właściwie realizować te zadania, państwo musi stworzyć odpowiednią strukturę instytucjonalną służącą ochronie praw i interesów konsumentów. Musi również dysponować rozbudowanymi środkami prawnymi.

 

3. Ochrona konsumentów w Unii Europejskiej

Pierwsze koncepcje politycznej i gospodarczej integracji Europy formułowane były już w minionych stuleciach. Jednakże dopiero po zakończeniu drugiej wojny światowej powstały warunki do urzeczywistnienia idei integracji regionalnej w Europie, rozumianej jako świadome tworzenie mechanizmów regulujących procesy gospodarcze i współpracę polityczną określonej grupy państw. Powojenne zniszczenia gospodarki postawiły nowe wyzwania ekonomiczne, często przerastające możliwości poszczególnych krajów. Sytuacja polityczna i społeczna stała się również swoistym katalizatorem idei integracyjnej.

Pod koniec lat czterdziestych na terenie Europy Zachodniej funkcjonowało już kilka międzynarodowych organizacji, które miały znaczący wpływ na zagadnienie integracji. Wspomnieć trzeba o utworzonej w 1948 r. Organization for European Economic Cooperation - OEEC - Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (przekształconej w 1960 r. w Organization for Economic Cooperation and Development - OECD - Organizację Współpracy i Rozwoju Gospodarczego). W 1949 r. została utworzona organizacja o kompetencjach ogólnych - Rada Europy, której założycielami były: Belgia, Dania, Holandia, Francja, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. W 1951 r. w Paryżu podpisano traktat (zawarty na pięćdziesiąt lat) o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali - EWWiS. Sygnatariuszami były: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy.

Te same kraje podpisały w Rzymie (stąd używana często nazwa Traktat rzymski) 25 marca 1957 r. powołanie do życia kolejnych wspólnot, a mianowicie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej - EWG oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, zwanej Euroatomem. Jednocześnie została podpisana konwencja o niektórych wspólnych instytucjach wspólnot europejskich. Istotną rolę w ewolucji trzech wspólnot europejskich spełnił podpisany w 1987 r. European Single Act - Jednolity Akt Europejski. Przewidywał on realizację do końca 1992 r. jednolitego rynku wewnętrznego.

Kolejnym przedsięwzięciem - jak dotychczas najbardziej dalekosiężnym i o najdalej idących konsekwencjach - jest traktat o Unii Europejskiej, określany jako Traktat z Maastricht, podpisany przez 12 państw członkowskich wspólnot 7 lutego 1992 r. Konstrukcja tego dokumentu oparta jest na trzech filarach:

• pierwszy to postanowienia dotyczące trzech wspólnot (EWWiS, Euroatomu i EWG). Zawierają one modyfikacje celów gospodarczych wspólnot, zmiany w funkcjonowaniu ich organów oraz formalną zmianę EWG na: Wspólnota Europejska - WE;

• drugi stanowią przepisy regulujące współpracę w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa;

• trzeci zawiera regulacje działań Unii w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

Tak więc ramy prawno-instytucjonalne wspólnot europejskich i Unii Europejskiej wyznacza aż pięć dokumentów prawnych: trzy traktaty założycielskie wspólnot (traktat paryski i traktaty rzymskie), Jednolity Akt Europejski oraz Układ o Unii Europejskiej.

Unia Europejska nie jest samodzielną organizacją międzynarodową i nie ma podmiotowości prawno-międzynarodowej. Taką podmiotowość mają tylko trzy wspólnoty europejskie i korzystają z niej dla realizacji swych statutowych zadań. Zadaniem Unii Europejskiej (zgodnie z art. A. traktatu z Maastricht) jest organizacja stosunków pomiędzy państwami członkowskimi i ich społeczeństwami.

Zgodnie z postanowieniami traktatów założycielskich wspólnot i traktatu o Unii Europejskiej głównymi statutowymi organami Unii Europejskiej są: Rada, Komisja, Parlament Europejski i Trybunał Sprawiedliwości. Parę słów o nich.

Rada Europejska jest faktycznie organem naczelnym. Składa się ona z szefów państw i rządów państw członkowskich oraz przewodniczącego Komisji, którym towarzyszą ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich oraz jeden członek Komisji. Funkcję przewodniczącego pełni szef państwa lub rządu tego państwa członkowskiego, które przewodniczy Radzie (często się ją określało jako Radę Ministrów Wspólnot). Rada Europejska nadaje Unii impuls niezbędny do jej rozwoju i określa ogólne kierunki jej polityki. (art. D traktatu z Maastricht).

Rada Unii jest międzyrządowym organem Unii. Jest organem plenarnym, do którego wchodzą przedstawiciele - po jednym z każdego kraju - wszystkich państw członkowskich. Państwo przewodniczące Radzie Unii pełni jednocześnie funkcje przewodniczącego Rady Europejskiej. Przewodniczącym Rady Unii jest minister spraw zagranicznych, zaś funkcję przewodniczącego Rady Europejskiej pełni szef rządu lub państwa.

Rada Unii jest najważniejszym organem, w którego kompetencji znalazły się najbardziej istotne dla rozwoju wspólnot i Unii sprawy. Zapewnia koordynację ogólnej polityki gospodarczej członków Unii i ma prawo do podejmowania decyzji. Czasami - przewiduje to traktat rzymski - Rada zobowiązana jest do zasięgnięcia opinii Parlamentu Europejskiego oraz takich organów konsultacyjnych, jak Komitet Ekonomiczno-Społeczny czy Komitet Walutowy. Opinie te jednakże nie wiążą Rady. Rada jest uprawniona do zawierania umów międzynarodowych, co czyni przy udziale Komisji i Parlamentu.

Komisja Europejska ma bardzo szerokie i różnorodne uprawnienia. Jej zadania można sprowadzić do następujących, głównych funkcji:

• ma prawo i obowiązek inicjatywy legislacyjnej,

• jest organem wykonawczo-zarządzającym,

• nadzoruje realizację postanowień traktatowych.

Do najbardziej absorbujących dziedzin aktywności Komisji należą m.in.: funkcjonowanie unii celnej, wspólna polityka rolna, kwestie związane z konkurencją, zarządzanie tzw. Funduszami Strukturalnymi Unii.

Obecnie w skład Komisji wchodzi dwadzieścia osób. Członkami Komisji mogą być jedynie obywatele państw członkowskich Unii, a w składzie musi znaleźć się przynajmniej jeden obywatel każdego państwa członkowskiego (ale nie więcej niż dwóch). Aparat administracyjny stojący do dyspozycji Komisji jest bardzo rozbudowany i zgrupowany w dwudziestu czterech dyrekcjach generalnych (DG) oraz w ośmiu służbach specjalnych, nad których pracą czuwają poszczególni członkowie Komisji, zwani komisarzami. Najmłodsza stażem jest Dyrekcja Generalna XXIV, zajmująca się polityką konsumencką i ochroną konsumentów. Komisarzem nadzorującym jej pracę jest pani Emma Bonino.

Parlament Europejski jest organem wspólnym dla trzech wspólnot. W jego skład wchodzą parlamentarzyści wybierani obecnie w powszechnych i bezpośrednich wyborach. Mandat członkowski trwa pięć lat i nie stanowi przeszkody w jednoczesnym sprawowaniu mandatu w parlamencie krajowym. Kryterium podziału miejsc w Parlamencie Europejskim pomiędzy poszczególne państwa członkowskie stanowi liczba ludności. Obecnie w skład Parlamentu wchodzi 626 posłów. Członkowie Parlamentu Europejskiego nie zasiadają w grupach narodowych, lecz według przynależności do frakcji politycznej. Parlament Europejski jest uważany za jedyny w systemie instytucjonalnym wspólnot (Unii) organ, który od czasu bezpośrednich wyborów w 1979 r. ma pełną demokratyczną legitymację do pełnienia swych zadań. W odróżnieniu od parlamentów narodowych Parlament Europejski nie został wyposażony w kompetencje ustawodawcze. Jest on jedynie instytucją wspomagającą w tym zakresie Radę Unii - główny organ prawodawczy - oraz Komisję, mającą prawo inicjatywy legislacyjnej.

Trybunał Sprawiedliwości został utworzony na mocy postanowień traktatu paryskiego z 1951 r. Obecnie, podobnie jak Parlament jest organem wspólnym. W jego skład wchodzi - imiennie wyznaczanych przez Radę na podstawie jednomyślnej decyzji rządów państw członkowskich - piętnastu sędziów oraz dziewięciu rzeczników generalnych. Każde państwo członkowskie ma jednego sędziego w składzie Trybunału. Jeśli zaś chodzi o rzeczników generalnych, to cztery największe państwa Unii (RFN, Francja, Włochy i Wielka Brytania) mają stałe miejsca, a na pozostałe wybiera się rzeczników na zasadach rotacji. Kadencja trwa sześć lat. Podstawową funkcja Trybunału jest zapewnienie poszanowania prawa przy interpretowaniu i wykonywaniu traktatów. Do jego zadań należy przede wszystkim orzekanie o legalności (zgodności z traktatami) uchwał podjętych wspólnie przez Parlament Europejski i Radę Unii, uchwał Rady Unii Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Centralnego itp. Przedmiotem orzeczenia Trybunału są tylko uchwały prawnie wiążące, a więc rozporządzenia, dyrektywy i decyzje. Trybunał może orzekać także w przypadku naruszenia prawa poprzez zaniechanie działania ze strony organów Unii.

Prawo stanowione przez instytucje wspólnot (mające charakter prawodawstwa pochodnego) obejmuje akty prawne o różnych skutkach dla krajów członkowskich.

Rozporządzenia - pozwalają instytucjom na najdalej posuniętą ingerencję w krajowe systemy prawne. Mają one bezpośrednią moc obowiązującą, nie wymagają więc transformacji w krajowy system prawny. Tak jak ustawodawstwo krajowe, przyznają one prawa oraz nakładają obowiązki na obywateli Unii, a także są wiążące dla państw członkowskich. Rozporządzenie jest publikowane w Dzienniku Urzędowym. Wchodzi w życie jednocześnie we wszystkich państwach Unii, w dniu określonym przez samo rozporządzenie lub w dwadzieścia dni po opublikowaniu.

Dyrektywy - wyznaczają cele, jakie mają być osiągnięte poprzez dostosowanie krajowych systemów prawnych do przepisów dyrektywy w ściśle określonym i nieprzekraczalnym terminie. Jest to instrument prawny stanowiący łagodniejszą formę ingerencji w ustawodawstwo krajowe poprzez uwzględnienie specyfiki wewnętrznych procesów legislacyjnych. Dyrektywa jest podstawowym aktem prawnym wykorzystywanym w celu harmonizacji prawa.

Decyzje - tak jak rozporządzenia obowiązują automatycznie na terytorium państw członkowskich, jednakże zakres ich mocy wiążącej jest ograniczony wyłącznie do adresatów w nich wskazanych. Adresatami tymi mogą być państwa członkowskie, a także osoby fizyczne lub prawne. Warunkiem egzekwowania decyzji jest jej notyfikacja (przyjęcie do wiadomości) przez adresata.

Zalecenia - opinie nie mają charakteru wiążącego, mogą jednak odgrywać istotną rolę moralno-polityczną i stanowią ważne narzędzia do realizacji funkcji Wspólnot. Opinie wyrażają jedynie zalecenia, zaś zalecenia Komisji i Rady zawierają wyraźną zachętę do przyjęcia wskazanej reguły postępowania. Zalecenia mają duże znaczenie w procesie ujednolicania prawa wspólnotowego. Nie są one uchwalane za pomocą procedury ustawodawczej, lecz bezpośrednio przez poszczególne instytucje Unii.

Wracając do problematyki konsumenckiej, należy wskazać, iż już Traktat rzymski z 25 marca 1957 r., na mocy którego, jak wspomniano wyżej, doszło do utworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, zaznaczył to zagadnienie. W jego części ogólnej wymienia się, iż jednym z celów EWG jest przyczynianie się do zwiększenia ochrony konsumentów.

Traktat z Maastricht poświęca miejsce ochronie konsumentów. Zgodnie z nim:

1. Działania Wspólnoty obejmują przyczynianie się do zwiększenia ochrony konsumenta (art. 3 pkt.S).

2. W przedkładanych propozycjach działań Wspólnoty w dziedzinach ... ochrony konsumentów Komisja przyjmuje za podstawę wysoki poziom ich ochrony (art. 100 a, ust.3).

