Laye Camara

CZARNY CHŁOPAK

PRZED PORĄ WTAJEMNICZEŃ (Wprowadzenie)

Niebawem (bo o ileś stron dalej!) noc na polanie w gwinejskim buszu pojaśnieje od płomieni ogniska.

I tak samo niebawem zacznie się pora wtajemniczeń. Zanim to jednak nastąpi (zanim gromadce murzyńskich chłopców przyjdzie mocować się ze swoją śmiertelną trwogą w obliczu ryku lwów, który trwoży każdego, kto nie wtajemniczony), nie od rzeczy będzie wnieść tu trochę światła skądinąd:

Książka, którą młody, dwudziestopięcioletni Murzyn z Gwinei nazwiskiem Camara Laye napisał w latach swych studiów we Francji, zdobyła sobie uznanie fran­cuskiej krytyki literackiej. Chwalono jej pełen uroku autentyzm, jej wartości poznawcze („Wraz z Camarą Laye obcujemy z cywilizacją malinkę, z jej tradycja­mi, z jej zwyczajami”) i chwalono urodę jej języka („Nie sposób pisać po francusku z większą prostotą, trudno o większą czystość wyrazu i uczucia”). Co wię­cej, książka została nagrodzona jedną z francuskich na­gród literackich, „Prix Charles Veil'lon”.

Chwalono, ale nie tylko. Autor dostał także porządne cięgi. I to ze strony najbardziej — jakby się mogło wydać na pierwszy rzut oka — nieoczekiwanej. Afry­kańscy pobratymcy Camary Laye nie poszczędzili mu ostrej krytyki:

„Czy ten Gwinejczyk, mój ziomek, który pozwala się domyślać, że był bystrym chîopaczkiem, nigdy nie wi­dział innej Afryki jak tylko pogodną, piękną, macie­rzyńską? — pytano z gorzką ironią w najbardziej re­prezentatywnym dla ówczesnych spraw Czarnej Afryki czasopiśmie Présence Africaine. — Czy to możliwe, żeby Laye nie był ani razu świadkiem choćby już tyl­ko drobnych niegodziwości kolonialnej administracji?” Albo i tak:

„Czarny chłopak chciał nam wmówić, że Afryka to sielanka, lecz to tylko Afryka niewiarygodna, skoro najzupełniej nie widać w niej białych”.

Zarzut?... Na pewno — tylko że dziś już niezbyt czy­telny. Ale łatwo i bezbłędnie da się go odczytać na tle dat:

Z 1957 rokiem otworzyła się przed Czarną Afryką nowa epoka: to w owym roku uzyskała niepodległość Ghana, w następnym Gwinea — pierwsze niepodległo­ści w niepowstrzymanym procesie wyłaniania się afry­kańskich państw na rozległych obszarach, które do owej pory oznaczano na politycznej mapie świata ko­lorami Anglii i Francji. Tak więc dążenia i marzenia, by wyzwolić Afrykę, zaczęły się wtedy przeradzać w rzeczywistość.

Lecz zanim do tego doszło — zanim 1957 rok stał się tak historyczną datą — pisanie o Afryce było dla Afry­kanów (i nie tylko dla nich) niemal jednoznaczne z po­winnością ciągłego demaskowania i piętnowania kolo­nializmu. Otóż „Czarny chłopak” Camary Laye był książką opublikowaną w 1953 roku — i ani jedno jej słowo nie napomykało o kolonializmie. Autor niczego nie demaskował, niczego nie piętnował. Więc chyba już jasne, dlaczego mu się dostało na łamach pisma zaan­gażowanego w sprawy Afryki i w kampanię antykolo- nialną.

I

■■■■

Ale wobec tego również pytanie: co Camara Laye, ten student z Gwinei debiutujący we Francji jako pi­sarz, zamyślał swoją książką? Co chciał nią powiedzieć europejskim czytelnikom?...

„Pisząc, miałem najpierw na myśli tylko samego sie­bie — zwierzał się później — lecz w miarę pisania za­czynałem coraz wyraźniej zdawać sobie sprawę, że kreślę portret mojej ojczystej Gwinei”.

Więc portret własny. — i portret kraju. Kraju rzą­dzonego wówczas przez kolonialną administrację, ale której ani widać w książce.

Motywy krytyki były niewątpliwie słuszne, ale racja koniec końców była po stronie książki. Pozwalając czy­telnikom poznać intymny świat murzyńskiego chłopca, pozwalając im dojrzeć coś znacznie więcej niż prymi- tywność w obyczajach i rytuałach okrzyczanych jako prymitywne, a nade wszystko zdobywając u nich ser­deczny szacunek dla postaw cenionych w tym sąsiedz­twie gwinejskiego buszu — książka zdobywała zarazem sojuszników dla dążeń do wyemancypowania Afryki spod wszelkich kolonialnych kuratel. Oddziaływała środkami przynależnymi sztuce. I wprawdzie „Czarny chłopak” miał swoich pryncypialnych krytyków, ale nawet oni doceniali w nim urok zwany poezją. I nie taili tego mimo niechęci do publikacji, które — jak skłonni byli- uważać — umożliwiają jedynie wścibskie zaglądanie przez dziurkę do wnętrza chat „dzikich tu­bylców”, by ochać i achać, że takie to wszystko egzo­tyczne.

Camara Laye pewną ręką wprowadza nas w egzoty­kę swojego życia, w niezwykłość wtajemniczeń, które jednak nieoczekiwanie pozwalają odkryć również i to, że pod egzotyczną maską są zjawiska, o których w in­nym sztafażu mówiłoby się jako o efektach świadomej swoich celów pedagogiki. Oczywiście Czarnemu Chło­

pakowi ani w głowie wygłaszać tego rodzaju komen­tarz: on po prostu dzieli się swoimi przeżyciami, dzieli się całym swoim niewielkim światem, który ogarniał wzrokiem berbecia, dziecka, wyrostka. Toteż Gwinea, z którą pozwala czytelnikom się zżyć, nie. jest Gwineą w ogóle, lecz Gwineą z zasięgu jego wzroku i bez­pośrednich doświadczeń.

Nie jest to więc książka, która chciałaby ukazywać, jak wyglądają pewne zjawiska szerzej, o ile na przy­kład uroczystości towarzyszące rytuałowi obrzezania u gwinejskich Malinkę różnią się w szczegółach od po­dobnych uroczystości u gwinejskich Soso, Fulbejów czy u innych tamtejszych ludów i plemion. I nie ona, nie jej Czarny Chłopak będą zakłócać atmosferę zwie­rzenia informacjami, że chodzi o rytuał stosowany nie­mal w całej Afryce, którego istnienia nie wyjaśniają zresztą same wpływy islamu. I oczywiście nie tu nale­ży szukać wiadomości, że w owym czasie ludność Gwi­nei składała się w trzech czwartych z wyznawców Pro­roka, a w jednej czwartej z fetyszystów czczących, zwłaszcza w Gwinei leśnej, święte drzewa jako symbole dobrych i złych duchów.

Jako muzułmanin (jeden z trzydziestu milionów mu­zułmanów w Czarnej Afryce) młodziutki chłopak z gwi- nejskiej Kurussy uczy się od berbecia wypełniać wska­zania Koranu, ale przecież nie wie jeszcze, do jakiego stopnia islam wyznawany w jego stronach nasiąkł tą afrykańskością, za której sprawą na przykład krokodyl jest totemem jego matki, mały czarny wąż duchem opiekuńczym rodu ojca, a pobożni i świętobliwi mara­buci nie różnią się w gruncie rzeczy od czarowników.

Nie, informacje ogólne na pewno nie są domeną Czarnego Chłopaka. Nawet gdy pokazuje okoliczności najpierwszego ze swoich wtajemniczeń, bardzo jeszcze dzieciuchowatego, czy też drugiego z kolei wtajemni­

czenia, które sprawia, że nagle chłopak przechodzi z dzieciństwa w wiek męski, to jednak nie zapuszcza się w uczone wywody o tradycyjnym dla murzyńskich społeczności podziale na „klasy wieku” określające do­kładnie miejsce oraz obowiązki i uprawnienia jednostki w tej ludzkiej gromadzie, jaką jest wieś. Gdy mówi o swoim ojcu kowalu, gdy ukazuje jego znaczenie, na­wet i w tych okolicznościach nie daje się skusić możli­wości szerszego potraktowania bardzo złożonej, ale zaw­sze wyjątkowej, bo pozostającej w ścisłym związku z magią, pozycji kowala u różnych ludów Czarnej Afryki.

Jest niewątpliwą zaletą tej książki, że autor umie zbliżyć czytelnikowi Afrykę — zbliżyć przez wprowa­dzenie go do własnej rodziny, przez wprowadzenie go do jej zajęć, w których tak czy inaczej bierze udział, przez wprowadzenie go w powszednie sprawy bytowa­nia, które okazuje się nagle (jakby na podobieństwo walizki o podwójnym dnie) pełne niezwykłości.

Tak, dla europejskiego czytelnika niezwykłość jest tu obecna niemal na każdym kroku. Lecz Camara Laye nie chce nią epatować. Nie chce nawet nią zadziwiać. Zwyczajnie, z ujmująco szczerą i bardzo chłopięcą pro­stotą wprowadza w jej kulisy — i tak, odsłaniając to, co tajemnicze, wtajemnicza w Afrykę. Pozwala nasłu­chać się tradycyjnych wierzeń, napatrzyć tradycyjnych rytuałów (przynajmniej tych, które sam zdążył po­znać), ale równocześnie dba skutecznie, aby w trakcie takich ujawnień nie wywietrzał! ^z tradycyjnej afry- kańskości to, co jest jej solą — poezja, która także wy­wodzi się z magii.

I właśnie jej atmosferę czujemy słuchając z pewnym pomieszaniem, jak Camara Laye snuje wspomnienie

o totemicznym powinowactwie swojej matki i kroko­dyli (które ze względu na tę totemiczną więź nie czy­

nią najmniejszej krzywdy matce czerpiącej wodę z rze­ki). Nie mamy przy tym wątpliwości, że wprawdzie student francuskiej uczelni Camara Laye umie patrzeć krytycznie, ale pisarz Camara Laye nadal potrafi pa­trzeć oczami ufnego dziecka z gwinejskiej Kurussy.

I jest niemal coś wzruszającego w usiłowaniu autora, aby jakoś pogodzić z sobą te dwa różne widzenia. Lecz mocniejsza od tej próby jest jego świadomość, że na­leży dyskretnie, jak najdyskretniej pożegnać się z dzie­ciństwem, dla którego konsekwencje totemicznej więzi były równie oczywiste jak chociażby wiara w czaro­dziejską moc matczynego wzroku:

mówię jedynie o tym, co widziałem na własne

oczy. Dziś rozpamiętuję owe cuda — bo zaiste były to cuda — jak bajeczne wydarzenia z odległej przeszłości. Niemniej ta przeszłość nie jest odległa: jest przeszłoś­cią z wczorajszego dnia. Tylko że świat nie stoi w miej­scu, wciąż się zmienia, a mój świat zmienia się chyba szybciej niż jakikolwiek inny, zmienia się tak bardzo, iż wydaje mi się, że już nie jesteśmy tacy, jakimi by­liśmy. I rzeczywiście: jesteśmy inni; nawet w tamtej chwili, kiedy owe cuda działy się na naszych oczach, nie byliśmy bez reszty sobą. Tak, świat nie stoi w miej­scu, wciąż się zmienia i zmienia się w sposób bardzo widoczny, skoro mój własny totem — bo ja też mam swój totem — jest mi juiż nie znany”...

Od czasu gdy pisał te słowa, zmieniło się chyba

o wiele więcej, niż mógł przypuszczać. Na pewno. Właśnie w Afryce. Właśnie w jego ojczystej Gwinei, której portret skreślił nie tyle przed laty — jakby

o tym gotów świadczyć kalendarz — ile w innej epo­ce. Czy więc jeszcze może być to portret, którego daw- ność odnajduje się w gwinejskiej Kurussie i jej okolicy z dnia dzisiejszego?... W całej Gwinei doszło do rewo­lucyjnych przeobrażeń. Świat nie stoi w miejscu — nic

oczywistszego nad tę podstawową prawdę. Ale „Czarny chłopak” nie jest książką, której aktualność miałaby być wyłącznie wypadkową upływu czasu i wpisanego w ten czas naporu wydarzeń. Mimo wszystko „portret ojczystej Gwinei” nadal tchnie życiem — dzięki tym swoim cechom, które mocno osadzają go w nurcie tra­dycji, w obyczajowej schedzie. Póki pod niebem Afry­ki będzie choćby jedna kuźnia podobna do tej, w któ­rej cieniu bawił się i wychowywał mały Camara, i póki będzie choćby jeden kowal, który tak uczy syna być człowiekiem wśród ludzi — póty mamy do czynienia z książką ciągle na czasie.