3. Wspólnota przyczynia się do osiągnięcia wysokiego poziomu ochrony konsumenta poprzez:

• środki stosowane na podstawie art.100 a w ramach ustanawiania rynku wewnętrznego (chodzi tu o środki mające na celu zbliżanie przepisów ustaw, rozporządzeń i aktów administracyjnych państw członkowskich, a więc np. dyrektywy);

• Działania szczególne, wspierające i uzupełniające politykę realizowaną przez państwa członkowskie dla ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i interesów ekonomicznych konsumentów oraz dla zapewnienia im odpowiedniej informacji (art.129 a, ust. 1, pkt. a, b). Działania szczególne podejmuje Rada w porozumieniu z Komitetem Ekonomiczno - Społecznym. Nie przeszkadza to żadnemu państwu członkowskiemu w utrzymywaniu lub stosowaniu ostrzejszych środków ochronnych (art. 129 a, ust.2 i 3).

Troska o ochronę interesów konsumentów przejawiała się we wprowadzanych kolejno wieloletnich programach (pierwszy uruchomiono w 1975 r., kolejne w 1981 i 1985). Istotne znaczenie dla polityki konsumenckiej i ochrony konsumentów miał szczególnie program rozpoczęty w 1975 r. i wprowadzająca go Rezolucja Rady z 14 kwietnia 1975 r. w sprawie wstępnego programu EWG dotyczącego polityki ochrony i informowania konsumentów. Zawarła ona katalog praw konsumenta, określający przyjęty wówczas zakres ochrony. Obejmował on:

Prawo do bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Wynikło ono z przekonania, że konsument ma prawo oczekiwać, iż na rynku znajdują się wyłącznie produkty i usługi nie zagrażające jego życiu i zdrowiu. W praktyce oznacza to określanie wymogów bezpieczeństwa i właściwe informowanie konsumentów o możliwym ryzyku, wynikającym z użytkowania produktów lub korzystania z usług, a także ochronę konsumentów przed wypadkami.

Prawo do ochrony interesów ekonomicznych. Interes ekonomiczny konsumenta musi być chroniony przed nadużywaniem silniejszej pozycji przez profesjonalistę (producenta, pośrednika, sprzedawcę czy usługodawcę). Osiągnięciu tego celu służy między innymi określenie katalogu niedozwolonych warunków umów, a także zakaz stosowania czynów nieuczciwej konkurencji (w reklamie, marketingu). Szczególne typy umów konsumenckich (umowy zawierane poza siedzibą firmy, umowy zawierane na odległość, umowy o kredyt konsumencki, umowy podróży) wymagają sformułowania szczególnych zasad gwarantujących ochronę interesów strony słabszej. Na sytuację ekonomiczną konsumenta ma wpływ również jakość oferowanych na rynku towarów i usług - z jednoczesnym uwzględnieniem ochrony środowiska naturalnego - oraz relacja jakości do ceny.

Prawo do informacji i edukacji konsumenckiej. Na ograniczenie możliwości dokonywania przez konsumenta świadomego wyboru na rynku wpływa wiele przyczyn. Przeciwwagą dla takich ograniczeń jest rzetelna informacja o cechach i cenach oferowanych towarów i o efektywnych metodach ich użytkowania. Konsument powinien znać swoje prawa i obowiązki, w tym procedury dochodzenia roszczeń.

Prawo dostępu do efektywnego systemu dochodzenia roszczeń. Charakter sporów konsumenckich wymaga stworzenia łatwo dostępnego, szybkiego i taniego systemu dochodzenia roszczeń przez konsumentów. W przypadku zasadnej reklamacji konsument powinien uzyskać stosowną rekompensatę.

Prawo do reprezentacji. Konsumenci mają prawo reprezentowania swego stanowiska we wszystkich sprawach ich dotyczących i to zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych. Dokonują tego przeważnie poprzez organizacje konsumenckie.

Te ogólne założenia ochrony konsumentów ulegają z czasem konkretyzacji, która uwidacznia się w kolejnych dokumentach. Przykładem tego jest Uchwała Rady Wspólnot Europejskich z 9 listopada 1989 r. w sprawie priorytetów przyjętych do realizacji w ciągu lat dziewięćdziesiątych w zakresie polityki ochrony konsumentów. Należą do nich:

1. integracja polityki ochrony i promocji interesów konsumentów poprzez wszechstronne zbadanie konsekwencji jednolitego rynku wewnętrznego dla konsumenta wraz ze wskazaniem konkretnych segmentów, które w najwyższym stopniu oddziałują na interesy konsumentów;

2. udoskonalanie reprezentacji konsumentów na szczeblu Wspólnoty przez badanie różnych możliwych dróg promowania, takich jak: uczestnictwo stowarzyszeń w różnych państwach członkowskich w systemie reprezentacji konsumenckiej, wymiana poglądów przedstawicieli sektorów gospodarczych z pracodawcami, zwiększenie zaangażowania konsumentów w standaryzację;

3. promowanie ogólnego bezpieczeństwa towarów i usług oraz lepszej informacji na temat dóbr i usług poprzez:

• badanie stopnia wdrażania środków promowania bezpieczeństwa usług;

• rozwój systemu informacji o wypadkach konsumenckich;

• umacnianie systemu wymiany informacji o niebezpiecznych produktach;

• zachęcanie do prowadzenia kampanii mających na celu bezpieczeństwo wyrobów ze szczególnym uwzględnieniem tych, które mogą być wykorzystane przez dzieci lub mogą oddziaływać na dzieci;

• harmonizowanie różnych systemów monitoringu w odniesieniu do artykułów spożywczych, jak również do innych produktów;

• właściwą informację na produktach;

1. wzmocnienie możliwości uzyskania prawnego zadośćuczynienia, a także dostępu do wymiaru sprawiedliwości poprzez m. in.: zachęcanie państw członkowskich do poszukiwania systemów prawnych i pozaprawnych, zapewniających, że spory o mniejszym ciężarze gatunkowym pomiędzy konsumentami a dostawcami dóbr i usług będą rozstrzygane szybko i skutecznie;

2. uregulowanie problemu nieuczciwych warunków w umowach z udziałem konsumentów.

Ochrona interesów konsumentów przejawia się również w kolejnych planach działań na rzecz konsumentów, z których pierwszy obejmował lata 1990- 1992, drugi 1993 - 1995. Wprowadziły one we wszystkich dziedzinach dotyczących konsumentów wiele inicjatyw, w rezultacie których przyjęto wówczas około czterdziestu dyrektyw z zakresu ochrony konsumenta. Zostały one włączone, wraz z różnymi rezolucjami i rekomendacjami, do prawodawstwa poszczególnych państw członkowskich. Dzięki temu stworzono podstawy prawne do ochrony interesów konsumentów i prowadzenia w Unii wspólnej, aktywnej polityki konsumenckiej oraz doprowadziło do ujednolicenia ustawodawstwa konsumenckiego. Dla dynamicznego rozwoju ochrony konsumentów ogromne znaczenie miały również zapisy o znaczeniu tego zagadnienia i nadające mu wysoką rangę zawarte w Traktacie z Maastricht..

Najnowszy program polityki konsumenckiej Unii Europejskiej na lata 1999 - 2003, przedstawiony przez Komisję 14 stycznia 1998 r. a wchodzący w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. zawiera następujące priorytety:

• ochronę zdrowia,

• bezpieczeństwo i ochronę ekonomicznych interesów konsumentów,

• edukację i informację konsumencką,

• zwiększenie roli organizacji konsumenckich.

Polityka konsumencka i ochrona konsumentów realizowana jest zarówno przez organizacje rządowe, jak i organizacje pozarządowe. Rządową agendą, prowadzącą działalność na poziomie Unii Europejskiej, jest powołana w 1994 r. w ramach Komisji Dyrekcja Generalna XXIV ds. Polityki Konsumenckiej. Jej pozarządowym odpowiednikiem, reprezentującym przed instytucjami unijnymi interesy konsumentów i ich organizacje działające w Unii, jest Europejskie Biuro Związków Konsumenckich - BEUC.

We wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują rządowe organy odpowiedzialne za prowadzenie polityki konsumenckiej. Podstawą ich działania są przedstawione wyżej podstawowe prawa konsumentów i właściwe regulacje prawne Unii.

Instytucjonalna ochrona konsumentów w państwach członkowskich prowadzona jest w zróżnicowany sposób, gdy mówimy o usytuowaniu instytucji odpowiedzialnych za to zagadnienie. Są to ministerstwa, urzędy centralne, instytuty lub biura ombudsmena - w zależności od specyfiki organizacji administracji danego państwa.

Niezależnie od rozwiązań prawnych i instytucjonalnych wszystkie kraje Unii Europejskiej przywiązują ogromną wagę do wzmacniania pozycji organizacji konsumenckich. Zapewnia się im możliwość funkcjonowania w pełnej niezależności od biznesu poprzez system dotacji z budżetów centralnych i lokalnych. Tworzone są warunki zapewnienia im faktycznego uczestnictwa w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych. W przyjętej przez Komitet Ministrów Rady Europy w 1981 r. rekomendacji nr R/18/2 w sprawie ochrony prawnej interesów konsumentów przez organizacje konsumenckie zawarte jest zalecenie, aby państwa członkowskie powierzały tym organizacjom zadania z zakresu informacji i edukacji konsumenckiej, konsultowały wprowadzane rozwiązania prawne dotyczące bezpośrednio konsumentów, włączały je do negocjacji pomiędzy władzami państwowymi a środowiskami biznesu, zapewniły możliwość wnoszenia powództw do postępowań sądowych, związanych z ochroną interesów konsumentów.

Ten stosunek do organizacji konsumenckich wynika ze świadomości, iż stanowią one ważny element systemu ochrony konsumentów.

 

Podsumowanie

Analizując rozwój polityki konsumenckiej i ochrony konsumentów w krajach członkowskich przedtem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, obecnie zaś Unii Europejskiej, trzeba podkreślić, że od początku rozumiano politykę prokonsumencką jako tę, której kształtowanie zależy od władzy, a nie jest determinowane niczyimi aspiracjami czy roszczeniami. Ochrona konsumenta w ramach integracji europejskiej jest produktem odgórnym, efektem działań podejmowanych przez organy wspólnot europejskich.

Początkowo chodziło o stworzenie warunków do integracji gospodarczej, co zakładało skoncentrowanie się na zagwarantowaniu wolności gospodarczych dla aktywnych uczestników rynku. Efektem ich działań była oczywiście oferta rynkowa, której odbiorcą był konsument. Dlatego głównym i pierwotnym celem polityki integracyjnej było zapewnienie przepływu towarów, usług, siły roboczej, możliwości zakładania filii, zapewnienie konkurencyjności i braku dyskryminacji w działalności gospodarczej. Sprawy ochrony konsumentów traktowane były raczej w sferze deklaracji, ciężar działań praktycznych spoczywał głównie na organizacjach konsumenckich.

W pierwszym programie polityki ochrony i informacji konsumentów z 1975 r. opracowano katalog praw konsumenta. Obejmuje on prawo do: ochrony życia i bezpieczeństwa, ochrony interesów ekonomicznych, naprawienia doznanej szkody, informacji i edukacji, bycia wysłuchanym.

W latach osiemdziesiątych, w miarę umacniania się i stabilizowania integracji gospodarczej w Europie, ochrona interesów konsumentów zaczęła się konkretyzować w przepisach i programach. Nowy art. 129 a traktatu z Maastricht w rozdziale XI zatytułowany jest wprost: Ochrona konsumenta. Przewiduje nie tylko osiąganie wyższego poziomu ochrony dzięki działaniom na rzecz wspólnego rynku, lecz także samoistne akcje, kierujące politykę państw członkowskich na ochronę zdrowia, bezpieczeństwa, interesów gospodarczych, informację i edukację konsumenta.

O ile w początkach działania Wspólnoty Europejskiej ochrona pasywnego uczestnika rynku była tylko koniecznym skutkiem i wypadkową działań adresowanych do aktywnych uczestników rynku, o tyle od 1992 r. podnoszenie poziomu ochrony - w zakresie pięciu podstawowych praw konsumentów - stało się autonomicznym celem działań organów wspólnotowych. Konsument w Unii Europejskiej stał się celem działań integracyjnych, prowadzonych z myślą o polepszeniu jego kondycji, podczas gdy dawniej był traktowany raczej jako odbiorca towarów i usług, pojawiających się na zintegrowanym, konkurencyjnym i nie dyskryminującym żadnego z aktywnych uczestników rynku europejskiego.