Swoim „Czarnym chłopakiem” Camara Laye zapo­czątkował pojawienie się w literaturze afrykańskiej ca­łego szeregu utworów autobiograficznych. W kręgu tej literatury to już dzisiaj pozycja klasyczna. W ślad za wydawnictwem francuskim należy ją uważać za po­wieść. Tylko że przypisanie jej temu gatunkowi lite­rackiemu nie może jej wyjść na zdrowie. Jest jakby równoznaczne z propozycją, aby za najwartościowsze uznać w niej to, co w istocie niewiele jednak waży. Mianowicie elementy wątku fabularnego. Lecz nie tym wątkom {a bodaj one ponoszą winę za pewne, kokietu­jące europejskopodobnością, przesłodzenia tekstu) za­wdzięcza „Czarny chłopak” swoją wysoką rangę.

Wraz z urodą języka, która jest jednakże wartością służebną, najważniejsza wartość książki Camary Laye zawiera się w tym, co nazwał on celnie portretem. Otrzymaliśmy portrety ludzi, wśród których się wy­chowywał — portrety, można by powiedzieć, życia ro­dzinnego, obyczaju, afrykańskości, tego wszystkiego, co sprawia, że książka o egzotycznych stronach pozostawia w pamięci przede wszystkim przeświadczenie, że nig­dzie nie ma ludzi na tyle egzotycznych, byśmy nie mogli się w nich rozpoznać...

Przekazując swoje wspomnienia z ojcowskiej kuźni, gdzie ojciec od czasu do czasu wyrabiał ozdoby ze zło­ta, Camara Laye daje taki obraz:

„Jedynie dyszenie miechów i ciche skwierczenie zło­ta w garnku naruszało ciszę. Lecz chociaż ojciec nie wypowiadał żadnych głów, to dobrze wiem, że formo­wał je w sobie: widziałem to po jego poruszających się wargach, gdy pochylał się nad garnkiem mieszając w nim złoto i węgiel kawałkiem drewienka, które zresztą zaraz zajmowało się ogniem i często trzeba je było wymieniać na inne. Jakie słowa ojciec tak w so­bie formował? Nie wiem — nie wiem dokładnie: żad­nego mi nie przekazał. Ale czymże innym mogłyby one być, jeżeli nie zaklęciami?”

Jednak i syn widać poznał skuteczne zaklęcia, dzięki którym można formować pożądany kształt ze szlachet­nego kruszcu. Jego książkowy debiut świadczy o tym wyraźnie.;

Zbigniew Stolarek

Czarna kobieto, afrykańska kobieto, o, matko, myślę o tobie...

•

O, Daman, matko moja, która mnie nosiłaś na plecach, która wykarmilaś mnie mlekiem, która czuwałaś nad moimi pierwszymi krokami, która mi pierwsza otworzyłaś oczy na cuda ziemi, myślę o tobie...

•

Kobieto pól, kobieto rzek, kobieto wielkiej rzeki, o, matko, myślę o tobie...

*

O, Daman, matko moja, która ocierałaś ml łzy, zapewniałaś radość serca, która cierpliwie zno­siłaś moje kaprysy, jakże bym chciał być zno­wu przy tobie — być przy tobie dzieckiem I Prosta kobieto, kobieto wyrzeczeń, o, matko, myślę o tobie...

•

O, Daman, Daman z wielkiego rodu kowali, jestem wciąż myślami przy tobie, a twoje myśli towarzyszą mi na każdym kroku, o, Da­man, matko, jakże bym chciał nadal czuć two­je ciepło, być dzieckiem przy tobie...

•

Czarna kobieto, afrykańska kobieto, o, moja matko, dziękuję za wszystko, coś dla mnie uczyniła, dziękuje cl twój syn, który Jest tak daleko od ciebie — i tak blisko ciebieI

Ile lat miałem wtedy? Nie pamiętam dokładnie. W każdym razie musiałem mieć ich niewiele: pięć, może sześć. Byłem jeszcze dzieckiem; akurat bawiłem się przy ojcowskiej chacie, podczas gdy mama była u ta­ty w kuźni; ich spokojne, dobiegające mnie stamtąd głosy, z którymi mieszały się głosy klientów i dźwięki młota na kowadle, dawały mi poczucie bezpieczeństwa.

Nagle przerwałem zabawę: moją uwagę pochłonął sunący wokół chaty wąż, który wybrał się jakby na przechadzkę; po chwili byłem przy nim. Podniosłem z ziemi tsrzcinowy patyk, jakich pełno w naszym obejś­ciu otoczonym płotem z trzciny, i wetknąłem koniec pa­tyka w pysk gada. Ani myślał uciekać: podobała mu się ta zabawa. Powoli połykał trzcinkę jak każdą inną zdo­bycz, połykał ją z lubością — przynajmniej tak mi się wydawało — oczy mu lśniły zadowoleniem, a głowa coraz bardziej zbliżała się do mojej ręki. Nastał wresz­cie moment, że jego pysk znalazł się strasznie blisko moich palców.

Śmiałem- się; ani mi było w głowie bać się czegokol­wiek. I chyba lada chwila wbiłby mi zęby w palce, gdy­by nie jeden z terminatorów, który akurat wyszedł | kuźni. Poczułem nagle, że coś podrywa mnie w górę: byłem w opiekuńczych ramionach.

Nieopisany rwetes powstał wokół mojej małej osoby, a już najgłośniej krzyczała mama. Dostałem od niej kil­ka klapsów. Rozpłakałem się, bardziej zresztą przejęty tą nagłą wrzawą niż klapsami. Nieco później, kiedy już przestałem płakać i ustały krzyki, mama przykazała mi surowo, żebym nigdy więcej tak się nie bawił, co przy­rzekłem jej solennie, chociaż nie bardzo pojmowałem, na czym miałoby polegać niebezpieczeństwo takiej za­bawy.

Chata ojca, gdzie często bawiłem się pod werandą, stała tuż przy kuźni. Wzniesiona z niewypalanych ce­gieł, okrągła jak wszystkie chaty u nas i pyszniąca się piękną strzechą, służyła wyłącznie ojcu. Wchodziło się do niej przez prostokątne drzwi. Skąpe światło przeni­kało do wnętrza małym okienkiem. Po prawej znajdo­wało się gliniane łoże — lepione z gliny nie inaczej, niż lepi się cegły na ściany chat; było nakryte rogożą, a oprócz rogoży leżał na nim jeszcze zagłówek wypeł­niony puchem kapoku. W głębi, pod samym okienkiem, gdzie najwidniej, stały skrzynki z narzędziami. Po le­wej było miejsce na przyodziewek, a więc na bubu, oraz na skóry do modlitw. Wreszcie, w głowach owego łoża, ponad zagłówkiem, strzegąc tam snu ojca, znajdował się rząd garnków wypełnionych wywarami z roślin i z ko­ry. Wszystkie te garnki, z których każdy miał metalową przykrywkę, były pookręcane różańcami z korisów. Tak, to właśnie w tych garnkach trzymał gri-gri: ta­jemnicze płyny, które nie dają przystępu złym duchom i sprawiają, że ciało nimi natarte staje się odporne na uroki, na wszelkie możliwe uroki. Ojciec przed snem zawsze się nimi nacierał, czerpiąc to z jednego, to z dru­giego garnka, gdyż każde gri-gri ma jakąś szczególną właściwość, ale jaką, tego dokładnie nie wiem, bo w zbyt młodym wieku opuściłem rodzinny dom.

Spod werandy, gdzie się bawiłem, miałem widok

wprost na kuźnię — a z niej i mnie miano na oku. Kuź­nia była głównym budynkiem w obejściu. Ojciec prze­bywał w niej niemalże cały okrągły dzień, kierując pra­cą terminatorów, własnoręcznie wykuwając wszystko, na czym mu najbardziej zależało, i naprawiając delikat­ne mechanizmy. Tam też przyjmował i przyjaciół, i klienitów, tak że od samego świtu dobiegał z kuźni ha­łas, który ustawał dopiero z nastaniem nocy. Co więcej, każdy, kto wchodził w nasze obejście lub je opuszczał, musiał przejść przez kuźnię; trwał więc w niej ciągły ruch w jedną i w drugą stronę jak w ulu — z tym tyl­ko, że tutaj bodaj nikomu nie śpieszyło się zbytnio: każdy miał coś do powiedzenia i chętnie przystawał, aby popatrzeć na robotę. Skuszony odblaskiem ognia nie­kiedy i ja zbliżałem się do kuźni, ale wchodziłem do niej rzadko, bo za bardzo mnie onieśmielali ci wszyscy za­trzymujący się tam ludzie; zresztą uciekałem od razu. jak tylko ktoś zwracał na mnie uwagę. Kuźnia nie była jeszcze wtedy moim światem; dopiero później nabra­łem zwyczaju zachodzić do niej i, przycupnąwszy, wpa­trywać się w migotliwy blask ognia.

Najpierw moim światem była weranda wokół chaty ojca i chata matki, i także pomarańczowe drzewo, które rosło pośrodku obejścia. Rzucało się ono w oczy każde­mu, kto po wejściu do kuźni otwierał jej tylne drzwi. To pomarańczowe drzewo nie było wielkie w porównaniu z olbrzymami naszych puszcz, ale korona jego połysk­liwych liści dawała gęsty, chroniący przed upałem cień. W porze kwitnienia całe obejście było pełne przenikli­wego zapachu. Kiedy z kolei pojawiały się owoce, mo­gliśmy się im co najwyżej przyglądać — musieliśmy czekać cierpliwie, aż dobrze dojrzeją. Dopiero wtedy ojciec — zarządzający wszystkim jako głowa rodu, i to jakże licznego rodu — nakazywał zbiór owocu. Męż­czyźni zajmujący się owocobraniem znosili mu koszyki

z zerwanymi pomarańczami, a on je rozdzielał między mieszkańców obejścia, sąsiadów, klientów; wreszcie i my mogliśmy brać z koszyków, ile kto zechciał!

Ojciec miał hojną rękę, a nawet był rozrzutny. Kto­kolwiek zjawiał się u nas, uczestniczył również w po­siłkach, a ponieważ bardzo daleko było mi do tego, żeby jeść równie szybko jak ci goście, chyba byłbym wiecz­nie głodny, gdyby mama nie chowała przezornie mojej części posiłku.

— Siadaj teraz i jedz — mówiła. — Twój ojciec nie wiadomo co ma w głowie.

Mama nie patrzyła zbyt łaskawym okiem na owych gości, których było zbyt wielu jak na jej gust i którzy ze zbytnim pośpiechem sięgali do jadła. Sam ojciec jadł natomiast bardzo mało; był niesłychanie wstrzemięź­liwy.

Mieszkaliśmy tuż obok toru kolejowego. Wzdłuż pło­tu z trzcinowej plecionki, który odgraniczał nasze obej­ście, przejeżdżały pociągi — przejeżdżały, należy po­wiedzieć, tak blisko, że od iskier z lokomotywy zapalał się niekiedy trzcinowy płot, a wtedy należało czym prę­dzej gasić ten zarodek pożaru, aby wszystko nie poszło z dymem.

Owe alarmy, które niosły z sobą i nieco trwogi, i nie­co rozrywki, powodowały, że zwracałem baczniejszą uwagę na przejazd pociągów. A nawet kiedy ich nie było — bo w tamtym czasie istniała jeszcze całkowita zależność ruchu kolejowego od komunikacji rzecznej, w której panował zupełny rozgardiasz — spędzałem długie chwile na kontemplowaniu żelaznej drogi. Prze­raźliwie ostro lśniły szyny w słonecznym świetle; nic a nic go nie łagodziło. Prażona od świtu podsypka z czerwonych kamieni parzyła; była tak gorąca, że po oliwie ściekającej z lokomotyw nawet ślad nie zostawał: jej plamy nikły bez reszty na rozpalonych kamieniach.

Czy to ten skwar jak z piekarniczego pieca, czy też może oliwę, a raczej już tylko jej zapach, który mimo wszystko nie ulatniał się całkowicie, upodobały sobie węże? Nie wiem. W każdym razie często je widywałem, jak sunęły po kamieniach prażonej całodziennym słoń­cem podsypki toru. Oczywiście nie mogło się też obejść bez tego, żeby nie przenikały i do nas.

Odkąd zakazano mi zabaw z nimi, biegłem do mamy, ilekroć dostrzegłem któregoś w naszym obejściu.

— Mamo, wąż! — wrzeszczałem.

— Znowu?! — odkrzykiwała mi na to.

I zaraz przybiegała zobaczyć, co to za wąż. Jeżeli był taki jak wszystkie — chociaż trzeba powiedzieć, że wę­że bardzo różniły się między sobą — uśmiercała go na­tychmiast, zawzięcie tłukąc kijem raz po raz, aż zosta­wała z niego miazga. Tak zresztą postępowały i inne kobiety. Bo mężczyźni zachowywali się odmiennie: po­przestawali na jednym, ale dobrze wymierzonym ude­rzeniu kijem.

Gdy więc pewnego dnia zauważyłem małego czarne­go węża o szczególnie połyskliwej skórze, który nie- śpiesznie sunął w stronę kuźni, jak zwykle popędziłem do mamy, żeby ją powiadomić o niepożądanej wizycie. Jednakże na jego widok mama powiedziała mi z powa­gą w głosie:

— Tego, synku, nie wolno zabijać; ten nie taki jak inne: nie zrobi ci najmniejszej krzywdy, na pewno, ale też lepiej nie wchodź mu w drogę, pamiętaj!

Każdy w naszym obejściu — oprócz mnie i chyba moich małych koleżków, równie nieświadomych jak ja — dobrze wiedział, że właśnie tego węża nie można zabijać.

— Ten wąż to dobry duch twojego ojca — dodała mama.

Oszołomiony przyglądałem się małemu wężowi. Jego

ruchy były pełne gracji, gdy tak sunął w stronę kuźni, bardzo pewnie, jak gdyby świadomy swojej nietykal­ności; jego połyskliwa czarna skóra aż skrzyła się w ostrym świetle. Dotarł do kuźni, a ja wtedy po raz pierwszy zauważyłem, że w jej ścianie zrobiona jest dziuTa. 'Właśnie w niej znikł wąż.

— Widzisz — powiedziała mama — wąż przyszedł w odwiedziny do ojca.

Chociaż już byłem jakby za pan brat z wszelkimi cu­downościami, tym razem nie mogłem wykrztusić słowa z wrażenia. Co jakiś wąż mógłby mieć wspólnego z ta­tą? Miałby być dobrym duchem taty? I to dlatego nikt go nie zabija?'. Tak przynajmniej powiedziała mama. Tyl^o co to właściwie duch? Kim są owe duchy, z któ­rymi wszędzie przychodzi mi się po trochu spotykać, raz iako z duchami czegoś zakazującymi, to znów jako z duchami coś nakazującymi? Nie pojmowałem tego do­kładnie, chociaż można by powiedzieć, że żyłem wśród ■nich. Istniały duchy dobre i duchy złe, lecz więcej chy­ba było złych niż dobrych. Ale przede Wszystkim jedno ■nie mieściło mi się w głowie: dlaczego miałbym uważać, że to wąż nieszkodliwy? Był jak każdy inny; wpraw­dzie czarny, wprawdzie lśniący, ale bądź co bądź wąż! 3uż zupełnie nie wiedziałem, co o tym myśleć. O nic jednak nie pytałem mamy, postanowiłem sobie, że za­pytam ojca — tak jakby ta wężowa tajemnica była sprawą, ’którą należy omawiać tylko między mężczyz­nami, bez udzialru kóbiet. Wolałem zaczekać z tym do wieczora.

Z.araz po kolacji, gdy skończyły się rozmowy, a oj­ciec pożegnał się | przyjaciółmi i skierował do swojej chaty, podszedłem do niego i zacząłem wypytywać

o TÓżme rtzeczy, bez ładu i składu, o wszystko, co tylko wpadło mi do głowy, właśnie tak, jak zwykły pytać dzieci, i zresztą tak samo, jak robiłem każdego wieczo-

ru. Była jednakże pewna różnica: tym razem stawiałem najrozmaitsze pytania, żeby nie zdradzić się od razu | tym jednym, najważniejszym, które leżało mi na ser­cu od chwili, kiedy zobaczyłem węża pełznącego ku kuźni; zamierzałem zadać je dopiero w odpowiedniej chwili. Wreszcie już nie mogłem dłużej zwlekać.

— Tato — spytałem z nagła — co to za wąż przycho­dzi w odwiedziny do ciebie?

— O jakim ty wężu?

— O takim małym, czarnym, co go mama nie pozwa­la zabijać.

— Aha...

Popatrzył na mnie przez dłuższą chwilę, jakby zasta­nawiając się nad odpowiedzią. Pewnie rozważał, czy to nie za wcześnie wprowadzać w takie sekrety dwunasto­letniego chłopca. Nagle zdecydował się:

— Ten wąż to duch naszej rasy — powiedział. — Rozumiesz?

— Tak — potwierdziłem skwapliwie, chociaż nie pojmowałem, co ma na myśli.

— Ten wąż — ciągnął ojciec — zawsze jest obecny, zawsze objawia się jednemu z nas, a w naszym pokole­niu ukazał się najpierw mnie.

— No pewnie!

Tym razem powiedziałem to bez cienia wątpliwości, bo wydało mi się jak najbardziej oczywiste, że wąż po­winien ukazać się najpierw mojemu ojcu. Bo czy tato nie był u nas najważniejszy? Czy nie on przewodził wszystkim kowalom w okolicy? Czy nie on był spośród nich najsprawniejszy? Czy nie był moim ojcem?

— Jak ci się, tato, ukazał ten wąż?

— Najpierw zjawił mi się we śnie. I tak ukazywał się kilka razy, a wreszcie zapowiedział dzień, godzinę i miejsce, w którym pojawi się przede mną naprawdę. Ale za pierwszym razem, kiedy do tego doszło, prze­

ląkłem się. Pomyślałem sobie, że to najwyraźniej taki sam wąż jak inne, i ledwo się powstrzymałem, żeby go nie zabić. A on, widząc, że wcale go nie witam, zawrócił i oddalił się tam, skąd przyszedł. Patrzyłem, jak odcho­dzi, i jeszcze się zastanawiałem, czy może go zabić, ale powstrzymywała mnie jakaś siła mocniejsza od mojej woli. Widziałem, jak znika; jeszcze nawet w ostatniej chwili mógłbym go dopaść: wystarczyłoby kilka susów; czułem się jednak jak sparaliżowany. I tak wyglądało moje pierwsze spotkanie z małym czarnym wężem.

Ojciec umilkł, lecz tylko na chwilę, bo zaraz podjął swoją opowieść:

— W nocy znowu zobaczyłem węża we śnie. Prze­mówił do mnie. „Zjawiłem się, jak ci zapowiadałem — tak przemówił — a tyżeś mnie nie powitał jak by nale­żało; nawet widniałem po twoich oczach, żeś miał ocho­tę zgotować mi niedobre powitanie. Czemu mnie od­trącasz? Jestem dobrym duchem twojej rasy i dlatego zjawiam się przed najgodniejszym jej synem: przed to­bą. Przestań się mnie lękać i nie próbuj odtrącać, bo przynoszę ci powodzenie”. Gdy więc wąż zjawił się po raz drugi, przyjąłem go bez obawy, przyjąłem go ser­decznie, a on od tamtej pory świadczy mi samo dobro. Znowu zamilkł, aby po chwili powiedzieć:

— Wcale nie jestem pojętniejszy od innych, nie mam nic ponad to, co mają inni, a nawet mam mniej od nich, bo rozdaję wszystko, bo nawet oddałbym ostatnią ko­szulę. A przecież, sam widzisz, jestem znany jak nikt inny, wszyscy o mnie mówią i to ja, nikt inny tylko ja, przewodzę kowalom z pięciu gmin. Jeżeli tak się dzieje, to właśnie dzięki wężowi, który jest duchem naszej ra­sy. Wszystko zawdzięczam jemu; on mnie powiadamia

o wszystkim. Gdy rano, po przebudzeniu się, widzę, że ten czy ów czeka przed kuźnią, nie nowina to dla mnie: już wcześniej wiedziałem, że gdy się obudzę, będzie na

A 22

>r

mnie czekał. I także nie nowina to dla mnie, że komuś popsuł się motor lub rower albo że przestał mu chodzić zegar. Z góry wiedziałem, co się przydarzy. Już w nocy wszystko zostało mi zapowiedziane — i tak oto wiem z góry, jakiej roboty mam się spodziewać. Toteż od ra­zu, bez zastanawiania się, wiem dokładnie, co i jak ko­mu naprawić. Stąd właśnie moja rzemieślnicza sława. Ale zapamiętaj sobie, że to wszystko zawdzięczam wę­żowi, że zawdzięczam to opiekuńczemu duchowi naszej rasy.

Umilkł, a dla mnie już przestało być tajemnicą, jak się to dzieje, że gdy tato wychodzi na przechadzkę, lo później, po powrocie, potrafi powiedzieć czeladnikowi: „Podczas mojej nieobecności był ten i ten, tak i tak uibrany, przyniósł to i to do naprawy”. Wszyscy podzi­wiali tę niepojętą wiedzę ojca. A ja teraz wiedziałem, skąd ją czerpie. Gdy podniosłem na niego wzrok, zoba­czyłem? że mi się przygląda.

— Powiedziałem ci o tym wszystkim, bo jesteś moim synem, chłopcze, moim najstarszym synem, i niczego nie chcę przed tobą taić. Różnie można postępować, róż­nie można sobie poczynać w życiu, ale gdybyś chciał, żeby i do ciebie przyszedł któregoś dnia duch naszej rasy, musisz najpierw godnie postępować, godnie sobie poczynać. Och, chyba podświadomie umiałem tak po­stępować, a to skłoniło węża do odwiedzin: zechciał przyjść do mnie. I ty musisz nauczyć się tak postępo­wać w życiu, jeżeli chcesz, aby któregoś dnia i ciebie odwiedził duch naszej rasy, jeżeli chcesz, by i tobie przypadł on w dziedzictwie. Odtąd częściej powinieneś przebywać ze mną...

Wpatrywał się we mnie z uczuciem, które teraz obja­wiło mi się z całą siłą, i nagle westchnął:

— Boję się, boję się, chłopcze, że nie będziesz ze mną tyle, ile by trzeba. Teraz chodzisz do szkoły, a któregoś

dnia ją opuścisz, żeby pójść do innej, większej. I mnie opuścisz, chłopcze...

Westchnął ponownie. Czułem, że mu ciężko na sercu. W ostrym świetle wiszącej na werandzie lampy wydało mi się nagle, że bardzo się postarzał.

— Tato! — zawołałem.

— Synku... — powiedział półgłosem.

A ja biłem się z myślami, czy powinienem dalej cho­dzić do szkoły czy też zostać w kuźni; nie wiedziałem, ćo począć.

— Idź już do siebie — powiedział. ■

Wstałem, żeby pójść do matczynej chaty. Gwiazdy roziskrzyły noc; ta noc była rozległym polem gwiazd; nie opodal pohukiwała sowa. Och, jaką drogę powinie­nem wybrać? Czy aby wiem, gdzie moja droga? Moje 'pomieszanie stało się podobne nocnemu niebu: było też bezgraniczne, ale, niestety, nie świeciły w nim gwiaz­dy...

Wszedłem do matczynej chaty, która podówczas była i moją. Położyłem się nie zwlekając, lecz sen mnie omi­jał i tylko wierciłem się na podaniu.

— Co ci? — spytała mama.

— Nic.

Bo też nie było mi nic takiego, co bym potrafił wyra­zić komukolwiek.

— Nie śpisz? — spytała jeszcze. — Dlaczego?

— Nie wiem.

— Spij.

— Dobrze — przyrzekłem.

— Sen — powiedziała jakby ze smutkiem — sen jest na wszystko doibry, nic mu się nie oprze.

Dlaczego mówiła tak, jakby i jej było smutno? Czy czuła moją rozterkę? Zawsze była bardzo wrażliwa na wszystko, co mnie nękało. Próbowałem zasnąć, ale na próżno zamykałem oczy i usiłowałem leżeć bez ruchu;

nie opuszczał mnie obraz ojca, widziałem jego twarz — właśnie taką, jaką zobaczyłem tego wieczoru w świetle lampy. Wydał mi się nagle bardzo postarzały, on, któ­ry był dotąd młodszy i żywszy od nas wszystkich, któ­ry nikomu nie dawał się wyprzedzić w biegach, który miał nogi żwawsze od naszych młodych nóg... „Tato!... Tal»!... — powtarzałem w duchu. — Tato, co mam ro­bić, żeby to wyszło na dobre?...” Zapłakałem po cichu i tak, płacząc, zasnąłem.