Europejska ochrona konsumenta opiera się na przejrzystości informacji. Ponieważ współczesne warunki produkcji i rynku zaciemniają przejrzystość zarówno co do przedmiotu oferty (jakość, bezpieczeństwo oferowanych dóbr), jak i sposobu korzystania z niej (warunki umów, konsekwencje prawne zachowań konsumenta), ochrona konsumenta oznacza działania na rzecz stworzenia mu warunków swobodnego wyboru i decyzji. I to jest główne zadanie polityki konsumenckiej, realizowanej przez poszczególne państwa członkowskie oraz Unię jako całość. Mówiąc inaczej, polityka konsumencka Unii Europejskiej ma na celu pobudzanie korzystnych dla rynku i konsumentów zjawisk oraz zachowań, a także koordynowanie całokształtu spraw konsumenckich.

 

4. Polityka konsumencka w Polsce

Trzeba, rozpoczynając rozważania na temat sytuacji w naszym kraju, od razu jasno zaznaczyć, że jesteśmy dopiero na początku drogi do stworzenia pełnego i skutecznie funkcjonującego systemu ochrony konsumentów. To nasze opóźnienie w rozwoju istotnej dla gospodarki i indywidualnego obywatela dziedziny jest rezultatem narzucenia Polsce w wyniku II wojny światowej systemu komunistycznego. W czasie gdy rządy w Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych, Japonii czy Kanadzie tworzyły i rozwijały politykę konsumencką, wspierając jednocześnie działalność rosnącej liczby organizacji konsumenckich, Polska - wraz z innymi państwami tzw. Bloku Wschodniego - żyła w oderwaniu od mechanizmu ekonomicznego, zasad demokracji i swobód obywatelskich. Takie zjawiska, jak: stała przewaga popytu nad podażą, monopolizacja rynku wewnętrznego, dekretowanie przez centralnego planistę struktury podaży dalekiej od oczekiwań i aspiracji społecznych, przewaga rozwoju środków inwestycyjnych, przeznaczonych głównie dla przemysłu ciężkiego i wydobywczego, kosztem działu zaspokajającego popyt konsumpcyjny, niska jakość produkcji i usług itd. - stały się przyczyną zepchnięcia konsumenta i jego potrzeb na margines życia gospodarczego.

W gospodarce, którą bardzo łagodnie określono jako ekonomię niedoborów, mówienie o potrzebie prowadzenia polityki konsumenckiej, o ochronie interesów konsumenta, rozwijaniu prawodawstwa konsumenckiego czy struktur instytucjonalnych służących wspomaganiu jego pozycji było nieefektywne. Sensowna, spójna i efektywna polityka prokonsumencka nie mieściła się w ramach gospodarki planowej. Prawdą jest, że im bardziej rozluźniano gorset centralizmu gospodarczego, tym większa rodziła się okazja, aby lukę wypełniały elementy gry rynkowej. Zawsze jednak były to jedynie elementy, a nie spójny system, i jakkolwiek skrzętnie wykorzystywano wszelkie możliwości płynące z "urynkowiania" planowania, oznaczało to w praktyce większe lub mniejsze zabiegi kosmetyczne nie zmieniające istoty stosunków ekonomicznych i skrajnie niekorzystnej sytuacji konsumenta, który de facto był uciążliwym petentem.

Sytuacja zmieniła się po 1989 r., kiedy możliwe stało się odbudowanie normalnej gospodarki. W pierwszym okresie priorytetem było uruchomienie mechanizmów propodażowych, zbudowanie sprawnie działającego rynku z dużą liczbą efektywnie konkurujących producentów. W drugim etapie przyszedł czas na wzmocnienie strony popytu. Konieczność wzmacniania pozycji konsumenta znalazła także silny bodziec zewnętrzny w postaci woli doprowadzenia do integracji Polski z Unią Europejską.

Nasze aspiracje europejskie muszą być poparte ogromnym wysiłkiem związanym z harmonizacją naszych rozwiązań z tymi, które obowiązują w Unii Europejskiej. W przypadku ochrony konsumentów oznacza to w praktyce znaczną pracę legislacyjną i organizatorską. Dorobek z zakresu polityki konsumenckiej jest znikomy, trzeba więc tworzyć nowe rozwiązania prawne, kreować i wdrażać politykę konsumencką, budować strukturę instytucjonalną, niezbędną do realizacji zadań z zakresu ochrony konsumentów. Nasi partnerzy jasno określili, czego oczekują. W Białej Księdze Komisji Europejskiej w sprawie przygotowania krajów stowarzyszonych do integracji z rynkiem wewnętrznym Unii podkreślono znaczenie dla prawidłowego wprowadzania uregulowań dotyczących ochrony konsumentów następujących warunków organizacyjno-instytucjonalnych:

• istnienie stosownej struktury instytucjonalnej, która zajmowałaby się sprawami konsumentów, a także przyznanie kompetencji horyzontalnych i ogólnych wyznaczonej instytucji, która byłaby odpowiedzialna za podejmowanie inicjatyw w dziedzinie spraw konsumentów oraz koordynację tych zadań;

• istnienie struktur konsultacyjnych, ogólnych lub branżowych (w dziedzinach takich jak lekarstwa, artykuły spożywcze, kosmetyki), które mają za zadanie reprezentowanie interesów konsumentów oraz zapewnienie ich uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji;

• rozwój programów informacyjnych i edukacyjnych, mających na celu poszerzenie wiedzy konsumentów;

• istnienie mechanizmów odwoławczych, pozwalających na skuteczne egzekwowanie roszczeń konsumenckich.

Ponadto Biała księga określiła zakres działań dostosowawczych, wymieniając najważniejsze dyrektywy i rozporządzenia, jakie muszą być włączone do prawodawstwa krajów kandydujących do Unii. Z zakresu ochrony konsumentów obowiązek ten dotyczy dwunastu dyrektyw. Projekty aktów prawnych, implementujących powyższe dyrektywy do prawa polskiego, zostały już w większości opracowane i znajdują się w różnych fazach prac rządowych. Ich przyjęcie przez Sejm i wdrożenie do praktyki rynkowej - co jest przewidywane w latach 1999/2000 - stworzy podstawy formalno-prawne ochrony konsumentów zgodne ze standardami unijnymi.

Obecny stan ustawodawstwa polskiego w kontekście wspomnianych wyżej dwunastu dyrektyw, które muszą być obowiązkowo przyjęte przez polskie ustawodawstwo konsumenckie, przedstawia się następująco:

• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 96/74 z 16.12.1996 r. w sprawie nazw wyrobów włókienniczych (ze zm. wprowadzonymi dyrektywą Nr 97/37). W pewien sposób wiążą się z tym zagadnieniem Polskie Normy, natomiast brak jest uregulowania ustawowego. Największe rozbieżności dotyczą niezgodności terminologii i zasad oznaczania wyrobów.

• Dyrektywa Rady Nr 98/6 z 18.02.1998 r. o ochronie konsumentów poprzez wskazywanie cen produktów oferowanych konsumentom. Widoczny jest brak szczegółowych wymogów określających zakres informacji niezbędnych na oznaczeniu cenowym (np. cena w przeliczeniu na określoną jednostkę miary lub wagi, np. 100 g, 100 ml).

• Dyrektywa Rady Nr 84/450 z 10.09.1984 r. dotycząca dostosowania ustawodawstwa, przepisów oraz regulacji administracyjnych państw członkowskich w dziedzinie reklamy wprowadzającej w błąd. Regulacje zawarte w polskiej Ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie są wystarczające. Mamy inne kryteria dotyczące oceny legalności reklamy porównawczej. Ponadto, brak jest możliwości przeniesienia ciężaru dowodu z powoda na pozwanego.

• Dyrektywa Rady Nr 85/577 z 20.12.1985 r. w sprawie ochrony konsumenta w zakresie umów negocjowanych z dala od siedziby firmy. Poza systemem samoregulacji, jakim jest Kodeks dobrowolny Polskiego Stowarzyszenia Sprzedaży Bezpośredniej nie ma żadnych uregulowań prawnych wiążących uczestników rynku.

• Dyrektywa Rady Nr 85/374 z 25.07.1985 r. w sprawie zbliżenia prawa, rozporządzeń oraz przepisów państw członkowskich związanych z odpowiedzialnością za wadliwe wyroby. W Polsce nie ma ustawowej odpowiedzialności producenta za szkody wyrządzone przez wadliwy produkt, określonej tak dalece jak to wynika z Dyrektywy (na zasadzie ryzyka). Zapisy Kodeksu cywilnego, ustalające ww. odpowiedzialność na zasadzie winy, są niewystarczające.

• Dyrektywa Rady Nr 87/102 z 22.12.1987 r. dotycząca dostosowania ustawodawstwa, przepisów oraz regulacji administracyjnych państw członkowskich w dziedzinie kredytów konsumenckich. Regulacje zawarte w przepisach Prawa bankowego i Kodeksu cywilnego są niewystarczające. Brakuje definicji kredytu konsumpcyjnego, nie ma również szczegółowych uregulowań dotyczących zasad udzielania takiego kredytu.

• Dyrektywa Rady Nr 88/378 z 03.05.1988 r. w sprawie zbliżania ustawodawstwa państw członkowskich dotyczących bezpieczeństwa zabawek. Mimo pewnych regulacji w wielu aktach prawnych (Ustawa o badaniach i certyfikacji, Ustawa o normalizacji, Rozporządzenie Prezydenta RP o dozorze nad artykułami żywnościowymi i przedmiotami użytku) i Polskich Normach - istnieje rozbieżność pomiędzy prawem polskim i unijnym. Brakuje ustawowego zdefiniowania pojęcia zabawki i wymagań dla tego typu produktu, a także jego oznakowania. Ponadto, polskie przepisy określają szczególne wymagania dotyczące m.in. bezpieczeństwa tylko w stosunku do zabawek dla dzieci do 3 lat, zaś w UE - dla dzieci do lat 14-tu.

• Dyrektywa Rady Nr 90/314 z 13.06.1990 r. w sprawie zorganizowanych wycieczek turystycznych. Występuje tu duża zbieżność ustawodawstw. Ogólne uregulowania zawarte są w Kodeksie cywilnym, szczegółowe zaś w Ustawie o usługach turystycznych. Niemniej, przepisy polskie wymagają jeszcze uzupełnień.

• Dyrektywa Rady Nr 92/59 z 29.06.1992 r. dotycząca ogólnego bezpieczeństwa produktu. Brakuje ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa wyrobów przeznaczonych dla konsumentów. Nie ma również sprecyzowanych kryteriów, jakie powinien spełniać bezpieczny produkt. Procedury kontrolowania i wycofywania z obrotu produktów niebezpiecznych są niewystarczające.

• Rozporządzenie Rady Nr 339/93 z 08.02.1993 r. w sprawie kontroli zgodności z przepisami bezpieczeństwa towarów importowanych z krajów trzecich. Brak organu odpowiedzialnego za monitorowanie rynku. Brak również właściwych procedur, pozwalających na zatrzymanie i cofnięcie z granicy towarów mogących stwarzać zagrożenie dla bezpieczeństwa konsumenta.

• Dyrektywa Rady Nr 93/13 z 05.04. 1993 r., w sprawie nieuczciwych warunków umów z konsumentami. Nie ma możliwości wskazania klauzul niedozwolonych, a co za tym idzie, uznania ich za niewiążące. Brakuje upoważnień dla urzędów i organizacji do wszczynania postępowania sądowego w stosunku do powszechnie stosowanych klauzul abuzywnych.

• Dyrektywa Rady Nr 94/47 z 27.10.1994 r. w sprawie ochrony nabywców praw użytkowania jednej lub kilku nieruchomości na zasadzie współużytkowania. Nie ma w Polsce jakichkolwiek uregulowań tego problemu.