Później nie było już nigdy między nami mowy o ma­łym czarnym wężu. Tamtego dnia ojciec mówił mi

0 nim po raz pierwszy i ostatni. Ale odtąd zawsze już było tak, że czym prędzej biegłem do kuźni, ilekroć zo­baczyłem małego czarnego węża. Siadałem wtedy nie opodal ojca i patrzyłem, jak wąż prześlizguje się przez dziurę w ścianie. Ojciec, jak gdyby uprzedzony o jego obecności, zwracał głowę w stronę tej dziury i uśmie­chał się. Wąż kierował się prosto do niego, szeroko przy tym otwierając pysk. Gdy był już na wyciągnięcie rę­ki, ojciec głaskał go, a on przyjmował tę pieszczotę drgając całym ciałem. Nigdy się nie zdarzyło, aby pró­bował uczynić ojcu choćby najmniejszą krzywdę. Ta pieszczota i to drganie w odpowiedzi na nią — a raczej powinienem powiedzieć: ta przyzywająca pieszczota i to odpowiadające jej drganie — przyprawiały mnie za każdym razem o takie pomieszanie uczuć, że nie potra­fię ich wypowiedzieć; myślałem o tym wtedy jak o bar­dzo tajemniczej rozmowie: dłoń pytała, drganie odpo­wiadało...

Tak, to była jakby rozmowa. Czy któregoś dnia będę

1 ja rozmawiał w ten sposób? Nie, najpewniej nie: ja będę chodził do szkół. A przecież chciałbym, tak bardzo chciałbym, żeby nadszedł czas, kiedy i ja mógłbym po­łożyć rękę na wężu i nasłuchiwać tego drgania, i poj­mować je, lecz nawet nie umiałem sobie wyobrazić, jak

wąż przyjąłby moją rękę; i nie myślałem, aby mi ze­chciał cokolwiek zawierzyć — ani teraz, ani kiedykol­wiek!

Gdy ojciec uznawał, że już pora przerwać to głaska­nie, pozostawiał małego węża w spokoju, a ten zwijał się w kłębek pod skrajem baraniej skóry, na której oj­ciec siedział przed paleniskiem.

Ze wszystkich ojcowskich zajęć w kuźni największe wrażenie robiła na ranie jego praca przy złocie, bo też nic nie było nad nią szlachetniejszego, nic nie wy­magało tak wielkiej zręczności. I ponadto za każdym razem, kiedy ojciec przystępował do złotniczej roboty, zaczynało się jak gdyby wielkie święto — było to praw­dziwe święto przerywające monotonię poprzednich dni.

Ilekroć więc zdarzało się, że w towarzystwie griota wchodziła do kuźni jakaś kobieta, nikt mi nie potrzebo­wał nic mówić, a już i ja tam byłem. Wiedziałem, do­brze wiedziałem, po co ona przychodzi. Przynosiła ze sobą złoto. Żeby z tego zlata ojciec zrobił jej piękną ozdobę.

Kobiety z naszych stron chodziły do Siguiri szukać złota; przebywały tam wiele miesięcy pod rząd; przy­gięte nad rzeką przepłukiwały ziemię, cierpliwie wy­dzierając błotu złote okruchy.

Żadna z przychodzących do ojca kohiet nie zjawiała się w kuźni sama; przewidywała, że ojciec na pewno ma pełne ręce innej roboty, a nawet gdyby i mógł poświę­cić cały swój czas złotniotwu, to też nie zdoła wykonać wszystkich zamówień równocześnie: do niektórych za­bierze się prędzej, inne odłoży na później. Tymczasem tak się zazwyczaj działo, że każda chciała mieć tę swoją ozdobę na określoną datę — to na święto Ramadanu, to

na święto Tabaski bądź na jakąś uroczystość familijną lub też na dzień tańców.

Właśnie dlatego, żeby załatwić sprawę po swojej myśli, a więc żeby ojciec okazał się skłonny odłożyć na bok wcześniej rozpoczęte prace i zajął się tą, która we­dług każdej klientki była najpilniejsza, kobiety zwraca­ły się do uznanego pośrednika i pochlebcy, jakimi są u nas grioci.

Występując za uzgodnioną opłatą w imieniu kobiety, griot sadowił się w kuźni, najpierw uderzał w struny kory, tego naszego instrumentu odpowiadającego har­fie, po czym rozpoczynał śpiew ku chwale ojca.

Śpiew griota był zawsze dla mnie wielkim wydarze­niem. Słuchałem, jak opiewa czyny przodków ojca, jak sławi każdego z nich sięgając aż do najdawniejszych czasów. W miarę recytowanych przez griota strof jak gdyhy wyrastało przed oczami mojej duszy rozłożyste drzewo genealogiczne o wystrzelających tu i tam kona­rach, o setkach gałęzi i gałązek. Harfa wspierała tę obfitość imion, zagęszczała je bądź ucinała to głuchymi, to ostrymi tonami.

Skąd czerpał griot taką wiedzę? Ponad wszelką wąt­pliwość z usilnie ćwiczonej i zarazem usilnie syconej przez swoich poprzedników pamięci — tej pamięci, któ­ra jest fundamentem naszej ustnej tradycji. Czy coś dodawał od siebie? Możliwe: rzemiosłem griota jest schlebianie. Nie mógł jednak poczynać sobie z tradycją dowolnie, bo rzemiosłem griota jest również dbałość

o zachowanie tradycji. Ale to już jedna ze spraw, o ja­kich jeszcze wtedy nie myślałem; wtedy tylko podnosi­łem wysoko głowę, upojony tymi wszystkimi pochwa­łami, które po części jakby spływały i na moją osobę. A gdy spoglądałem na ojca, widziałem, że wypełnia go podobna duma; widziałem, jak jego miłość własna upa­ja się tymi pochwałami — i już wiedziałem, że upojony

owym nektarem odniesie się przychylnie do prośby kobiety; lecz nie tylko ja uświadamiałem to sobie; ona również wiedziała, że jego oczy lśnią dumą; podawała mu więc złoty piasek, jakby już wszystko było załat­wione; ojciec brał wagę- i ważył złoty piasek.

— Co chcesz z tego mieć? — pytał.

— Chcę...

I bywało, że kobieta nie wiedziała w końcu, czego właściwie' chce: targały nią najróżniejsze pragnienia, bo tak naprawdę chciałaby mieć wszystkie ozdoby na raz; aby zaspokoić tę swoją oskomę, musiałaby jednak przynieść nie taką ilość złota, jaką przyniosła, więc nie pozostawało jej nic innego, jak tylko uzależnić swoje pragnienia od możliwości.

— Na kiedy byś to chciała? — pytał ojciec.

W takich razach zawsze okazywało się, że chodzi

o datę bardzo bliską.

— Ho, aż tak ci pilno? Skąd mam wziąć potrzebny na to czas?

— Naprawdę bardzo mi pilno! — zapewniała.

— Jeszcze nie widziałem kobiety, która by nie chcia­ła przyozdobić się jak najprędzej! Niech ci będzie, ja­koś to zrobię, żebyś była zadowolona... dobrze już?

Brał gliniany gar służący do wytapiania złota; wsy­pywał do niego złoty piasek; z kolei sypał na to sprosz­kowany węgiel drzewny, jaki otrzymuje się po wypale­niu specjalnego gatunku twardego drewna, a na to wszystko kładł jeszcze kawałek węgla z tego samego drewna.

Wtedy — widząc, że robota zaczęła się na dobre — kobieta wracała do powszednich zajęć, już spokojna, nareszcie spokojna o swoje zamówienie, zdając się dalej na griota i na głoszone przez niego pochwały, które okazały się tak skuteczne i tak dla niej korzystne.

Na znak ojca terminatorzy zabierali się do obydwu miechów leżących po dwóch stronach paleniska i połą­czonych | nim glinianymi kanalikami. Skrzyżowawszy nogi siedzieli ci terminatorzy przed miechami, a w każ­dym razie siedział tak młodszy z nich dwóch, bo starszy bywał czasami wzywany do odpowiedzialniejszej pra­cy, natomiast młodszy — był nim w owym czasie Sida- fa — tylko dął w miech i przyglądał się wszystkiemu, czekając, aż i on z kolei będzie mógł przyłożyć ręki do ważniejszych zajęć. Ale w takich okolicznościach jeden i drugi z całej siły napierali na uchwyty miechów, a płomień dźwigał się w górę, ja'kby stając się żywą iśtatą — żywym i bezwzględnym duchem.

Ojciec chwytał wtedy długimi szczypcami garnek i stawiał go na płomieniu.

W owej chwili praca w kuźni jak gdyby zupełnie za­mierała. Bo i rzeczywiście przez cały czas, kiedy złoto się najpierw topi, a następnie stygnie, nie należy w jego pobliżu obrabiać ani ołowiu, ani aluminium — z oba­wy, żeby nie wpadła do garnka jakaś cząstka tych me­tali, które się uważa za nieszlachetne. Co najwyżej moż­na zajmować się tylko obróbką stali. Lecz robotnicy, którzy akurat mieli coś do roboty ze stalą, bądź koń­czyli tę robotę czym prędzej, bądź ją najzwyczajniej od­kładali na później, żeby od razu dołączyć do terminato­rów z gro m ad zony ch wokół paleniska. Tylu ich zresztą cisnęło się wtedy wokół ojca, że ja, najmniejszy wśród nich, musiałem wstawać i podchodzić jak najbliżej, aby nie stracić z oczu dalszego ciągu ojcowskich czynności.

ZdaTzało się również, że ojciec nie miał już w końcu dostatecznej swobody ruchów w tym tłoku, więc naka­zywał terminatorom odsunąć się nieco. Nakazywał im to samym ruchem ręki, nigdy nie odzywając się w owej chwili nawet jednym słowem — i nikt nie miał prawa odezwać się choćby jednym słowem; milkł nawet griot.

Jedynie dyszenie miechów i ciche skwierczenie złota naruszało ciszą. Lecz chociaż ojciec nie wypowiadał żadnych słów, to dobrze wiem, że formował je w sobie: widziałem to po jego poruszających się wargach, gdy pochylał się nad garnkiem mieszając w nim złoto i wę­giel kawałkiem drewienka, które zresztą zaraz zajmo­wało się ogniem i często trzeba je było wymieniać na inne.

Jakie słowa ojciec tak w sobie formował? Nie wiem — nie wiem dokładnie: żadnego mi nie przekazał. Ale czymże -innym mogłyby one być, jeżeli nie zaklęciami? Czyż to nie duchy ognia i złota, ognia i wiatru, sprowa­dzanego przez miechy wiatru, zrodzonego przez wiatr ognia, ożenionego z ogniem złota przywoływał ojciec w owej chwili? Tak, prawie na pewno chodziło o te du­chy, które należą do najważniejszych i których obec­ność jest nieodzowna również, kiedy się przetapia złoto.

Odbywająca się na moich oczach czynność była tylko z pozoru przetapianiem złota; owszem, ponad wszelką wątpliwość chodziło w niej o to, żeby przetopić wsypa­ny do garnka złoty piasek, na pewno, ale zarazem byia ona' i czymś innym: była magiczną czynnością, na którą duchy mogły albo przystać, albo nie; dlatego panowało wokół ojca zupełne milczenie i bojaźliwe oczekiwanie. Właśnie to milczenie, właśnie to oczekiwanie sprawiało, że dobrze pojąłem, chociaż byłem dopiero dzieckiem, że nic nie może równać się w kuźni iz pracą przy złocie. Oczekiwałem tu uroczystego święta, przychodziłem uczestniczyć w uroczystości i rzeczywiście była to uro­czystość, która zarazem miała swój dalszy ciąg. Nie wszystko z tego rozumiałem, bo nie byłem jeszcze w latach, kiedy wszystko można zrozumieć; niemniej domyślałem się trochę, upatrując jakby coś religijnego w tym oczekiwaniu, z jakim każdy z nas obserwował przeobrażenia zachodzące w garnku.

Gdy złoto zaczynało się wreszcie roztapiać, gotów by­łem krzyczeć z radości; chyba wszyscy byśmy krzyczeli, gdyby nie zakaz odzywania się; drżałem — i pewnie wszyscy drżeli patrząc, jak ojciec porusza tę ciężką jesz­cze masę, w której dopalał się węgiel drzewny. Potem już szybko dochodziło do następnej fazy przetopu: złoto miało teraz płynność wody. Duchy okazały się przy­chylne!

— Przysuńcie cegłę! — nakazał ojciec, odwołując tym samym obowiązujące nas dotąd milczenie.

Cegła, którą jeden 'z terminatorów 'kładł przy pale­nisku, była wydrążona i obficie wysmarowana masłem karitowym. Ojciec brał z paleniska garnek, przechylał go lekko... Patrzyłem, jak złoto spływa do cegły, jak spływa do niej niczym płynny ogień. W istocie była to tylko cienka strużka ognia, ale jakże żywa, jakże błyszcząca! W miarę jak wpływała do cegły, masło skwierczało, zapalało się, przeradzało w ciężki dym, który chwytał nas za gardło, szczypał w oczy, tak że wszyscy łzawiliśmy i kasłali.

Przychodziło mi niekiedy do głowy, że tę czynność przetapiania złota mógłby ojciec spokojnie powierzyć któremuś ze swych pomocników: każdy z nich miał duże doświadczenie, setki razy uczestniczył w takich przygotowaniach i na pewno potrafiłby doskonale zro­bić wszystko, co trzefba. Lecz mówiłem już przecież: ojciec poruszał wargami! Słowa, których nie słyszeliśmy, te tajemnicze słowa, te zaklęcia, z którymi zwracał się do czegoś, czego nie powinniśmy, czego nie mogliśmy ani widzieć, ani słyszeć — to było najważniejsze. Przy­woływanie duchów ognia, wiatru, złota, zamawianie złych duchów, właśnie tę wiedzę ojciec posiadał sam jeden i dlatego też sam robił wszystko.

Taki jest ponadto u nas Zwyczaj, że nikt poza złotni­kiem nie może przykładać Tęki do pracy przy złocie.

Niewątpliwie dlatego, że jedynie złotnik posiada tajem­nicę zamawiań, ale i dlatego, że chodzi o zadanie wyma­gające nie tylko bardzo wielkiej zręczności: jest to za­razem sprawa zaufania, sprawa sumienia, tak że dopiero po dojrzałym namyśle można je powierzyć komuś, kto już zdołał wykazać się bez reszty. Nie sądzę zresztą, aby jakikolwiek złotnik był skłonny zrezygnować z prac — a powinienem tu raczej powiedzieć: z widowiska — w których jego biegłość jawi się w takim blasku, jakie­go nigdy mu nie przysporzy biegłość w kowalstwie czy w naprawie mechanizmów, czy nawet w rzeźbiarstwie, mimo że wcale nie jest ona mniejsza w tych pośledniej­szych pracach — i mimo to również, że wcale nie są pośledniejszymi pracami owe drewniane figury, które się rodzą spod ostrza jego siekierki.

Gdy już złoto ostygło w wydrążeniu cegły, tato kuł je i rozciągał: przystępował wtedy do właściwej pracy złotnika. Odkryłem, że przed jej rozpoczęciem nigdy nie omieszkał pogładzić węża zwiniętego w kłębek pod ba­ranią skórą; czynił to dyskretnie, ale nie ulegało wątpli­wości, że tak, po swojemu, sposobił się do tego, co jesz­cze miał zrobić, do tego, co najtrudniejsze.

Czy jednak nie było to niezwykłe, czy nie było to cu­downe, że właśnie w takiej chwili wąż niezawodnie znajdował się pod baranią skórą, chociaż nie zawsze tam przebywał, chociaż nie co d'zień przychodził w odwie­dziny do taty? Ale był tam zawsze, ilekroć miała zacząć się w kuźni praca przy Złocie. Tylko że nie dziwiło mnie to już ani trochę od owego wieczoru, kiedy tato opowie­dział mi o duchu swojej rasy; obecność węża była dla mnie już jakby samo przez się zrozumiała: on wiedział, co miało się zdarzyć. Czy uprzedzał o tym tatę? Nie miałem najmniejszej wątpliwości, że tak, bo czy nie uprzedzał go o wszystkim? Dodatkowym na to dowo­dem była jeszcze inna okoliczność.

Przystępujący do pracy przy złocie rzemieślnik musi się najpierw oczyścić; musi zatem obmyć się jak naj­dokładniej, nie mówiąc już o wstrzymaniu się na ten czas od stosunków cielesnych. Ojciec nazbyt skrupula­tnie przestrzegał obyczajowych zakazów i nakazów, by mógł o tym zapomnieć, a przecież zabierał się do ob­róbki złota na pozór bez żadnych przygotowań, bowiem nigdy nie widziałem, żeiby przedtem odchodził | kuźni do swojej chaty. Jeżeli tak się działo, to mogło się tak dziać jedynie dlatego, że uprzedzony w trakcie snu przez swego czarnego ducha o pracy czekającej go w ciągu dnia, przygotował się do niej od razu, gdy tylko wstał z łóżka: przychodził więc do kuźni już oczyszczo­ny. Co więcej, przychodził po namaszczeniu się od stóp do głów magicznymi substancjami, tymi wszystkimi gri-gri ze swych licznych garnków. Jestem zresztą pe­wien, że ojciec zawsze zjawiał się tam w stanie oczysz­czenia nakazanego rytuałem. Mówię tak nie dlatego, żeby go przedstawiać jako lepszego, niż był w istocie; nie inaczej niż każdy człowiek miał też swoje słabości, ale dobrze wiem, że zawsze i bez najmniejszych uchy­bień respektował obrzędowe zwyczaje.

Właścicielka złota najpierw tylko zaglądała do kuźni, żeby zobaczyć, jak postępuje praca nad jej zamówie­niem, wreszcie jednak zostawała na dobre: nie chciała nic uronić z cudownego dla niej — chociaż niemniej cudownego i dla nas — widowiska, kiedy złoto, już wy­klepane przez ojca na drucik, przeradzało się w klejnot. Teraz ani myślała oddalać się choćby na chwilę; pochła­niała wzrokiem ten złoty drucik, wodziła oczami za jego łagodną spiralą, niezawodnie kształtowaną wokół małej plakietki, która służyła za podstawę. Ojciec obserwował kobietę spod oka i widziałem, jak na jego wargach prze­wija się uśmiech: jej_ gorączkowe oczekiwanie cieszy­ło go.

—| Drżysz? — pytał.

— Dlaczego miałabym drżeć? — odpowiadała.

Zaśmiewaliśmy się z jej miny. Bo rzeczywiście drża­ła! Drżała z pożądliwości w obliczu tej koliście formo­wanej piramidki, w której meandrach ojciec umieszczał złote ziarnka. Gdy wreszcie kończył swoje dzieło, wień­cząc je nieco większą grudką złota, kobieta aż podska­kiwała | wrażenia.

Nie, nikt w takiej chwili, kiedy ojciec obracał w pal­cach tę złotą ozdobę wyrównując jej kształt, nikt a nikt nie był w stanie wyrazić większego zachwytu niż owa kobieta: ustępował jej w tym nawet griot', mimo że oka­zywanie zachwytu jest jego rzemiosłem — nawet griot, który Wzmagał, nasilał, przyśpieszał tok, przyśpieszał rytm swych pochwał i pochlebstw podczas metamorfozy złotego piasku, wynosząc pod niebiosa talent taty w miarę, jak klejnot przybierał ostateczny kształt.

Prawda i to, że griot w szczególny sposób — a po­winienem powiedzieć: w sposób bezpośredni, w sposób rzeczywisty — uczestniczył w tej pracy. Jego również upajało szczęście tworzenia; obwieszczał swoją radość, szaTpał w natchnieniu struny harfy, zapalał się, jak gdyby to on był złotnikiem, jak gdyby to on był moim tatą, jak gdyiby to w jego rękach powstawała ta złota ozdoba; już nie był kimś, czyje usługi wynajmuje sobie pierwszy lepszy; był człowiekiem, który z wewnętrznej potrzeby śpiewa, który tworzy ten śpiew. I gdy wresz­cie, po przylutowaniu złotej grudki na samym czubku zamówionego dzieła, ojciec pozwalał je podziwiać, griot nie potrafił już hamować się dłużej: intonował dugę, tę wielką pieśń, którą śpiewa się jedynie znaczniejszym ludziom, i którą tylko oni tańczą. .

Ale duga to śpiew niebezpieczny, śpiew prowokujący, śpiew, którego ani griot nie odważyłby się zaintonować, ani ten ktoś, dla kogo griot śpiewa, nie odważyłby się

t r

zatańczyć dugi bez uprzedniego zabezpieczenia się przed jej skutkami. Ojciec, uprzedzony we śnie, mógł zabez­pieczyć się skoro świt; to samo musiał uczynić griot już w tamtej chwili, kiedy ugodził się z wynajmującą go kobietą. I nie inaczej niż ojciec namaścił się wtedy nie­odzownymi gri-gri, tak że nic nie mogły mu zrobić złe duchy, których wściekłość wyzwala duga. Nic również nie mogli mu zrobić inni grioci, którzy — może z za­wiści — tylko czekają na ten śpiew, na towarzyszące mu uniesienie śpiewającego i jego utratę kontroli nad sobą samym, aby wtedy rzucić swoje uroki.

Gdy griot intonował dugę, ojciec .podnosił się z głoś­nym okrzykiem, wyrażającym zarówno triumf, jak i ra­dość; prawą ręką potrząsał młotem, tym insygnium swojego rzemiosła, a w lewej trzymał barani róg z ma­gicznymi substancjami — i tak tańczył słynny taniec.

Potem, ledwo skończył, a już robotnicy i terminato­rzy, i przyjaciele, i klienci, wszyscy, jedni przez dru­gich. cisnęli się wokół niego, wyrażali mu swoje uzna­nie, obsypywali pochwałami — nie szczędzili przy tym słów uznania i prezentów griotowi, bo prezenty to nie­malże jedyne źródło utrzymania dla griota w jego wę­drownym życiu, które wiedzie na sposób trubadurów z minionych czasów. Rozgrzany tańcem i pochwałami ojciec częstował wszystkich orzeszkami kola, tym po­wszednim dowodem gwinejsMej uprzejmości.

Wreszcie pozostawało tylko sczerwienić złoto ojcow­skiego dzieła w odrobinie wody z dodatkiem chloru i morskiej soli. Mogłem odejść: już było po święcie! Często się jednak zdarzało, że gdy wychodziłem z kuźni, przywoływała mnie matka zajęta robotą przy stępie, w której tłukła ryż czy proso.

— Gdzie byłeś? — pytała, chociaż doskonale wiedzia­ła, gdzie byłem.

— W kuźni.

— Proszą, znów zachciało się ojcu złotnictwa! Złoto_; wciąż to złoto!

Wywierała swój gniew na ryżu lub prosie, tłukąc je zaciekle bijakiem.

— Tylko zdrowie sobie rujnuje! — mówiła. — Tak, tylko tyle mu | tego przyjdzie!

— Tata tańczył dugę.

— Dugę! Żadna duga nie uchroni go przed popsu­ciem sobie oczu! A ty lepiej byś 'bawił się tutaj, na podwórzu, zamiast wdychać kurz i dym w kuźni!

Mama z niechęcią patrzyła na złotnicze prace ojca. Wiedziała, jak bardzo szkodliwe dla zdrowia jest spawa­nie złota: złotnik nadweręża sobie płuca używaniem dmuchawki, jego oczom daje się we znaki bliskość pa­leniska, a może jeszcze bardziej owa mikroskopijność, która wchodzi w grę przy takich precyzyjnych pracach. Zresztą, 'gdyby nawet nie było w tym nic szkodliwego dla zdrowia, mama i tak nie patrzyłaby przychylniej­szym okiem na te złotnicze zajęcia: uważała je za podej­rzane, ponieważ nie spaja się złota bez użycia innych metali, a według mamy złoto z domieszkami to sprawa niezupełnie uczciwa, mimo że tak się przecież przyjęło i mimo że uważała za rzecz normalną, jeżeli z bawełny, którą odnosiła do tkania, otrzymywała sztukę płótna

o połowę mniejszej wadze.

III

C*zęsto bywałem w Tindikan, małej wiosce na zachód _Jod Kurussy, i spędzałem tam kilka dni. W Tindikan, skąd pochodziła mama, nadal mieszkała jej rodzina: matka mamy i bracia. Szedłem tam zaWsze z największą ochotą, bo bardzo mnie wszyscy lubili, dogadzali mi, a już najbardziej babcia, dla której moje przyjście było prawdziwym świętem. Przepadałem za nią.

Babcia była wysoką kobietą, nosiła się prosto, jej wło­sy nic nie straciły ze swojej czerni; smukła i silna, właściwie jeszcze młoda, wciąż brała udział w gospo­darskich pracach, chociaż jej synowie, sami doskonale dający sobie radę ze wszystkim, usiłowali zaoszczędzić jej trudu. Lecz babcia ani myślała odpoczywać.-1 w tym niewątpliwie tkwił sekret jej czerstwości. Bardzo wcześ­nie, o wiele za wcześnie straciła męża. Zupełnie go nie znalem. Bywało, że wspominała mi o nim, ale nigdy nie trwało to długo: zaraz łzy przerywały tę opowieść. Prawdę mówiąc, nie wiem o swoim dziadku nic a nic, co by pozwalało widzieć go choćby trochę wyraźniej. Moja mama i wujkowie nie opowiadali o nim, bo nie opowiada się u nas o zmarłych, których bardzo się ko­chało: od takich wspomnień żbyt ciężko jest na sercu.