Poza wspomnianymi dyrektywami Biała księga wskazuje także wiele innych uregulowań z zakresu szeroko rozumianej ochrony interesów i praw konsumentów, mieszczących się w takich obszarach, jak np. ochrona środowiska naturalnego. Istnieje przecież ścisły związek między polityką konsumencką a polityką w dziedzinie ochrony środowiska. Jeśli ochrona środowiska ma być w pełni skuteczna, to konieczna jest zmiana zachowań konsumentów w kierunku racjonalnego wykorzystywania bogactw naturalnych. Z drugiej strony wszelkie kroki podejmowane na rzecz ochrony środowiska przynoszą w efekcie konsumentom korzyści poprzez poprawę jakości życia. Dlatego istotne są działania na rzecz propagowania i wprowadzania zrównoważonego rozwoju, które powinny być włączone do polityki różnych sektorów

Wspomniane wyżej problemy, które musimy rozwiązać, chcąc zostać członkiem Unii Europejskiej, to zaledwie fragmenty szerokiego tematu. Bardzo ważne, ale nie jedyne. W Polsce bowiem kolejne rządy nie poświęcały zbyt wiele uwagi sprawom konsumenckim. Mieliśmy do czynienia jedynie z działaniami fragmentarycznymi, które nie miały spójnego i skoordynowanego charakteru. Były one bowiem realizowane przez organy o różnym podporządkowaniu resortowym przy braku ustalonego politycznego celu w tym zakresie.

Obecnie, ten stan rzeczy ulega zmianom. Rząd premiera Jerzego Buzka, zgodnie z zapisami Umowy Koalicyjnej AWS-UW, przywiązuje dużą wagę do wzmocnienia pozycji konsumentów i skutecznego egzekwowania ich praw. Znalazło to wyraz w przyjętym przez Radę Ministrów dnia 15 września 1998 roku dokumencie programowym pn. "Polityka konsumencka Rządu na lata 1998-1999", w którym Rząd jednoznacznie zadeklarował wolę aktywnego wspomagania konsumentów. W dokumencie tym przedstawiona została diagnoza stanu ochrony konsumenta w Polsce, działania niezbędne dla poprawy tego stanu, oraz organy administracji publicznej zobowiązane do takich działań.

Analiza sytuacji konsumentów - zawarta w ww. Polityce konsumenckiej ... - wskazuje, że główne obszary zagrożeń ich interesów wiążą się z:

• brakiem regulacji prawnych w wielu istotnych dla konsumenta dziedzinach, w zakresie analogicznym do opisanego wyżej prawodawstwa unijnego (bezpieczeństwo produktu, odpowiedzialność za produkt, kredyt konsumencki, itp.);

• niedostosowaniem niektórych, starych przepisów do wymogów gospodarki rynkowej;

• ograniczoną skutecznością działania organów zajmujących się ochroną konsumentów, związaną z brakiem dostatecznych uprawnień administracyjnych i zbyt małym potencjałem tychże organów;

• niedostatecznie rozwiniętą infrastrukturą organizacyjno-funkcjonalną, mającą za zadanie ochronę interesów konsumentów (poradnictwo konsumenckie, szybkie sądownictwo dla spraw konsumenckich, itd.);

• słabą pozycją negocjacyjną konsumenta, szczególnie wobec przedsiębiorców mających dominującą pozycję na rynku;

• nierzetelną i wprowadzającą w błąd reklamą;

• niską jakością towarów i usług;

• trudnościami w dochodzeniu swoich praw (reklamacji).

Na podstawie powyższej analizy, Rząd sprecyzował cele, kierunki i instrumenty polityki konsumenckiej, które można określić następująco:

• wzmocnienie bezpieczeństwa zdrowotnego konsumentów poprzez skuteczniejszą ochronę przed produktami i usługami mogącymi stwarzać zagrożenie dla życia i zdrowia nabywców;

• wzmocnienie bezpieczeństwa ekonomicznego poprzez skuteczniejszą ochronę przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi, w tym zwłaszcza praktykami monopolistycznymi i czynami nieuczciwej konkurencji;

• zapewnienie faktycznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości poprzez stworzenie uproszczonych procedur dochodzenia roszczeń konsumenckich;

• zapewnienie powszechnego dostępu do informacji i edukacji konsumenckiej poprzez rozwój poradnictwa, wprowadzenie elementów wiedzy konsumenckiej do programów nauczania na różnych poziomach kształcenia, popularyzację w mediach itp.;

• stworzenie warunków prawnych i finansowych rozwoju ruchu konsumenckiego;

• zaktywizowanie organów samorządu terytorialnego w zakresie działalności prokonsumenckiej.

Do realizacji tak zakreślonych celów polityki konsumenckiej mogą być wykorzystywane instrumenty o charakterze prawnym, ekonomicznym, administracyjnym, informacyjno-edukacyjnym, wspierające badania naukowe z danej dziedziny z wykorzystaniem ich wyników w praktyce. Szczególną rolę - podkreślono w dokumencie - należy przypisać instrumentom prawnym, które tworzą ramy formalne dla innych działań.

Warto dodać kilka słów komentarza na temat Polityki konsumenckiej Rządu na lata 1998-1999. Jest to pierwszy tego typu dokument w Polsce i ma on ustawowe umocowanie. Wprawdzie został przyjęty dopiero w połowie września 1998 r., jednakże zadania w nim zawarte były już realizowane przez administrację rządową od początku roku 1998 i uwzględnione w trakcie prac nad reformą samorządu terytorialnego. Polityką objęto krótki horyzont czasowy - tylko dwuletni - z uwagi na przeprowadzanie w tymże okresie ww. reformy i niepewność co do ostatecznych rozwiązań dotyczących struktury administracyjnej państwa. W Polityce położono szczególny nacisk na prace legislacyjne związane ze zbliżeniem polskiego prawa w obszarze ochrony konsumenta z prawem unijnym, a to ze względu na rozpoczynające się negocjacje akcesyjne z Unią Europejską. Należy podkreślić, iż większość projektów aktów prawnych implementujących opisane wyżej dyrektywy została już opracowana i skierowana do uzgodnień międzyresortowych. Polityka konsumencka Rządu będzie kontynuowana. Analogiczny dokument przewiduje się uchwalić w tym roku, obejmujący 2000 r. i lata następne, uwzględniając w nim doświadczenia wynikające z praktycznego funkcjonowania nowych struktur państwowych.

Wagę jaką się aktualnie przykłada do problematyki konsumenckiej podkreśla fakt powołania w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej odrębnej, stałej Komisji Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

W przygotowywaniu i realizacji rządowej polityki konsumenckiej szczególną rolę spełnia Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz podległe mu struktury administracyjne. Do niedawna, brak było organu rządowego koordynującego i monitorującego całokształt działań politycznych w ww. zakresie, co powodowało ich rozproszenie i obniżało skuteczność. Sytuacja ta uległa zmianie wraz z przekształceniem Urzędu Antymonopolowego w Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Prezes Urzędu jest centralnym organem administracji rządowej, który opracowuje rządowe projekty polityki konsumenckiej, podległym Radzie Ministrów.

Swoje zadania Prezes wykonuje przy pomocy struktury administracyjnej jaką stanowi wspomniany wyżej Urząd. Urząd (UOKiK) składa się z Centrali mającej siedzibę w Warszawie oraz dziewięciu delegatur.

Centrala UOKiK zajmuje się zadaniami o charakterze ogólnokrajowym. W jej skład wchodzą komórki organizacyjne mające status departamentu. Sprawy dotyczące bezpośrednio interesów konsumentów prowadzą w Centrali cztery departamenty:

1) Departament Polityki Konsumenckiej - zagadnienia ogólnopolityczne, czyny nieuczciwej konkurencji, skargi konsumenckie oraz współpraca z organizacjami konsumenckimi, samorządem terytorialnym i organami kontroli (inspekcji) państwowej,

2) Departament Infrastruktury - ochrona konsumenta przed praktykami monopolistycznymi przedsiębiorców działających w warunkach monopolu sieciowego (np. energetyka, telekomunikacja, poczta, kolej, telewizja),

3) Departament Przemysłu - przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym w branżach przemysłowych (produkcja włókiennicza, chemiczna, meblarska, itp.),

4) Departament Usług i Rolnictwa - przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym w pozostałych branżach, wskazanych w nazwie (rolnictwo, rybołówstwo, artykuły spożywcze, handel, gastronomia, hotelarstwo, itp.).

 

Delegatury UOKiK realizują natomiast zadania mające zasięg lokalny, tj. załatwiają sprawy występujące na terenie określonych województw. Właściwość terytorialna delegatur jest następująca:

1) Delegatura UOKiK w Bydgoszczy - województwa: kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie,

2) Delegatura UOKiK w Gdańsku - województwa: pomorskie i zachodniopomorskie,

3) Delegatura UOKiK w Katowicach - województwa: śląskie i opolskie,

4) Delegatura UOKiK w Krakowie - województwa: małopolskie i podkarpackie,

5) Delegatura UOKiK w Lublinie - województwa: lubelskie i podlaskie,

6) Delegatura UOKiK w Łodzi - województwa: łódzkie i świętokrzyskie,

7) Delegatura UOKiK w Poznaniu - województwo wielkopolskie,

8) Delegatura UOKiK we Wrocławiu - województwa: dolnośląskie i lubuskie,

9) Delegatura UOKiK w mieście stołecznym Warszawie - województwo mazowieckie.

Wykaz adresowy delegatur UOKiK stanowi załącznik do niniejszej informacji.

Ponadto, w ramach swoich zadań dotyczących ochrony konsumenta Prezes UOKiK korzysta z pomocy Inspekcji Handlowej. Inspekcja Handlowa podlega administracyjnie Prezesowi UOKiK i stanowi swego rodzaju aparat wykonawczy w zakresie kontroli przestrzegania przez przedsiębiorców praw konsumenta, prowadzenia poradnictwa i polubownego sądownictwa konsumenckiego.

Podstawę prawną prokonsumenckiej działalności wskazanych wyżej jednostek administracji stanowią w zasadzie trzy ustawy:

- ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów (Dz. U. z 1997 r. Nr 49, poz. 318, Nr 118, poz. 754 i Nr 121, poz. 770 oraz z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 145, poz. 938),

- ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 47, poz. 211, z 1996 r. Nr 106, poz. 496, z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i z 1998 r. Nr 106, poz. 668),

- ustawa z dnia 25 lutego 1958 r. o Państwowej Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 1969 r. Nr 26, poz. 206, z 1975 r. Nr 16, poz. 91, z 1990 r. Nr 14, poz. 88, z 1991 r. Nr 65, poz. 279, z 1996 r. Nr 106, poz. 496 oraz z 1998 r. Nr 106, poz. 668).

Nadmienić należy, że każda z cytowanych ustaw zobowiązuje Prezesa UOKiK lub Inspekcję Handlową (odpowiednio) do ochrony interesów konsumentów oraz ustala zasady i tryb administracyjnego przeciwdziałania naruszeniom tychże interesów.

Kompetencje, jakie ustawy powyższe przyznają Prezesowi UOKiK, mają zróżnicowany charakter.

Grupa pierwsza kompetencji, to uprawnienia orzecznicze (wydawanie decyzji administracyjnych) w sprawach praktyk monopolistycznych - a więc działania władcze. Uprawnienia te obejmują przeciwdziałanie przez Prezesa UOKiK antykonkurencyjnym zachowaniom przedsiębiorców, polegającym na porozumieniach monopolistycznych i nadużywaniu pozycji dominującej, ze szkodą dla konsumentów.

Zachowania antykonkurencyjne określa ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów (p.p.m.o.k.) w artykułach 4 i 5.

Zgodnie z przepisami artykułu 4, porozumieniami monopolistycznymi są porozumienia polegające w szczególności na:

1. ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi,

2. podziale rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,

3. ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów,

4. ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nie objętych porozumieniem,

5. ustaleniu przez konkurentów lub ich związki warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.

Natomiast nadużywanie przez przedsiębiorców pozycji dominującej na rynku jest zakazane przepisem art. 5 ust. 1 p.p.m.o.k. Ustawa stanowi, że pozycja dominująca występuje wówczas, gdy przedsiębiorca nie spotyka się z istotną konkurencją na rynku krajowym lub lokalnym. Domniemywa się, że przedsiębiorca ma pozycję dominującą, jeżeli jego udział w rynku przekracza 40%. Artykuł 5 ust. 1 zawiera klauzulę generalną, traktującą nadużywanie dominującej pozycji rynkowej za praktykę monopolistyczną. Ponadto, w punktach 1-8 ustępu 1, artykuł ten określa szczególne rodzaje praktyk uznanych za monopolistyczne. Są to:

1. przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania bądź rozwoju konkurencji,

2. podział rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,

3. sprzedaż towarów w sposób powodujący uprzywilejowanie niektórych przedsiębiorców lub innych podmiotów,

4. odmowę sprzedaży lub skupu towarów, dyskryminującą niektórych przedsiębiorców przy braku alternatywnych źródeł zaopatrzenia lub zbytu,

5. nieuczciwe oddziaływanie na kształtowanie cen, w tym cen odsprzedaży, oraz sprzedaż poniżej kosztów w celu eliminacji konkurentów,

6. narzucanie uciążliwych warunków umów, przynoszących przedsiębiorcy narzucającemu te warunki nieuzasadnione korzyści,

7. uzależnianie zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia nie związanego z przedmiotem umowy, którego nie przyjęłaby lub nie spełniłaby mając zapewnioną możliwość wyboru,

8. stwarzanie konsumentom uciążliwych warunków dochodzenia swoich praw.