Gdy szykował mi się pobyt w Tindikan, przychodził po mnie najmłodszy wujek. Był młodszym bratem me- Lj my, ale że nie tak dawno wyrósł z lat chłopięcych, nie

czułem się z nim jak z kimś zupełnie dorosłym. Był bardzo miły; mama nawet nie potrzebowałaby wspomi­nać mu słowem, żeby się mną dobrze opiekował, bo i tak, sam z siebie, by to robił. Brał mnie za rękę i ru­szaliśmy w drogę. Szedłem obok niego, a on, mając na uwadze mój dziecinny wiek, starał się stawiać jak naj­drobniejsze kroki; zamiast więc -dojść do Tindikan w dwie godziny, szliśmy tam co najmniej cztery, ale mnie wcale się nie dłużyło: skracały mi czas najróżno­rodniejsze cuda, jakich nie brakowało po drodze.

Mówię „cuda”, bo w mieście, a Kurussa jest miastem, nie spotyka się tego wszystkiego, co można spotkać idąc na wieś i co dla miejskiego dziecka jest zawsze cudowne. W miarę jak się oddalaliśmy od Kurussy, płoszyliśmy to zająca, to dzika, to ptaki, które zrywały się z głośnym łopotem skrzydeł, a niekiedy napotykaliśmy i stado małp. Za każdym razem czułem przy tym, że mi serce bije głośniej, jak gdybym to ja był bardziej zaskoczony niż zwierzyna, którą niepokoiliśmy naszym nagłym najściem. Widząc, jaką mi to sprawia przyjemność, wujek podnosił z ziemi kamienie i rzucał nimi daleko przed siebie albo też tłukł kijem po zaroślach, żeby wy­pędzić zwierzynę. Naśladowałem go, ale nigdy nie trwa­ło to długo: popołudniowe słońce kładzie się strasznie ostrym blaskiem na sawannę, więc wracałem do wujka i znowu, ręka w rękę, szliśmy sobie powoli.

— Nie zmęczyłeś się bardzo? — pytał wujek.

— Nie.

— Chcesz, to odpoczniemy...

Wybierał jakieś drzewo — kapokowe albo nere — któ­rego cień uznał za wystarczająco gęsty, i rozsiadaliśmy się w tym cieniu. Opowiadał mi ostatnie nowiny z far­my, mówił o nowo narodzonych lub nowo zakupionych zwierzętach, o świeżo wykarczowanej ziemi pod upra­

wę, o szkodach wyrządzonych przez dziki, lecz mnie zawsze najbardziej interesowały nowo narodzone zwie­rzęta.

— Doczekaliśmy się cielaka — mówił wujek.

— Od której? — pytałem, bo dobrze znałem całe stado.

— Od białej.

— Od tej z rogami jak półksiężyce?

— O to to!

— A cielę, jakie ono?

— Ładne, nawet bardzo! Z gwiazdką na czole.

— Z gwiazdką?

— Tak, | gwiazdką.

Marzyłem przez chwilę o tej gwiazdce, już wyobraża­łem ją sobie. Cielę z gwiazdką! Na pewno będzie 1 niego przewodnik stada.

— Pewnie bardzo ładne musi być to cielę, co? — do­pytywałem jeszcze.

— Trudno o ładniejsze. Uszy ma takie różowiutkie, że ci się wydadzą przezroczyste.

— Pójdziemy zobaczyć, jak tylko przyjdziemy, dobrze?

'■— Możemy.

— Ale pójdziesz tam .ze mną?

— Pójdę, pójdę, moje ty strachajło!

Tak, bałem się tego rosłego, rogatego bydła. Moi nie więksi ode mnie koledzy z Tindikan nic sobie z niego nie robili, wieszali się rogów, naweft Wskakiwali zwie­rzętom na grzbiety, ale ja wolałem trzymać się w bez­piecznej odległości. Gdy wychodziłem za stadem do bu­szu, patrzyłem, jak się tam pasie, lecz nie podchodzi­łem za blisko; lubiłem je, ale rogi mnie onieśmielały. Wprawdzie cielęta nie mają rogów, ale znowu ruchy cieląt są takie niespodziewane, takie nagłe, że wciąż trzeba się mieć na baczności.

— Chodź — mówił wujek. — Już dosyć żeśmy odpo­częli.

Chciałem czym prędzej dojść do farmy, bo wiedzia­łem, że jeżeli zastanę cielaka w zagrodzie, będę mógł go pogłaskać: w zagrodzie cielęta są zawsze spokojne. Wtedy wezmę z sobą trochę soli i cielę będzie mi zlizy­wać tę sól z dłoni, będzie mi lekko szorowało dłoń języ­kiem.

— Prędzej! — ponaglałem wujka.

Ale moje nogi nie wytrzymywały pośpiechu: zwalnia­ły po chwili, tak że dalej szliśmy już wolno, noga za nogą. Wujek opowiadał mi różne historie — na jaki sposób wzięła się małpa, żeby okpić panterę, czy też jak szczur palmowy wyprowadził w pole hienę, która przez to spędziła całą noc na daremnym wyczekiwaniu.

Jeszcze mieliśmy do Tindikan kawałek drogi, a już ukazywała się babcia, bo babcia wychodziła nam za­zwyczaj na spotkanie. Puszczałem rękę wujka i z krzy­kiem pędziłem do niej, do babci! Podnosiła mnie w górę. przytulała do piersi, a i ja przytulałem się do niej, obej­mowałem, nie posiadając się ze szczęścia.

— Jak ci się powodzi, mój ty mały mężulku? — py­tała.

— Dobrze! — wołałem. — Dobrze!

— Na pewno, prawda to?

Przyglądała się, dotykała... Przyglądała się, czy jestem pełny na twarzy; dotykała, żeby stwierdzić, czy nie jestem za chudy. Jeżeli egzamin wypadł zadowala­jąco, chwaliła; gdy jednak jej palce napotykały kości — bo rosnąc chudłem przecież — wyrzekała na cały głos.

— Coś podobnego! To już tam w mieście przestali jeść? Zostaniesz u mnie, póki nie nabierzesz ciała. Zro­zumiałeś?

— Tak, babciu.

— A mama? A tata? Wszyscy w domu zdrowi?

Czekała, aż jej o każdym coś powiem, i dopiero wtedy decydowała się postawić mnie z powrotem na ziemi.

— Droga nie zmęczyła go za bardzo? — pytała wujka.

— Nic a nic — odpowiadał. — Szliśmy jak dwa żół­wie; teraz by ganiał nie gorzej niż zając.

Na wpół uspokojona brała mnie za rękę i ruszaliśmy w stronę wsi; wchodziliśmy tak we troje, ja między babcią i wujkiem, z dłońmi w ich dłoniach, a gdy tylko znaleźliśmy się przy pierwszych chatach, babcia wołała:

— Patrzcie, dobrzy sąsiedzi, jest już mój mały mężu- lek!

Z chat wychodziły kobiety i przybiegały do nas z we­sołymi okrzykami.

— Toż to najprawdziwszy mały mężczyzna! — wo­łały. — Doczekałaś się istnego mężulka!

Niektóre podnosiły mnie do góry, przyciskały do piersi. One również zajmowały się moim wyglądem i ciekawiła je zarazem moja miejska odzież. Wreszcie oświadczały, że prezentuję się doskonale i że babcia ma prawdziwe szc‘zęście, mogąc się pochwalić takim maleń­kim mężem jak ja. Nadbiegały zewsząd, witały, przyj­mowały mnie — zupełnie tak, jak gdyby to szef okręgu zjawił się we własnej osobie; babcia promieniała z ra­dości.

Zatrzymywanym przy każdej chacie, odpowiadają­cym na wylewność sąsiadek, udzielającym odpowiedzi na pytania o zdrowie moich rodziców, przymało nam było dwóch godzin, żeby przejść tych sto czy dwieście metrów, które dzieliły chatę babci od pierwszych chat wsi. I gdy wreszcie te wspaniałe kobiety pozostawiały nas, to tylko po to, żeby przygotować czubate michy ryżu i drobiu, których nie omieszkały przynieść nam niebawem na wieczorną ucztę.

To też choćbym zjawił się w Tindikan chudy jak szczapka, mogłem być pewien, że w dziesięć dni później będę wracał do domu pucołowaty i tryskający zdro­wiem.

Farma wujka było rozległa. Wprawdzie mniej, bez porównania mniej ludzi mieszkało u wujka niż u nas i wprawdzie znaczeniem ustępowało wujkowe gospo­darstwo naszemu, ale farma rozciągała się tutaj swo­bodnie, jak to na wsi, gdzie miejsca pod dostatkiem. Była tu zagroda dla krów, zagroda dla kóz; były spich­rze na ryż i na proso, na maniok, ziemne orzeszki i na gombo — jak małe chatki wznosiły się na kamiennych słupkach dla ochrony przed wilgocią. Poza zagrodami i spichrzami obejście wujka niewiele różniło się od na­szego; tylko otaczająca je palisada była solidniejsza: za­miast trzcinowej plecionki, jak u nas, stanowiły ją moc­ne drągi z drzewek wyciętych w pobliskiej puszczy. Co do tutejszych chat, w swojej budowie nie różniły się od naszych — tyle tylko, że były prymityw­niejsze.

Wujek Lansana, jako najstarszy w rodzinie, odzie­dziczył po śmierci mojego dziadka całą gospodarkę. Co prawda, wujek miał bliźniaka, który mógłby też stać się spadkobiercą, leoz Lansana przyszedł na świat pierw­szy, a zgodnie z naszymi obyczajami taki bliźniak uwa­żany jest za starszego. Zdarza się też jednak, że to pra­wo starszeństwa nie jest przestrzegane zbyt ściśle, bo zawsze jeden z bliźniaków okazuje się bardziej zaradny i lepiej umie sobie wszystko podporządkować, a wtedy, choćby nawet ujrzał światło dzienne jako drugi z kolei, staje się spadkobiercą.

W wypadku moich wujków może właśnie drugi z bliźniaków potrafiłby narzucić się tak swoją osobą, ale on ani o tym myślał: nie miał zamiłowania do ziemi i rzadko kiedy widywano go we wsi; bywał to tu, to

tam, tak że tylko przypadkiem i dzięki nielicznym jego odwiedzinom można było coś wiedzieć o miejscach jego pobytu; miał naturę ludzi, których ciągnie do przygód. Widziałem go tylko raz, jeden jedyny raz. Niespodzia­nie zjawił się wtedy w Tindikan, pobył zaledwie kilka dni i już go poniosło w świat. Zapamiętałem go jako niebywale uroczego człowieka; zapamiętałem sobie, że bardzo dużo mówił, że właściwie nie przestawał mówić i że wciąż chciało 'się go słuchać. Opowiadał o swoich przygodach, takich dziwnych przygodach, że słuchając ich traciłem jak gdyby grunt pod nogami i otwierały się przede mną niezwykłe widnokręgi. Obsypał mnie prezentami. Czy wyróżnił mnie tak dlatego, że byłem uczniem, czy też po prostu szczodrość leżała w jego na­turze? Nie wiem. Patrząc, jak wybiera się w drogę ku ndwym przygodom, płakałem. Ale nie pamiętam jego imienia; może też nawet nigdy go nie zinałem. Przez tych kilka dni, kiedy był w Tindikan, nazywałem go wujkiem Bo — nie inaczej niż wujka Lansanę, gdyż tak zazwyczaj nazywa się u nas bliźniaków; jest to przy­domek, który najczęściej usuwa całkowicie w cień prawdziwe imię.

Wuj Lansana miał poza tym jeszcze dwóch braci; je­den ożenił się niedawno, a młodszy od niego, właśnie ten, który chodził po mnie do Kurussy, miał wprawdzie narzeczoną, lecz ze względu na swój młody wiek miał też czas na ożenek. Tak więc farmę zamieszkiwały dwie, jeszcze niezbyt liczne, rodziny oraz babcia i ten nieżo­naty wujek.

Gdy zjawiałem się popołudniem w Tindikan, najczęś­ciej wuj Lansana pracował wtedy w polu; najpierw udawałem się więc do chaty babci, gdzie zresztą mie­szkałem przez cały czas pobytu.

Od wewnątrz jej chata bardzo przypominała moją — tę, którą w Kurussie dzieliłem z mamą; była tu nawet

taka sama kalebasa na mleko i wisiała w dodatku tak samo pod dachem na trzech sznurach, żeby przypadkiem nie dostało się do niej jakieś stworzenie, i też nie inaczej niż u nas była wciąż nakryta, aby nie wpadały w nią sadze. Według mnie najbardziej różniły babciną chatę od naszej kukurydziane kolby wiszące pod dachem nie­zliczonymi wieńcami; wciąż wędziły się tam w dymie unoszącym się z paleniska, a dzięki temu nie miały do nich dostępu ani termity, ani meszki. Te kukurydziane wieńce mogły służyć za kalendarz, bo im bliżej było do nowych zbiorów, tym wyraźniej zmniejszała się ich ilość, aż wreszcie nie zostawało po nich śladu.

Najpierw wchodziłem do babcinej chaty tylko po to, żeby się rozebrać i zostawić odzież, bowiem babcia uwa­żała, że z Kurussy do Tindikan jest wystarczająco duży szmat drogi, abym zaraz po przyjściu musiał wyszoro­wać się do czysta, chociaż nie łudziła się, że długo w tej czystości wytrwam. Tak czy inaczej było dla niej oczy­wiste, że swój pobyt w Tindikan powinienem rozpoczy­nać pod znakiem porządnego umycia się. Prowadziła mnie zatem do łazienki, którą była otoczona trzciną i wyłożona płaskimi kamieniami mała zagroda w po­bliżu chaty. Potem w chacie brała znad ognia garnek z wrzącą wodą, przelewała ją do kalebasy i, po jej ochłodzeniu do znośnej temperatury, przynosiła do ła­zienki. Od stóp do głów namydlała mnie szarym my­dłem, energicznie szorowała gąbką z łyka miękkich drzew, tak że koniec końców wychodziłem z łazienki wypucowany i wyświeżony: krew żywo krążyła mi w żyłach, skóra błyszczała, włosy lśniły czernią. Zaraz też biegłem osuszyć się przy ogniu.

Moi mali towarzysze zabaw już tam byli; czekali na mnie.

— To przyszedłeś? — mówili. — Jesteś?

— Jestem — potakiwałem.

— Na długo? ,|!

— Na jakiś czas.

I zależnie od tego, czy byłem chudy czy tłusty, bo oni również przywiązywali jak największą wagę do wyglą­du — a ja najczęściej byłem chudy — słyszałem:

—| Jesteś zdrów, na pewno?

— Zdrów — odpowiadałem powściągliwie.

Albo jeszcze mówili:

— Nie widać, żebyś potłuściał!

— Rosnę — odpowiadałem. — Jak kto rośnie, to nie może być tłusty.

Wtedy na chwilę zapadało milczenie; zamyślali się nad tym, że rosnące dzieci chudną bardziej w mieście niż na wsi. Po czym zazwyczaj któryś wykrzykiwał:

— Pełno ptaków w tym roku na polach!

Rok w rok było jednak tak samo: na polach żerowało co niemiara ptaków i właśnie my, dzieciarnia, mieliśmy za zadanie płoszyć je i odpędzać.

— Mam procę — mówiłem.

Tak, przyniosłem ją z sobą; czego jak czego, ale procy nie mógłbym zapomnieć. Można powiedzieć, że się nie rozstawałem z nią; towarzyszyła mi, gdy szedłem za by­dłem na' pastwiska i gdy strzegłem pól z wysokości wiejskich wieżyczek strażniczych.

Te wszędzie napotykane wieżyczki — te jakby rozko- łysem zbóż wyniesione w górę i wspierające się na krzywych palach pomosty z desek — odgrywały szcze­gólną rolę podczas każdego z moich pobytów w Tindi- kan. Po drabinie wdrapywałem się z koleżkami na taki pomost, żeby stamtąd strzelać z procy do ptaków pusto­szących pola, niekiedy do małp. Było to w każdym razie nasze zadanie, od którego ani myśleliśmy się wymigi­wać, uważając je bardziej za rozrywkę niż za obowią­zek. Niemniej zdarzało się, że pochłonięci jakąś inną za­bawą zapominaliśmy o tym, co najważniejsze, o właści­

wym celu naszej tam obecności, a to pociągało za sobą przykre następstwa — jeżeli już nawet nie dla mnie, to dla moich kolegów, których rodzicom zaraz wpadało w oko, że pola nie były strzeżone jak trzeba; wtedy, za­leżnie od rozmiaru szkód, przypominali roztargnionym strażnikom o obowiązku czujności — albo ostrą burą, albo i dyscypliną. Taka zachęta sprawiała, że uważa­liśmy na pola nawet w trakcie pasjonujących zwierzeń, z jakich nic nie powinno dotrzeć do uszu osób doro­słych, a więc w trakcie zwierzeń o różnych urwisow- skich wyczynach.

Najczęściej jednak już same nasze wrzaski i śpiewy wystarczały z powodzeniem, żeby wypłoszyć ptaki, na­wet te,- które chmarami zwykły dobierać się do prosa na polach.

Strasznie miłymi chłopakami byli moi towarzysze za­baw. Koledzy, najprawdziwsi koledzy: jeden w drugie­go odważni, o wiele odważniejsi niż ja i gotowi do naj- karkołomniejszych przedsięwzięć, godzili się przecież powstrzymywać co nieco przez wzgląd na mnie, miej­skiego dzieciaka, który dzielił ich wiejskie zabawy, ale też budził zarazem ich nieustanny podziw swoim szkol­nym ubrankiem.

Ubierałem się w nie, skoro tylko obeschłem przy ogniu po kąpieli. Oczy robiły im się zupełnie okrągłe, gdy się przyglądali, jak wciągam koszulkę z krótkimi rękawkami i krótkie spodenki w tym samym kolorze khaki i jak nakładam sandałki; miałem też jeszcze beret, ale chociaż beretu nie wkładałem, to i tak aż nadto było tych wspaniałości, żeby patrzyli olśnieni. Im samym służyły za cały ubiór krótkie kalesonki. A przecież za­zdrościłem im tych kalesonków, dzięki którym mieli

o wiele większą swobodę. Bo mój miejski ubiór był bar­dzo kłopotliwy. Nic, tylko uważać i uważać: niczego nie zabrudzić, niczego nie podrzeć! Włażąc na strażnicze

wieżyczki musiałem uważać, żeby nie zaczepić o szcze­ble drabiny, a później, na pomoście, znowu uważać i wystrzegać się bliskości świeżo ściętych kłosów, które dla zabezpieczenia przed termitami składano tam na ziarno siewne. A gdybyśmy rozpalali ognisko, żeby upiec upolowane z procy jaszczurki i leśne myszy, też musiałem trzymać się na uboczu. I nawet mowy nie było, abym mógł brać udział w patroszeniu naszej zdo­byczy: krew by przecież gotowa poplamić mi ubranko, a popiół zostawić na nim czarne ślady! Mogłem tylko przyglądać się, jak moi koledzy patroszą te jaszczurki, te leśne myszy, jak solą je przed położeniem na żarze. Nawet gdyśmy je później pałaszowali, również musia­łem zabierać się do tego bardzo ostrożnie.

Z największą ochotą zrzuciłbym to szkolne ubranko, dobre w mieście, ale przecież nie na wsi. I bym je na pewno zrzucił, gdybym miał tu cokolwiek innego, żeby na siebie włożyć, ale nie miałem. Dobrze jeszcze, że tu­taj nikt mnie nie strofował, gdy coś pobrudziłem albo rozdarłem: babcia prała i cerowała bez wymówek; uwa­żała, że jestem w Tindikan po to, aby biegać, bawić się, włazić na pomosty wieżyczek, zapędzać się w wysokie trawy za bydłem, i że tego wszystkiego nie mogę robić bez szkody dla swego cennego ubranka.

Wuj Lansana wracał z pola dopiero późnym wieczo­rem. Witał mnie po swojemu, bez wylewności. Mało­mówny był wuj Lansana. Ktoś, kto pracuje w polu ca­łymi dniami, łatwo zamyka się w sobie; jest sam ze swoimi najrozmaitszymi myślami, wciąż je w sobie przeżuwa, bo myśli nigdy nie dają się przeżuć do końca; niemowność rzeczy, to, co jest najgłębszą istotą rzeczy, prowadzi w milczenie; wystarczy jednak, uznając ich nieprzeniknioność wspomnieć sobie o nich, a odblask tego zaraz widać w oczach: wuj Lansana miał wzrok szczególnie przenikliwy spoglądając na kogoś, ale nie-

48

często tak spoglądał — całym sobą był zwrócony ku temu wewnętrznemu rojeniu, któremu nieprzerwanie oddawał się wśród rozległości pól.

Gdy pod wieczór zasiadaliśmy wokół wieczerzy, czę­sto zwracałem oczy w stronę wujka i zazwyczaj udawa­ło mi się po chwili spotkać jego spojrzenie; uśmiechało się ono do mnie, bo wujek był samą dobrocią, a poza tym mnie lubił — myślę, że mnie lubił niemniej niż babcia; odpowiadałem na jego dyskretny uśmiech i nie­jednokrotnie zdarzało mi się wtedy, że już nie tylko ja­dłem powoli, ale w ogóle zapominałem o jedzeniu.

— Nie jesz? — upominała mnie babcia.

— Jem — mówiłem — jem!

— Jedz, trzeba wszystko zjeść!

Ani mowy jednak o tym nie było, żeby można opróż­nić | mięsa i z ryżu te kopiaste miski, które przyniesio­no na powitalną ucztę; okazywało się to niewykonalne, chociaż moi koleżkowie dobrze się przykładali do jedze­nia: zaproszeni, nie szczędzili zębów, mieli apetyt mło­dych wilcząt, ale miski były przecież kopiaste, o wiele za kopiaste; nie można było dać rady takiej wieczerzy.

— Patrz, jaki mam brzuch! — mówił mi to jeden, to drugi.

Rzeczywiście, brzuchy się nam mocno pozaokrąglały. Siedzieliśmy w pobliżu ognia, tak że pracowite trawie­nie pewnie by prędko sprowadziło na nas sen, gdyby krew krążyła nam w żyłach choćby trochę wolniej.

I my, malcy, musieliśmy jeszcze odbyć wielką roz­mowę, nie inaczej niż dorośli; nie widzieliśmy się od całych tygodni, a niekiedy i od miesięcy, a tyle mieliś­my sobie do opowiedzenia, tyle nowych historii do opo­wiedzenia, i oto nareszcie dochodziło do tego! Jasne, wszyscy znaliśmy różne opowieści, i to znaliśmy ich co niemiara; zawsze jednak trafiały się i takie, z którymi spotykaliśmy się po raz pierwszy; właśnie na nie cze­

kaliśmy niecierpliwie przy ognisku; czekaliśmy, żeby nagrodzić oklaskami tych, dzięki którym mogliśmy je usłyszeć.

Tak dobiegał końca mój pierwszy dzień na wsi — chyba że jeszcze biegłem, bywało, do tamtamów; jednak nie każdego dnia jest święto: tamtamy w Tindikan nie odzywają się każdego wieczoru.

Grudzień nieodmiennie zastawał mnie w Tindikan. Grudzień to sucha pora, piękna pora roku i także pora zbiorów ryżu. Rok w rok byłem zapraszany na żniwa, które są wielkim i jakże wesołym świętem; z niecierpliwością wypatrywałem więc wujka, który zwykł po mnie przychodzić.

Rzecz jasna, że takie święto nie mogło przypadać na jeden i ten sam dzień w każdym roku. Data zależała od dojrzałości ryżu, co znowu zależało od nieba, od dobrej woli nieba, a może jeszcze bardziej od woli duchów zie­mi, których koniecznie należało spytać, czy pozwalają na to żniwne święto. Jeżeli odpowiedź była pomyślna, nie pozostawało już nic więcej, jak tylko w wigilię zbio­rów zwrócić się do tych samych duchów z prośbą o po­godne niebo i opiekę nad żniwiarzami narażonymi na ukąszenia wężów.

O samym świcie następnego dnia mężczyźni — ale jedynie głowy rodzin — wychodzili na pola, każdy na swoje, żeby wziąć pierwszy pokos. Później, skoro się to już stało, tamtamy oznajmiały, że czas rozpocząć żniwa. Taki był zwyczaj. Wtedy, kiedy jeszcze bywałem w Tin­dikan, nie umiałbym powiedzieć, dlaczego najpierw musi być wzięty pierwszy pokos, a dopiero potem tam- tamy głoszą, że już wszyscy żeńcy mogą wyjść na pola — wiedziałem tylko, że tak jest, że tak musi być,

i ani myślałem zastanawiać się dlaczego. Ten zwyczaj, jak wszystkie nasze zwyczaje, musiał się jednak czymś tłumaczyć, mieć swoją przyczynę — łatwo można by wprawdzie wywiedzieć się o to u wiejskich starców, doszukać się tego w głębi ich serc i w zakamarkach ich pamięci, lecz wtedy jeszcze byłem za młody i dbca mi była tego rodzaju ciekawość, a później, kiedy dosze­dłem odpowiedniego wieku, żeby zadawać takie pyta­nia, znajdowałem sdę już poza Afryką.