Wyliczenie powyższe obejmuje najczęściej spotykane zachowania naruszające reguły konkurencji w działalności gospodarczej. Ma ono charakter przykładowy, ponieważ nie jest możliwe ustalenie wyczerpującej i zamkniętej listy czynów będących praktykami monopolistycznymi. Z tych też względów, szkodliwe dla konsumentów czyny przedsiębiorców nie objęte wyliczeniem, Prezes UOKiK ocenia i kwalifikuje na podstawie klauzuli generalnej z art. 5 ust. 1 p.p.m.o.k.

Postępowania w sprawach praktyk monopolistycznych podejmowane są na wniosek uprawnionych, którymi są:

• przedsiębiorcy, których interes został lub może być naruszony takimi praktykami i związki tych przedsiębiorców,

• organy kontroli państwowej i społecznej,

• organizacje społeczne których statutowym zadaniem jest ochrona konsumentów,

• organy jednostek samorządu terytorialnego oraz powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów.

Zaznaczyć należy, iż Prezes UOKiK może odmówić wszczęcia postępowania, jeżeli uzna iż wniosek nie daje do tego podstaw. Postępowanie może też być wszczęte przez Prezesa UOKiK z urzędu, na podstawie własnych informacji lub informacji przekazanych przez osoby zainteresowane (np. konsumenta). Procedury postępowania wymagają każdorazowo określenia tzw. rynku właściwego i wyznaczenia pozycji podmiotu dopuszczającego się zakazanych praktyk monopolistycznych na tym rynku. Ponadto - zgromadzenia dowodów, wysłuchania stron a niekiedy wykonania specjalistycznych ekspertyz lub badań. Jest to zatem procedura parasądowa. Postępowanie kończy się decyzją administracyjną stwierdzającą (lub nie) stosowanie praktyki monopolistycznej. W przypadku stwierdzenia praktyki, Prezes UOKiK nakazuje jej zaniechanie i może nałożyć na przedsiębiorcę karę pieniężną, płatną do budżetu państwa.

Decyzje Prezesa UOKiK podlegają zaskarżeniu do Sądu Antymonopolowego; stanowi to istotny element kontroli i weryfikacji zarówno linii orzeczniczej jak i konkretnych rozstrzygnięć. Wyroki Sądu mogą być natomiast zaskarżone w tzw. trybie kasacyjnym.

Szczególne znaczenie z punktu widzenia ochrony interesów publicznoprawnych konsumentów mają działania UOKiK podejmowane wobec przedsiębiorców funkcjonujących na rynkach zmonopolizowanych lub o ograniczonej konkurencji (energetyka, poczta, kolej, itp.). Pozycja konsumenta na tych rynkach jest szczególnie zagrożona, gdyż nie mając możliwości wyboru dostawcy, jest on skazany na dyktat monopolisty. Dlatego też UOKiK monitoruje sytuację na tych rynkach i reaguje na wszelkie sygnały świadczące o wykorzystywaniu pozycji dominującej przez przedsiębiorców oraz naruszeniach interesów nabywców. Znajduje to m.in. wyraz w liczbie prowadzonych postępowań administracyjnych w sprawie praktyk monopolistycznych. Na przestrzeni ostatnich kilku lat z ogólnej liczby podejmowanych przez UOKiK postępowań, jedna trzecia dotyczyła przedsiębiorców działających w sektorach zmonopolizowanych. Tylko w roku 1997, na 73 sprawy zakończone decyzją Prezesa UOKiK stwierdzającą praktykę monopolistyczną, 37 dotyczyło przedsiębiorców z tychże sektorów.

Decyzje Prezesa UOKiK zakazujące praktyk monopolistycznych stwarzają bądź chronią warunki rozwoju konkurencji, ze wszystkimi dobrodziejstwami jakie z tego tytułu otrzymuje konsument (poprawa jakości i podaży dóbr, godziwe ceny, itp.). Z reguły zatem zawsze - pośrednio lub bezpośrednio - mają pozytywny skutek dla konsumentów.

Należy zaznaczyć, że kilka takich decyzji było wydanych w następstwie postępowań wszczętych na podstawie wniosków Federacji Konsumentów. Dotyczyły one niewłaściwych opłat za dostawę wody do gospodarstw domowych i za najem skrytek pocztowych, przerzucania na konsumentów kosztów budowy przyłączeń instalacji gazowych oraz obowiązku legitymowania się konsumentów przy zakupie biletów ulgowych na kolei. We wszystkich tych postępowaniach Prezes UOKiK nakazał przedsiębiorcom zaniechania sprzecznych z prawem praktyk, szkodliwych dla konsumenta. Urząd ma nadzieję, iż powyższe inicjatywy podejmowane będą również ze strony samorządu terytorialnego i delegaturom UOKiK będą sygnalizowane niewłaściwe praktyki przedsiębiorców, które mogą być uznane za monopolistyczne.

Druga pod względem ważności grupa, to uprawnienia procesowe Prezesa UOKiK, wynikające z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (u.z.n.k.).

Ustawa ta uprawnia do występowania przeciwko przedsiębiorcom którzy dopuszczają się czynów nieuczciwej konkurencji. Praktyki zakazane ustawą są określone bardzo szeroko. Mianowicie, w art. 3 ust. 1 (podobnie jak w art. 5 ust. 1 p.p.m.o.k.), ustawa zawiera klauzulę generalną ustalającą, że czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta.

Ponadto, przepisy szczególne ustawy określają konkretne stany faktyczne, które są kwalifikowane jako nieuczciwe czyny przedsiębiorców. Z postanowień szczególnych - jako istotne dla ochrony interesów konsumenta - należy wymienić następujące naruszenia:

- opatrywanie towarów lub usług fałszywym lub oszukańczym oznaczeniem geograficznym (art. 8 i 9 u.z.n.k.),

- oznaczanie towarów lub usług albo jego brak, które może wprowadzić klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów albo usług, a także zatajenie ryzyka jakie wiąże się z korzystaniem z nich; dotyczy to także opakowania (art. 10 u.z.n.k.),

- naśladowanie gotowego produktu (kopiowanie, reprodukcja), jeżeli może wprowadzić klientów w błąd co do tożsamości producenta lub produktu (art. 13 u.z.n.k.),

- nieuzasadnione zróżnicowane traktowanie niektórych klientów (art. 15 u.z.n.k.),

- reklama sprzeczna z prawem, dobrymi obyczajami, wprowadzająca w błąd, uciążliwa (nagabywanie), porównawcza (art. 16 u.z.n.k.).

Artykuł 18 - w związku z art. 19 ust. 1 pkt 3 - u.z.n.k. pozwala Prezesowi UOKiK żądać od przedsiębiorcy który dopuszcza się czynów nieuczciwej konkurencji:

- zaniechania niedozwolonych działań,

- usunięcia skutków niedozwolonych działań,

- złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie.

W praktyce, w przypadku stwierdzenia naruszenia przez przedsiębiorcę ustawy, UOKiK wzywa go do dobrowolnego zaniechania zakazanych praktyk. Jeżeli przedsiębiorca nie podporządkowuje się wezwaniu, dopiero wówczas Prezes UOKiK może skierować sprawę na drogę sądową, składając pozew przeciwko przedsiębiorcy. Z reguły, wezwany przedsiębiorca dobrowolnie uwzględnia stanowisko UOKiK.

Podejmując działania w trybie przewidzianym u.z.n.k. Prezes UOKiK kieruje się przesłankami, określonymi w art. 1 tej ustawy. Mianowicie, celem jego działań ma być: zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej, w szczególności produkcji przemysłowej i rolnej, budownictwie, handlu i usługach - w interesie publicznym, przedsiębiorców oraz klientów, a zwłaszcza konsumentów. W dotychczasowych działaniach UOKiK brany był pod uwagę głównie interes konsumentów jako zbiorowości. Jako przykład kwestionowanych przez UOKiK w interesie konsumentów można wskazać następujące reklamy:

- operatorów telekomunikacyjnych wprowadzających klientów w błąd zapewnieniami o zakresie możliwości połączeń w ich sieci telefonicznej,

- producenta artykułu spożywczego, reklamowanego w sposób prezentujący scenę agresji na imprezie sportowej,

- towarzystwa ubezpieczeniowego odwołującego się w swojej reklamie do uczucia lęku, zagrożenia poprzez straszenie klientów katastroficznymi wizjami.

Ponadto, UOKiK kwestionował naganne praktyki firm wysyłkowych, niewłaściwe oznaczenia towarów oraz oszustwa w tym zakresie (np. wprowadzanie klientów w błąd informacją o przecenie towaru, podczas gdy wyższa, przekreślona na wywieszce cena nigdy nie istniała).

Swoje działania przeciwko czynom nieuczciwej konkurencji Prezes UOKiK podejmuje z urzędu. Nie jest do tego prawnie zobligowany żadnym wnioskiem. Niemniej, podstawą działań są otrzymywane z całej Polski informacje - od jednostek Inspekcji Handlowej, delegatur UOKiK, bądź też zawarte w skargach konsumentów.

Trzecim, istotnym uprawnieniem Prezesa UOKiK jest prawo zlecania wyspecjalizowanym jednostkom i odpowiednim organom kontroli państwowej dokonywania badań przestrzegania praw konsumentów (zob. art. 19 ust. 1 pkt 7c p.p.m.o.k.). Te działania kontrolne w większości przypadków realizowane są w wyniku sygnalizacji oraz skarg konsumenckich. Z reguły dotyczą one różnego rodzaju oszustw i nadużyć w handlu lub usługach, godzących w interes konsumenta. Coraz częściej jednak podejmowane są kontrole w innych branżach, np. telekomunikacji (m.in. badano prawidłowość naliczania opłat za połączenia telefoniczne oraz zabezpieczenia instalacji przed podłączeniem się osób nieuprawnionych). Działania Prezesa UOKiK w tym trybie są bardzo skuteczne, bowiem kończą się - w razie stwierdzenia naruszenia prawa - sankcją administracyjną w postaci mandatu lub grzywny, wymierzoną nieuczciwemu przedsiębiorcy.

Szczególną grupę - w zadaniach Prezesa UOKiK - stanowią działania w obszarze edukacji i informacji konsumenckiej. Obejmują one m.in.:

• współpracę z organami samorządu terytorialnego oraz krajowymi i zagranicznymi organizacjami do których zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów (art. 19 ust. 1 pkt 7d p.p.m.o.k.),

• udzielanie im pomocy w ramach ustaleń rządowej polityki konsumenckiej (art. 19 ust. 1 pkt 7e p.p.m.o.k.),

• inicjowanie konsumenckich badań towarów i usług (art. 19 ust. 1 pkt 7f p.p.m.o.k.),

• opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych popularyzujących prawa konsumentów (art. 19 ust. 1 pkt 7g p.p.m.o.k.).

Zadania te Prezes UOKiK dotychczas wykonywał głównie przy pomocy i udziale organizacji konsumenckich. Dane dotyczące tych organizacji - adresy, telefony - zawiera załącznik do niniejszego materiału. Prezes zleca organizacjom określone prace z zakresu ochrony konsumenta oraz przekazuje im na ten cel środki finansowe, pochodzące z budżetu państwa. Zlecane są w praktyce takie zadania jak:

- świadczenie bezpłatnego poradnictwa i pomocy prawnej indywidualnym konsumentom (m.in. pisanie pozwów do sądów i udział w procesach sądowych),

- wykonywanie testów porównawczych (badań) konkretnych towarów i usług oraz publikacja wyników tych badań w środkach masowego przekazu w celu umożliwienia konsumentom właściwych zakupów,

- wydawanie i kolportaż broszur (ulotek) informacyjnych dla konsumentów na wybrane tematy (np. o prawach i roszczeniach związanych z nabyciem wadliwego towaru),

- opracowywanie pilotażowych programów edukacyjnych dla szkół, w celu przygotowania przyszłych konsumentów do świadomego i racjonalnego działania na rynku.

UOKiK dostrzega w ww. organizacjach ważnego partnera działań prokonsumenckich i podejmuje starania na rzecz umocnienia ich pozycji oraz rozwoju. Urząd oczekuje, iż w bieżącym roku i latach następnych część z ww. zadań w zakresie edukacji i informacji konsumenckiej będzie podejmowana wspólnie z samorządem terytorialnym.

Ostatnią grupą są działania o charakterze niewładczym. Wynikają one m.in. z faktu otrzymywania przez UOKiK rokrocznie setek skarg konsumenckich. Możliwości Urzędu w tym zakresie są nader ograniczone, gdyż Prezes UOKiK nie ma prawa nakazać jakiemukolwiek przedsiębiorcy załatwienia skargi dotyczącej roszczeń cywilnoprawnych w określony sposób. W toku postępowań skargowych UOKiK udzielał porad i informacji a także podejmował próby mediacji pomiędzy skarżącym a przedsiębiorcą, wskazując na prawa konsumenta. Wiele takich mediacji było skutecznych. Od 1 stycznia 1999 r. prowadzenie mediacji w celu ochrony indywidualnych interesów i praw konsumentów jest zadaniem jednostek Inspekcji Handlowej (szczebel wojewódzki), zaś poradnictwo i informowanie - zadaniem powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów). W tej sytuacji, w miarę konsolidacji struktur terenowych ww. organów, skargi konsumentów będą przekazywane z UOKiK tym organom - do załatwienia wg właściwości. UOKiK będzie natomiast podejmował, wynikające ze skarg, sprawy mające charakter publiczny, tj. dotyczące ogółu konsumentów na szczeblu lokalnym lub ogólnokrajowym. W sprawach takich UOKiK może występować do przedsiębiorców i związków przedsiębiorców, na podstawie art. 19 ust. 1 pkt 3a p.p.m.o.k. (nowe uprawnienie).

Skargi konsumenckie są podstawą innych działań Prezesa UOKiK, o których była uprzednio mowa. W uzupełnieniu można dodać, że w przypadkach uzasadnionych skargami lub innymi okolicznościami, Prezes UOKiK składa do odpowiednich organów państwowych wnioski o zmianę przepisów w zakresie ochrony praw konsumenta. Takie upoważnienie dla Prezesa przewiduje art. 19 ust. 1 pkt 7b p.p.m.o.k.

Jak wskazano wyżej, drugim ważnym organem administracji rządowej, uzupełniającym działania i kompetencje Prezesa UOKiK w zakresie polityki konsumenckiej, jest Inspekcja Handlowa. Inspekcja została powołana do ochrony interesów konsumentów oraz interesów gospodarczych państwa. Do zadań Inspekcji należy:

• kontrola legalności i rzetelności działania przedsiębiorców, prowadzących działalność gospodarczą w zakresie produkcji, handlu i usług,

• kontrola jakości i bezpieczeństwa towarów i usług, w szczególności zagrażających życiu lub zdrowiu konsumentów,

• podejmowanie kontroli, mediacji i innych działań interwencyjnych w celu ochrony indywidualnych interesów i praw konsumentów,

• prowadzenie centralnych i wojewódzkich laboratoriów kontrolno-analitycznych,

• organizowanie i prowadzenie polubownego sądownictwa konsumenckiego,

• prowadzenie poradnictwa konsumenckiego.

Zadania Inspekcji wykonują Główny Inspektor Inspekcji Handlowej oraz wojewodowie przy pomocy wojewódzkich inspektorów inspekcji handlowej. Wojewódzkie inspekcje wchodzą w skład zespolonej administracji wojewódzkiej i dysponują jednostkami terenowymi (delegatury). Inspekcja Handlowa ma dla ochrony konsumentów i realizacji polityki konsumenckiej w praktyce kluczowe znaczenie. Jej stałe działania kontrolne zapewniają konsumentom - jako zbiorowości - ekonomiczne i zdrowotne bezpieczeństwo oraz przyczyniają się do kształtowania rzetelności w handlu i usługach.

Podstawą działań Inspekcji są plany kontroli o znaczeniu krajowym, zatwierdzane przez Prezesa UOKiK oraz okresowe plany pracy (wojewódzkie). Podejmowane są też kontrole doraźne, stosownie do zaistniałych na bieżąco potrzeb - np. w następstwie uzyskania od konsumentów informacji o naruszeniu ich praw, lub na zlecenie właściwych organów administracji (Prezesa UOKiK, wojewody). W wyniku kontroli organy Inspekcji mogą wydawać decyzje administracyjne dotyczące stwierdzonych naruszeń (np. nakazy wycofania z obrotu wadliwych towarów, przeklasyfikowania ich lub zniszczenia), wymierzać mandaty przedsiębiorcom, bądź kierować sprawy do postępowania ds. wykroczeń lub karnego. Ustalenia kontroli służą Prezesowi UOKiK do formułowania wniosków co do pożądanych rozwiązań legislacyjnych lub politycznych, oraz innych wystąpień, np. w trybie u.z.n.k.

Zwrócić należy szczególną uwagę na prowadzone przez Inspekcję sądownictwo konsumenckie. Zapewnia ono konsumentom szybkie i tanie rozwiązywanie sporów wynikających z powszechnie zawieranych transakcji w życiu codziennym. Postępowanie w tym trybie jest znacznie uproszczone i dogodne dla stron sporu. Wiele spraw przed tymi sądami załatwianych jest w formie ugody. W załączniku do niniejszego materiału znajduje się wykaz jednostek Inspekcji Handlowej oraz sądów konsumenckich, z adresami i telefonami.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. powstało trzecie ogniwo ochrony interesów konsumenta, a mianowicie - samorząd terytorialny. Zadania z zakresu ochrony konsumenta mają być realizowane również przez samorząd szczebla powiatowego i wojewódzkiego, jako zadania własne. Kompetencje samorządu wyznaczają tu cytowane na wstępie trzy ustawy.

W przypadku samorządu wojewódzkiego, żadna z ustaw nie określa jaki konkretnie ma być zakres tych zadań (poza prawem żądania wszczęcia postępowania antymonopolowego - art. 21 ust. 1 pkt 4 p.p.m.o.k.). Wobec czego wydaje się, iż należy się tu kierować ogólnymi zapisami, wskazującymi na czym polega ochrona konsumenta, zawartymi w art. 19 ust. 1 p.p.m.o.k., ustaleniach rządowej polityki konsumenckiej i niniejszym opracowaniu. Zakres zadań powinien być dostosowany do lokalnych możliwości i potrzeb. Szczególnie pożądanym byłoby wprowadzenie elementów edukacji konsumenckiej do programów szkolnych, w czym może pomóc UOKiK (zgodnie z art. 19 ust. 1 pkt 7e p.p.m.o.k.) oraz stowarzyszenia konsumentów.

Zadania samorządu powiatowego w zakresie ochrony praw konsumenta mają natomiast wykonywać powiatowi (miejscy) rzecznicy konsumentów o kompetencjach doradczych i procesowych. Kompetencje te szczegółowo określa rozdział 5a p.p.m.o.k. (art. 21c-21f), art. 21 ust. 1 pkt 5 p.p.m.o.k. i art. 19 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. Przepisy te ustalają iż do zadań i uprawnień rzecznika należy:

• zapewnienie konsumentom bezpłatnego poradnictwa i informacji prawnej w zakresie ochrony ich interesów,

• wytaczanie powództwa na rzecz konsumentów oraz wstępowanie, za ich zgodą, do toczącego się postępowania w sprawach o ochronę interesów konsumenta,

• możliwość udzielania obywatelom także w innych formach pomocy prawnej w zakresie ochrony praw konsumentów,

• składanie wniosków w sprawie stanowienia i zmiany przepisów prawa miejscowego w zakresie ochrony interesów konsumentów,

• współdziałanie (współpraca) z właściwymi terytorialnie delegaturami UOKiK, jednostkami Inspekcji Handlowej oraz organizacjami konsumenckimi,

• występowanie do zarządu powiatu z wnioskiem o zlecenie prowadzenia bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego działającym na obszarze powiatu organizacjom, do których zadań statutowych należy ochrona interesów konsumenta,

• możliwość żądania wszczęcia postępowania antymonopolowego,

• prawo występowania przeciwko czynom nieuczciwej konkurencji.

Zadania te wymagają krótkiego omówienia i sugestii co do zasad i możliwości ich realizacji.

Pomoc prawna i poradnictwo konsumenckie może być prowadzona także poprzez kolportaż ulotek i broszur edukacyjno-informacyjnych, którymi dysponuje UOKiK i stowarzyszenia konsumentów.

To rzecznik podejmuje decyzję co do wytoczenia powództwa w konkretnej sprawie, czy też podjęcia innej czynności procesowej na rzecz konsumenta - zaś konsument nie może go do tego zmusić. Uprawnienia procesowe rzecznika są tu zbliżone do przysługujących organizacjom społecznym, na podstawie art. 61-62 Kodeksu postępowania cywilnego. Jednakże pogląd ten musi zweryfikować orzecznictwo sądowe.

Współdziałanie z administracją rządową i stowarzyszeniami konsumenckimi powinno być rozumiane bardzo szeroko. Chodzi tu o:

• sygnalizowanie problemów dotyczących naruszeń praw konsumentów odpowiednim jednostkom, stosownie do ich właściwości, czyli w przypadku złej jakości towarów - do Inspekcji Handlowej a w razie praktyk monopolistycznych lub nieuczciwej konkurencji - do delegatury UOKiK,

• wzajemne informowanie o zamierzonych działaniach i ich koordynowanie,

• wymianę doświadczeń, szkolenia, seminaria, itp.,

• składanie wniosków co do publikacji, programów i badań (testów) niezbędnych dla edukacji konsumentów,

• zgłaszanie potrzeb w zakresie ochrony konsumenta wymagających rozwiązań prawnych na szczeblu ogólnokrajowym bądź rozwiązań politycznych.

Występowanie rzecznika w procedurach antymonopolowych omówiono wyżej (zob. art. 21 ust. 1 pkt 5 p.p.m.o.k.). W zakresie zwalczania czynów nieuczciwej konkurencji rzecznik konsumentów ma uprawnienia analogiczne do kompetencji Prezesa UOKiK. Wynika to z postanowień art. 19 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. Uprawnienia takie przysługują również organizacjom, których celem statutowym jest ochrona interesów konsumentów. Rzecznik może zatem działać w trybie tej ustawy samodzielnie, bądź wspólnie z delegaturami UOKiK lub stowarzyszeniami konsumenckimi.

Ustawa (p.p.m.o.k.) ustala, że rzecznika powołuje i odwołuje rada powiatu (rada miasta na prawach powiatu) spośród osób z wyższym wykształceniem i co najmniej pięcioletnią praktyką zawodową. Ponadto uprawnia powiaty aby, w drodze porozumienia, utworzyły jedno wspólne stanowisko rzecznika. Nie ma tu żadnych innych ograniczeń. Przepisy te stwarzają zatem elastyczne ramy do stosowania rozwiązań adekwatnych do potrzeb i możliwości lokalnych wspólnot samorządowych. Do samorządu należy również decyzja odnośnie usytuowania organizacyjnego rzecznika w powiecie. Rzecznik powinien mieć jednak taką obsługę biurową, która zapewniałaby mu realną możliwość działania i wykonywania ustawowych zadań.

 

Podsumowanie

Podpisanie przez Polskę Traktatu o stowarzyszeniu ze wspólnotami europejskimi nakłada na nasz kraj obowiązek podjęcia przedsięwzięć stwarzających właściwe ramy stopniowej integracji z Unią Europejską. Jednym z warunków jest konieczność przyjęcia rozwiązań prawnych, instytucjonalno-organizacyjnych i finansowych, zgodnych ze standardami Unii, umożliwiających prowadzenie przez państwo świadomej polityki konsumenckiej, stanowiącej integralną część polityki makroekonomicznej. Założenia i instrumenty realizacji takiej polityki zostały wypracowane i zaakceptowane przez Rząd, o czym była już mowa. Należy dodać, iż umożliwia ona osiągnięcie liczących się efektów społecznych i ekonomicznych, wśród których wymienić można:

- ograniczenie zagrożeń wynikających z przedostawania się do obrotu produktów niebezpiecznych, zmniejszenie liczby wypadków konsumenckich i związanych z tym społecznych i indywidualnych kosztów leczenia,

- wzrost międzynarodowej konkurencyjności produktów krajowych, w związku z podniesieniem ich standardów jakościowych i norm bezpieczeństwa,

- zmniejszanie "szarej strefy" w związku z eliminacją z rynku przedsiębiorców nierzetelnych i nieuczciwych,

- racjonalizację konsumpcji i upowszechnienie wzorów racjonalnego żywienia,

- stworzenie mechanizmów poprawy bytu rodzin polskich poprzez skuteczniejszą obronę ich interesów ekonomicznych,

- wzrost zaufania do państwa i procedur demokratycznych,

- zapewnienie konsumentom polskim możliwości realizacji korzyści płynących z uczestnictwa we wspólnym rynku.

Przedstawiony wyżej nowy układ organizacyjny tworzy podstawy systemu ochrony instytucjonalnej konsumenta w naszym państwie. Trudno jest przesądzać jak będzie on funkcjonował w praktyce, zwłaszcza w sytuacji gdy nadal brak jest prawa materialnego w wielu istotnych dla konsumentów kwestiach. Niewątpliwie jednak pozwoli on zarówno administracji publicznej jak i organizacjom konsumenckim lepiej wpływać na ochronę interesów konsumenta polskiego.

 

5. Prawna ochrona interesów konsumenta w Polsce.

Podstawową normą prawną odnoszącą się do ochrony konsumenta jest art. 76 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który nakłada w na wszystkie władze publiczne obowiązek ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Konstytucja stanowi jednocześnie, iż zakres tej ochrony określa ustawa.

Faktem jest, że nasze prawo konsumenckie w wielu dziedzinach nie jest jeszcze adekwatne do rzeczywistości rynkowej. Brakuje prawnych uregulowań nowych zjawisk, które pojawiły się wraz z gospodarką rynkową. Niekorzystna jest więc np. sytuacja konsumenta stającego we własnym domu twarz w twarz ze sprzedawcą-akwizytorem, starającym się za wszelką cenę (często nawet oszustwa) sprzedać - nieprzygotowanemu na dokonywanie transakcji handlowej konsumentowi - produkt czy usługę. Bardzo często umowy, podsuwane w takich sytuacjach do pośpiesznego podpisania, zawierają warunki dla nabywcy niekorzystne, narzucone jednostronnie przez usługodawcę. Przykładów takich można wymieniać wiele. Mimo tych wszystkich mankamentów i braków, konsument ma uprawnienia chroniące jego różne interesy, często jednak rezygnuje z ich realizacji. Przyczyny takiego stanu są różne - od nieznajomości należnych mu uprawnień poczynając, na kosztownych czasochłonnych i wręcz zniechęcających do aktywności procedurach sądowych kończąc.

Prawo do bezpieczeństwa, czyli ochrony życia i zdrowia konsumentów, wymaga, aby szczególną ochroną prawną zostały objęte wprowadzane do obrotu: żywność, środki farmaceutyczne (w tym leki homeopatyczne i zioła), wyroby chemiczne (w tym kosmetyki i wyroby perfumeryjne oraz wyroby chemii gospodarczej). Istotne znaczenie mają także przepisy ogólne, decydujące o kształcie normalizacji i certyfikacji.

Ustawa o badaniach i certyfikacji (Dz. U. 55/1993, poz. 250) obowiązuje od 1 stycznia 1994 r. W zakresie dotyczącym konsumentów, celem jej jest ochrona rynku krajowego przed wyrobami mogącymi stanowić zagrożenie dla życia, zdrowia i środowiska naturalnego. Zgłaszanie wyrobów do badań i certyfikacji jest dobrowolne, bowiem w warunkach gospodarki rynkowej kontrola jakości towarów odbywa się głównie poprzez działania konkurencji. Wyjątek stanowią wyroby krajowe i importowane, mogące stwarzać zagrożenie lub służące ratowaniu życia, zdrowia i środowiska. Podlegają one obowiązkowej certyfikacji na znak bezpieczeństwa i oznaczeniu tym znakiem. Znak bezpieczeństwa jest zastrzeżony przez Polski Centrum Badań i Certyfikacji. Podstawą oceny certyfikowanych wyrobów i usług są Polskie Normy, wprowadzone do obowiązkowego stosowania przez właściwych ministrów, oraz branżowe przepisy prawne.

W Ustawie o normalizacji (Dz. U. 55/1993, poz. 251) wprowadzono regułę, że norma krajowa - polska norma - stosowana jest na zasadzie dobrowolności. Staje się więc jedynie wzorem dla produkcji i innych czynności, a nie prawem bezwzględnie obowiązującym. Wyjątek stanowią, jak wspomniano wyżej, względy takie jak ochrona życia, zdrowia, mienia i środowiska naturalnego.

Uzupełnieniem systemów certyfikacji i normalizacji jest system miar i wag oraz zasady jego stosowania, ustalone w Prawie o miarach (Dz. U. 55/1993, poz. 248). Ustawa ta określa legalne jednostki miar, wymagania dotyczące przyrządów pomiarów, warunki kontroli i nadzoru w zakresie przestrzegania przepisów ustawy przez przedsiębiorców oraz sankcje karne.

Podstawowe zasady oznakowania towarów ustala Ustawa o działalności gospodarczej (Dz. U. 41/1988 r., poz. 324). Stanowi ona, że przedsiębiorca prowadzący działalność wytwórczą jest zobowiązany zamieszczać na towarach wprowadzanych do obrotu oznaczenia zawierające: nazwę (firmę) lub imię i nazwisko producenta, jego adres oraz nazwę lub symbol towaru, niezależnie od oznaczeń wynikających z odrębnych przepisów.

Żywność i warunki zdrowotne żywności chronione są poprzez wiele różnych dziedzin prawa, przede wszystkim prawa administracyjnego, które zajmuje się regulowaniem problemów produkcji żywności i jej warunków zdrowotnych oraz obrotu. Ponadto należy uwzględniać przepisy Kodeksu cywilnego czy normy prawa karnego. Najważniejszym aktem prawnym jest Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. 29/1970 r., poz. 245). Zawiera ona regulacje dotyczące: urzędowej kontroli żywności, higieny i zanieczyszczeń; znakowania; substancji dodatkowych dozwolonych; żywności przeznaczonej do specjalnych celów żywieniowych oraz materiałów i produktów mających kontakt z żywnością. Do ustawy została wydana duża liczba aktów wykonawczych, wśród których szczególne znaczenie ma Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie znakowania środków spożywczych, używek i substancji dodatkowych dozwolonych przeznaczonych do obrotu (Dz. U. 86/1994 r., poz. 402). Określa ono ogólne zasady obowiązkowego znakowania żywności przeznaczonej do sprzedaży detalicznej (dane dotyczące producenta, skład, terminy przydatności do spożycia itp.) oraz reguluje niektóre aspekty prezentowania żywności i jej reklamy. Nadzór nad jakością żywności (poza kontrolą wewnętrzną producenta) sprawują: Inspekcja Handlowa, Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych, Inspekcja Ochrony Roślin oraz Centralny Inspektorat Standaryzacji.

Wyroby chemiczne i inne to grupa obejmująca produkty, których wpływ na bezpieczeństwo konsumenta jest dość zróżnicowany. Występują tu wyroby kosmetyczne i chemii gospodarczej oraz przedmioty użytku i urządzenia, z którymi człowiek ma bezpośredni kontakt w swoim życiu codziennym. Ponadto - chemikalia, wprowadzane do środowiska naturalnego, oddziałujące na człowieka pośrednio. W dziedzinie kosmetyków nadal obowiązują przepisy przedwojenne (Dz. U. 13/1939 r., poz.72), na podstawie których każdy krajowy środek kosmetyczny musi mieć atest. Badania i atestację przeprowadzają upoważnione jednostki naukowo - badawcze, tj. Państwowy Zakład Higieny oraz Instytut Matki i Dziecka. Kosmetyki importowane muszą również mieć atest jednej z tych instytucji. Środki takie jak farby do włosów, preparaty do rozjaśniania włosów oraz do depilacji muszą być zaopatrzone w recepturę w języku polskim - dopiero wówczas uzyskują numer rejestru Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, warunkujący dopuszczenie na rynek polski. W zakresie chemii gospodarczej i niektórych kosmetyków obowiązkową certyfikacją na znak bezpieczeństwa i oznaczania tym znakiem objęto tylko: proszki do prania, płyny do zmywania naczyń i szampony do mycia włosów.

Środkami farmaceutycznymi są: leki, środki antykoncepcyjne oraz surowce farmaceutyczne. Jakość środków farmaceutycznych i materiałów medycznych zabezpiecza, z punktu widzenia interesów konsumenta, Ustawa o środkach farmaceutycznych, materiałach medycznych, aptekach, hurtowniach i nadzorze farmaceutycznym. (Dz. U. 105/1991 r., poz. 452). Ustawa upoważnia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej do prowadzenia rejestru środków farmaceutycznych i materiałów medycznych dopuszczonych do obrotu w kraju. Wprowadzone ograniczenia w zakresie reklamy leków wynikają z potrzeby ochrony zdrowia ludzkiego przed nadmierną, nieuzasadnioną ich konsumpcją, na której poziom może wpłynąć reklama. Stąd art. 4 ust. 2 ustawy zabrania prowadzenia w mediach reklamy leków wydawanych wyłącznie z przepisu lekarza. Ponadto sprawę tę reguluje Zarządzenie MZiOS w sprawie zasad i form prowadzenia reklamy i przekazywania informacji o środkach farmaceutycznych i materiałach medycznych (M.P. 17/1994 r., poz. 131).

Szczególne znaczenie dla konsumentów usług medycznych ma Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. 91/1991 r., poz. 408). Uregulowano w niej m.in. kwestie związane z dostępem do świadczeń zdrowotnych oraz ustalono katalog podstawowych praw pacjenta. Istotnej nowelizacji tej ustawy dokonano w czerwcu 1997 r. wprowadzając przepis regulujący prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, spowodowaną zawinionym naruszeniem praw pacjenta.

Prawo do bezpiecznego środowiska naturalnego ściśle wiąże się z bezpieczeństwem i jakością towarów i usług. Podstawowym aktem prawnym, regulującym kompleksowo to zagadnienie, jest Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U. 49/1994 r., poz. 196). Określa ona zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom konsumentów korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości. Środowiskiem, w rozumieniu ustawy, jest ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze, świat roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak i przekształconym w wyniku działania człowieka.

Prawo do ochrony interesów ekonomicznych to kolejne prawo konsumenta, jakie realizowane jest w ramach polityki konsumenckiej. Interesy ekonomiczne są oczywiście zróżnicowane i dotyczą różnych dziedzin aktywności ekonomicznej. Wiele z nich występuje stosunkowo od niedawna. Ważnym krokiem w dostosowywaniu przepisów prawa do zmieniającej się w naszym kraju sytuacji ekonomicznej była nowelizacja Kodeksu cywilnego (1990 r.). Z dniem 1 października 1992 r. gwarancja przestała mieć charakter obligatoryjny. Oznacza to, że producent może, lecz nie musi konsumentowi jej udzielić.

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów sprzedaży rzeczy ruchomych z udziałem konsumentów (Dz. U. 64/1995 r., poz. 328) ujednoliciło sytuację konsumenta wobec wszystkich form własności operujących na rynku, a także ujęło podstawowe prawa i obowiązki obu stron umowy sprzedaży. W dniu 27 grudnia 1996 r. weszła w życie kolejna istotna nowelizacja kodeksu cywilnego (Dz. U. 11/1996 r., poz. 542). Zgodnie z nią do konsumenta należy wybór w podjęciu decyzji, czy chce korzystać z uprawnień z tytułu gwarancji (jeżeli takową zaoferował producent), czy z tytułu rękojmi. Nowe unormowanie daje konsumentowi prawo do odstąpienia od umowy, jeśli mimo dokonanej naprawy powtórnie ujawnią się wady istotne w rzeczy sprzedanej.

Zagadnienia związane z usługami ubezpieczeniowymi na rzecz indywidualnego konsumenta stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania w gospodarce rynkowej. Konsument takiej usługi bywa narażony na dyktat strony silniejszej, jaką jest ubezpieczyciel, który ustanawia i narzuca własne warunki ubezpieczenia, dowolnie przyjmuje lub odrzuca wnioski ubezpieczeniowe, a także arbitralnie ogranicza i odmawia świadczeń ubezpieczeniowych. System ubezpieczeń w Polsce jest zasadniczo uregulowany dwoma aktami: Kodeksem cywilnym (Księga III. Tytuł XXVII Umowa ubezpieczenia) oraz Ustawą o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. 11/1996 r., poz. 62). Ustawa określa warunki podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej, gospodarkę finansową zakładów ubezpieczeń, pośrednictwo ubezpieczeniowe i nadzór ubezpieczeniowy. Warunkiem podjęcia działalności ubezpieczeniowej jest uzyskanie zezwolenia Ministra Finansów. Zakład ubezpieczeń nie może prowadzić jednocześnie działalności z zakresu ubezpieczeń na życie i w zakresie pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz ubezpieczeń majątkowych. Usługi pośrednictwa ubezpieczeniowego mogą prowadzić wyłącznie agenci ubezpieczeniowi i brokerzy. Nadzór prowadzi Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń oraz Rzecznik ubezpieczonych.

Regulacja pozycji prawnej konsumenta wobec banku cechuje się znaczną ramowością. Podstawowe znaczenie mają przepisy Kodeksu cywilnego o pożyczce, dotyczące umowy rachunku bankowego, depozytu nieprawidłowego oraz przepisy ustawy Prawo bankowe. Przy zagadnieniu bezpieczeństwa ekonomicznego konsumenta w stosunkach konsument - bank na pierwsze miejsce wysuwają się sprawy odsetek i tzw. kredytu konsumenckiego. Niestety, w obu tych kwestiach prawo polskie nie zapewnia konsumentowi dostatecznej ochrony.

Ustawa Prawo energetyczne (Dz. U. 54/1997 r., poz. 348) i wydane na jej podstawie akty wykonawcze powinny wyeliminować źródła dotychczasowych konfliktów między przedsiębiorstwami energetycznymi a konsumentami. Istotne będą również działania, jakie podejmie utworzony na mocy tej ustawy Urząd Regulacji Energetyki.

Podstawowym w dziedzinie komunikacji publicznej aktem prawnym jest ustawa Prawo przewozowe (Dz. U. 119/1995 r., poz. 575). Pozostawia on jednak wiele do życzenia, jeśli chodzi o ochronę praw konsumentów.

Mieszkanie stanowi jedno z najważniejszych dóbr konsumenta. Dlatego obowiązki władz publicznych w tym zakresie zostały zapisane w art. 75 Konstytucji. Podstawową, ważną społecznie formą prawną korzystania przez konsumentów z istniejących zasobów mieszkaniowych jest najem. Instytucję tę reguluje Ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz. U. 105/1994 r.). Uzupełnieniem najmu są inne formy, tj.: spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu i spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu (Dz. U. 54/1995 r., poz. 288) oraz własność lokali (Dz. U. 85/1994 r. poz. 388).

Usługom telekomunikacyjnym ramy prawne tworzy Ustawa o łączności z 1990 r., znowelizowana w 1995 r. (Dz. U. 117/1995 r., poz. 564), dająca konsumentom wiele regulacji niezbędnych dla ochrony ich praw.

Przedstawione wyżej akty prawne nie wyczerpują całości zagadnienia. Mimo ich pozornego bogactwa nie stanowią wystarczającej podstawy do zabezpieczenia praw i interesów konsumentów. Wiele zawartych w nich przepisów straciło przydatność w związku ze zmianą systemu polityczno - ekonomicznego w naszym kraju. Inne mają walor historyczny gdyż powstały jeszcze przed drugą wojną światową. W wielu przypadkach istnieją luki prawne, gdyż ustawodawca nie nadąża za zmianami rzeczywistości gospodarczej.

Konsument, chcąc realizować swoje prawa, natrafia nie tylko na przeszkody, o których mowa wyżej. Kiedy zdecydowany jest wyegzekwować należne mu prawo, bardzo często musi trafić ze swoją sprawą do sądu. Rozstrzyganie sporów konsumenckich przed sądami państwowymi może przyjąć trzy formy.

Postępowanie zwykłe z punktu widzenia konsumenta jest ostatecznością i podejmowane bywa, gdy w inny sposób nie może on zrealizować swego prawa. Wszczęcie postępowania następuje poprzez wniesienie pozwu. Może on być wniesiony w dwojakiej formie: pisemnej (co jest zasadą) i ustnej (co jest wyjątkiem). Pozew powinien być należycie opłacony, bowiem bez spełnienia tego wymogu sąd nie podejmuje żadnej czynności. W procesie cywilnym w sprawach konsumenckich prokurator może działać zarówno z własnej inicjatywy (przypadki niezmiernie rzadkie), wytaczając powództwo na rzecz konsumenta, jak również wstępować do toczącego się już postępowania, Oprócz prokuratora w roli wytaczającego powództwo w sprawach o ochronę konsumentów mogą wystąpić organizacje społeczne o charakterze kwalifikowanym (w tym Federacja Konsumentów), znajdujące się w wykazie Ministra Sprawiedliwości (M.P. 22/1991 r., poz. 155). Konsument, chociaż formalnie jest stroną aktywną w procesie cywilnym - konsumenckim, de facto jest stroną słabszą. Po stronie przeciwnej występuje przecież przedsiębiorca wyposażony w szeroką wiedzę o towarze oraz najczęściej posługujący się w procesie fachową obsługą prawną. Wzmocnienie więc pozycji konsumenta zależy w dużej mierze od aktywnej funkcji sądu. Specyficzna aktywna rola sądu, to nakłanianie stron do zawarcia ugody.

Postępowania odrębne to postępowanie nakazowe oraz postępowanie upominawcze. W postępowaniu nakazowym sąd wydaje nakaz zapłaty w razie stwierdzenia, że zostały spełnione przesłanki określone w przepisach. Nakaz zapłaty może być wydany nie tylko na żądanie powoda, zgłoszone w pozwie, ale również z urzędu, na skutek złożenia pozwu zwykłego. Postępowanie upominawcze wydaje się być szczególnie korzystne z punktu widzenia spraw konsumenckich, choć nie ma waloru uniwersalnego i nie każda sprawa może być rozpoznana w tym trybie. W postępowaniu upominawczym można dochodzić tylko roszczeń pieniężnych do pięciu tysięcy złotych. Ta graniczna wielkość roszczenia nie stanowi szczególnej przeszkody dla konsumenta, gdyż przeważnie jego roszczenia tej wielkości nie przekraczają.

Postępowanie pojednawcze jest specyficzną formą działania konsumenta dochodzącego roszczeń. Wprawdzie nie gwarantuje osiągnięcia celu w postaci zaspokojenia czy też tytułu wykonawczego, daje jednak szansę załatwienia sporu konsumenckiego. Z postępowania pojednawczego można skorzystać jedynie przed wytoczeniem powództwa o to samo roszczenie. Wniosek o wszczęcie postępowania pojednawczego powinien być złożony na piśmie i odpowiadać ogólnym wymogom pisma procesowego. Wnioskodawca działający bez adwokata lub zwolniony z kosztów sądowych może złożyć wniosek ustnie do protokołu sądowego. Warto odnotować, że opłata sądowa w tym postępowaniu jest niewysoka i niezależna od wartości przedmiotu ugody.

Przegląd trybów, w jakich rozstrzygane są spory konsumenckie, pozwala na wyciągnięcie wniosku, iż w żaden szczególny sposób nie preferują one konsumenta jako strony procesu. Pewne rozwiązania procesowe, należycie i ze świadomością wykorzystane przez konsumentów, mogą jednak prowadzić do ułatwienia realizacji roszczeń. Warto też zaznaczyć, że indywidualne, wspomagające podejście sądu do spraw konsumenckich, i to nawet z wykorzystaniem istniejących regulacji procesowych, mogłoby te sprawy przyspieszyć, usprawnić, wzmagając jednocześnie zaufanie społeczne do wymiaru sprawiedliwości.

Alternatywą dla sądów powszechnych są, w przypadku spraw konsumenckich, polubowne sądy konsumenckie, działające przy jednostkach terenowych Inspekcji Handlowej. Jednocześnie jest to jedyny przykład stałego sądu polubownego rozstrzygającego spory, w których jedną ze stron jest zawsze konsument. Powstały one w 1991 r. na mocy porozumienia pomiędzy Radą Krajową Federacji Konsumentów, Głównym Inspektorem PIH oraz przedstawicielami stowarzyszeń kupców i przemysłowców. W pierwszym okresie działalności sąd konsumencki obejmował swym zasięgiem jedynie Warszawę. Obecnie funkcjonuje dwadzieścia siedem polubownych sądów konsumenckich. Podstawą funkcjonowania sądu są przepisy Kodeksu postępowania cywilnego oraz Regulaminu działania polubownych sądów konsumenckich. Sądy rozpatrują sprawy wynikające ze stosunków cywilnoprawnych pomiędzy konsumentami (osobami fizycznymi) a przedsiębiorcami. Wyjątek stanowią sprawy, w których przedmiotem sporu jest samochód. Takich spraw są nie rozstrzyga. Nie ma znaczenia, czy przedsiębiorca zrzeszony jest w organizacji gospodarczej będącej stroną umowy o powołaniu sądu. Rozpatrywane są sprawy dotyczące każdego przedsiębiorcy, o ile oczywiście wyrazi zgodę na rozstrzygnięcie sporu przed tym sądem.

W skład sądu wchodzą: przewodniczący (zastępca przewodniczącego) oraz arbitrzy.

Przewodniczący wyznaczany jest przez Inspekcję w porozumieniu z Federacją Konsumentów, organizacjami kupców lub przemysłowców bądź innymi organizacjami społecznymi czy samorządowymi, zajmującymi się ochroną praw konsumenta, jeżeli na danym terenie nie działa klub Federacji Konsumentów. Jeden arbiter wyznaczany jest z listy organizacji reprezentujących konsumenta, drugi z listy osób delegowanych przez organizacje reprezentujące kupców lub przemysłowców.

Z punktu widzenia ochrony interesów konsumenta, sądy polubowne spełniają bardzo ważną rolę. Niskie koszty procesu i niesformalizowana procedura to okoliczności przemawiające za wyborem takiego trybu dochodzenia roszczeń. Posiedzenie sądu powinno odbyć się w terminie nie przekraczającym dwóch tygodni od daty podpisania zapisu przez strony. Stosowane w nim procedury są dalece uproszczone, co stwarza szansę na szybkie rozpoznanie sprawy. Istotne jest, że wyrok sądu polubownego ma moc prawną wyroku sądu państwowego, a zatem - po spełnieniu określonych prawem wymogów - może być egzekwowany w postępowaniu egzekucyjnym.

Sprawność polubownych sądów konsumenckich jest duża. W pierwszym półroczu 1998 r. wpłynęło do nich 1.818 wniosków konsumentów na łączną sumę roszczeń 958.713 zł.

W wyniku działalności tych sądów nabywcy towarów i usług odzyskali ok. 50,5% ogólnej wartości roszczeń. Począwszy od 1999 roku, polubowne sądy konsumenckie znajdują umocowanie ustawowe (ustawa o Inspekcji Handlowej).

 

Podsumowanie

System prawnej ochrony konsumentów w Polsce odbiega jeszcze od oczekiwań nabywców a także od standardów europejskich. Jednakże w ostatnim czasie Rząd podjął intensywne prace zmierzające do wzmocnienia prawnej pozycji konsumenta i harmonizacji naszych przepisów z odpowiednimi dyrektywami Unii Europejskiej. Opracowany już pakiet ustaw tzw. konsumenckich zawiera propozycje regulacji tak istotnych z punktu widzenia interesów zdrowotnych i ekonomicznych nabywców zagadnień, jak:

- ogólne wymogi bezpieczeństwa produktu

- wymogi dotyczące bezpieczeństwa wybranych grup produktów (np. zabawek),

- odpowiedzialności producenta za wyrób wadliwy,

- niedozwolone klauzule umowne w umowach z konsumentami,

- szczególne rodzaje sprzedaży (domokrążna i na odległość),

- zasady udzielania kredytów konsumenckich,

- nierzetelna reklama itp.

Powyższe regulacje, w połączeniu ze wzmocnieniem struktury instytucjonalnej służącej ochronie konsumentów (powołanie rzeczników konsumentów, wzmocnienie kompetencji UOKiK) umożliwią efektywną ochronę praw i interesów nabywców.

 -

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.