Dziś jestem skłonny sądzić, że chodziło o rodzaj uro­czystego aktu odejmującego wzeszłemu zbożu jego przywilej nienaruszalności, lecz nie przypominam sobie, by ten pierwszy pokos miał jakieś szczególne przezna­czenie — by składano go na ofiarę. Bywa przecież, że z jakiejś tradycji zachowuje się czasem wyłącznie jej duch, jak i bywa również, że pozostaje po niej tylko sama forma, sama zewnętrzna oprawa. Co tutaj się za­chowało? Trudno mi przesądzać; wprawdzie chodziłem do Tindikan często, ale nie były to pobyty wystarcza­jąco długie, bym zdołał wszystko poznać. Wiem tylko, że dopiero po tym pierwszym pokosie rozbrzmiewały na polach tamtamy. I wiem, że oczekiwaliśmy tego znaku z niecierpliwością: chcieliśmy jak najprędzej przystąpić do żniw, ale chcieliśmy także wyjść już jak najprędzej spod cienia drzew, gdzie o świcie panował przejmujący chłód.

Na sygnał tamtamów żeńcy ruszali w drogę; dołącza­łem do nich, szedłem w ich gromadzie, szedłem jak oni w tamtamowym rytmie. Co młodsi podrzucali sierpy wysoko w górę, chwytali je w powietrzu, wydawali głośne okrzyki, wydawali je dla przyjemności krzycze­nia, szli jakby tanecznym krokiem za poprzedzającymi ich grajkami na tamtamach. Na pewno rozsądniej bym wtedy robił słuchając babci, która nakazywała mi trzy­mać się w bezpiecznej odległości od żeńców żonglują­

cych sierpami, ale w tym ich żonglowaniu, w tym wi­rowaniu sierpów, które z nagła rozbłyskiwały w słońcu, było tyle wesela i także naokoło było tyle ożywienia, i tyle werwy miały tamtamy, że nie potrafiłbym trzy­mać się na uboczu.

Była to zresztą pora roku, kiedy nie sposób byłoby się tak zachowywać. W grudniu wszystko kwitnie, pachnie

i aiż kipi młodością: wiosna spotyka się z latem, a polny krajobraz tak długo dotąd nasiąkający wodą, tak długo przytłaczany chmurzyskami bierze oto rewanż swoim rozbuchaniem. Nie, nigdy niebo nie bywa przejrzystsze ani bardziej lśniące niż wtedy. Śpiewają ptaki, śpiewają jak oszalałe, nic, tylko radość wszędzie, wielka, roz­brzmiewająca we wszystkich sercach radość. Ta pięk­na pora roku rozpierała mi pierś, ale nie tylko ona, bo

i tamtamy, 1 odświętna wesołość naszej drogi w pola, tak, właśnie tak, jak mówię! Ta piękna pora roku i to wszystko, co w niej, co z niej w jej całej szczodrobli­wości, wszystko to sprawiało, że tańczyłem z ucie­chy.

Po przyjściu na pole, od którego miały zacząć się żni­wa, mężczyźni stawali rzędem wzdłuż jego skraja — nadzy do pasa, z sierpami w ręku, czekając na znak. Wuj Lansana — albo też inny rolnik, bo do żniw wy­chodzi się u nas razem i wszyscy są żeńcami u wszyst­kich — zwracał się do nich, żeby zaczynać. Zaraz też czarne torsy pochylały się nad złocistością pola i sierpy szły w ruch. Nie tylko od porannego wiatericu kłoniły się teraz łany, ale już także za sprawą ludzi i sierpów, których chyżość i niezawodność zdumiewała.

Ostrze sierpa winno ciąć ryżowe źdźbła między ich ostatnim kolankiem i ostatnim listkiem, tak aby listek pozostawał przy ściętym źdźble — i proszę: nie zabrakło go nigdy! Oczywiście, żeniec dopomagał sobie, dopoma­gał tej swojej niezawodności, przytrzymując źdźbło

dłonią i nadstawiając je pod ostrze sierpa; niemniej było coś zdumiewającego w szybkości, z jaką sierp się poruszał. Zresztą każdy z żeńców miał sobie za honor żąć jak najsprawniej: posuwał się naprzód z bukietem kłosów w ręku i właśnie ilość, właśnie obfitość owych ryżowych bukietów świadczyła w oczach innych żeńców

o jego sprawności.

Mój młody wuj był tutaj niezrównany: prześcigał najlepszych. Rozpierała mnie duma, gdy szedłem za nim krok w krok, biorąc z jego rąk bukiety zżętych kłosów, obsmykując z nich najpierw listki, potem wyrównując źdźbła i składając na kupkę; musiałem przy tym uwa­żać, aby za bardzo nimi nie potrząsać, bo ryż zbiera się przecież, kiedy jest już zupełnie dojrzały, tak że kłosy łatwo gubią ziarno przy mocniejszych wstrząsach. Nie wiązałem jednak ryżu w snopki; to należało do męż­czyzn; wolno mi było natomiast odnosić je na środek pola i tam ustawiać.

W miarę jak mijał poranek, robiło się coraz upalniej; rozedrgane od żaru powietrze nabierało jak gdyby za- wiesistości; do tego dochodziły jeszcze smugi pyłu wzbi­janego stopami z ziemi, ze ścierniska. Ocierając pot z twarzy i z piersi wujek wołał wtedy o kalebasę z wodą. W te pędy biegłem po nią, wyciągałem spod liści, w któ­rych cieniu leżała w chłodzie.

— Zostawisz mi? — pytałem, ledwo zdążył wziąć ją w ręce.

— Nie bój się, nie wypiję wszystkiego!

Patrzyłem, jak długimi łykami pije do syta.

— Np, już lepiej! — mówił oddając mi kalebasę. — Ze też gardło mogło tak zaróść kurzem!

Przykładałem wargi do naczynia: wnikała we mnie rześkość wody i od razu rozchodziła się promieniście po całym ciele; ale była rześkością pozorną: prędko prze­mijała i tylko pociłem się co niemiara,

— Ściągnij koszulę — mówił wujek. — Cała mo­kra. Lepiej nie chodzić w mokrym; to niedobrze na piersi.

I znowu zabierał się do roboty, a ja ruszałem w ślad za nim, bardzo dumny z tego, że wszystkich wyprze­dzamy.

— Nie jesteś zmęczony? — pytałem.

— Wyglądam na zmęczonego?

— Sierp aż miga ci w ręku.

— A jakże: miga.

— Wciąż jesteśmy pierwsi!

— Pierwsi? Ta‘k?

— 'Przecież dobrze wiesz! Mówisz, jakbyś nie wie­dział!

— Mam się przechwalać może?

— No, nie...

Zastanawiałem się, czy kiedyś potrafię robić sierpem jak on, czy zdołam mu kiedyś dorównać.

— Dasz mi trochę pożąć?

— A babcia? Co by powiedziała babcia? Sierp to nie zabawka; nawet nie wiesz, jaki on ostry!

— Sam widzę, że ostry.

— No właśnie. To nie dla ciebie robota. Chyba nigdy nie będzie dla ciebie; później...

Nie lubiłem, jak mnie tak odsuwał od roboty w polu. „Później...” Dlaczego „później...”? Uważałem, że ja też mógłbym żąć tak samo dobrze jak inni, być takim sa­mym rolnikiem jak inni. Bo czy...

— W obłokach bujasz? — przywoływał mnie do po­rządku wujek.

Znów brałem z jego rąk pęczek ryżu, usuwałem listki z źdźbeł, wyrównywałem je. Tak, to prawda: bujałem w obłokach; rozpamiętywałem sobie, że nie tutaj mam żyć... i nawet nie w ojcowskiej kuźni. Tylko gdzie?

Drżałem na myśl o tym nieznanym życiu. Czy nie było­by prościej, żebym poszedł w ślady taty? „Szkoła... szkoła — myślałem sobie — czy ja naprawdę tak lubię szkołę?” Jeszcze może mi się rzeczywiście bardziej spo­doba. Moi wujkowie... Wprawdzie mam wujków, którzy jak najzwyczajniej poszli w ojcowskie ślady, ale mam też takich, którzy poszli własnymi drogami: bracia taty wywędrowali do Konakri, bliźniaczy brat wuja Lansany jest teraz... Ciekawe, gdzie on może się teraz podziewać?

— Spisz na stojąco?

— Tak... Nie... Ja... ,

— Uważaj, chłopcze, uważaj, bo przestaniemy być pierwsi.

— Myślałem sobie o drugim wujku Bo. Gdzie on teraz?

— Bóg go wie. Ostatnim razem, jak był tutaj, to przecież... Masz, już nawet nie pamiętam, skąd go do nas przyniosło. Wciąż go tak nosi z miejsca na miejsce: jest jak ptak, 'który nie wysiedzi na jednym drzewie, musi mieć całe niebo.

— Wujku, czy ja będę kiedyś jak ptak?

— O czym ty?

— Sam mówisz, że wujek Bo jest jak ptak.

— Chciałbyś jak on?

— Nie wiem.

— Masz jeszcze czas o tym myśleć, na pewno; weź no teraz ode mnie ten pęczek...

Znowu brał się do sierpa. Mimo że ociekał potem, żął z nie mniejszym zapałem niż rano, kiedy dopiero przy­stępował do roboty.

Spiekota doskwierała jednak coraz bardziej; przytła­czała; dawała o sobie znać zmęczeniem, na które już nie pomagało popijanie wody z kalebasy. Zwalczaliśmy je wtedy śpiewem.

— Śpiewaj z nami — mówił wujek.

Wyraźnym rytmem zestrajał nasze głosy tamtam, który podążał za nami w miarę, jak wgłębialiśmy się w pole. Śpiewaliśmy chórem, to bardzo głośno, zapa­miętale, to znów cicho, bardzo cicho, że ledwie było nas słychać... I tak odchodziło od nas zmęczenie, zmniej­szał się upał.

Gdy przystawałem na chwilę i podnosiłem wzrok na żeńców, uderzała mnie wtedy, a powinienem powie­dzieć, że urzekała, bo rzeczywiście urzekała mnie wiel­ka, niezmierzona łagodność ich oczu, głęboki spokój ich spojrzeń — nie tylko dalekich, lecz jakby nieobecnych, chociażby nawet rozglądali się chwilami wokół siebie. A przecież mimo to, że sprawiali na mnie wrażenie, jakby o całe mile byli odlegli od swojej pracy, jakby

0 całe mile byli odlegli wzrokiem od tego, co robili, ich sprawność nie pozostawiała nic do życzenia; ręce, sierpy wciąż tak samo bezbłędnie wykonywały ruch za ru­chem.

Na co właściwie patrzyli? Nie wiem. Na okolicę? Może. Może na drzewa w oddali, na bardzo odlegle niebo. A może i nie. Być może nie patrzyli na nic. I chyba dla­tego, że nie patrzyli na nic, co widoczne, ich oczy spra­wiały wrażenie jakby nieobecnych, bo zapatrzonych tak daleko. Długim rzędem szli coraz głębiej to pole, żęli... Czy to jeszcze mało? Czy ten ich trud, czy ten trud czarnych ramion, przed którymi chyliły się kłosy, a za którymi zostawała rozległość pola po zebranych plo­nach, to jeszcze mało? Śpiewali, żęli; śpiewali chórem w czas wspólnego żniwa: ich glosy zestrajały się z sobą. ich ruchy zestrajały się z sobą, byli razem — połączeni tą samą pracą, połączeni tym samym śpiewem. Tak, wszystkich ich jednoczył ten sam duch; wszyscy razem

1 każdy z osobna czerpali jednakowe zadowolenie, sycili się jednakowym zadowoleniem ze wspólnie dokonywa­nego dzieła.

Czy to zadowolenie, czy właśnie to zadowolenie nie wpływało na nich o wiele bardziej aniżeli chęć przeciw­stawienia się zmęczeniu i upałowi, że śpiewali, że znaj­dowali w sobie tyle wigoru? Tak, to ono okazywało się najistotniejsze, zapewne ono: zadowolenie, które zara­zem dawało ich oczom ten wyraz wielkiej łagodności. Odczuwałem to jako coś bardzo przyjemnego, chociaż równocześnie trochę przykrego — bo przecież byłem przy nich, byłem z nimi, byłem pośród tej wielkiej ła­godności, a jednak nie byłem z nimi bez reszty, lecz tylko jako bawiący tu chwilowo uczeń, o czym na pew­no wolałbym zapomnieć.

I rzeczywiście zapominałem o tym: jeszcze byłem bardzo młody i zapominałem. Wszystko, o czym sobie myślałem — a myślałem sobie o tylu rozmaitych rze­czach — okazywało się o wiele ulotniejsze i lżejsze niż obłoki na niebie; zresztą byłem wtedy w wieku (a i do­tąd jestem pod tym względem tak samo młody!), kiedy żyje się głównie chwilą bieżącą i kiedy więcej obcho­dziło mnie to, że wraz z wujkiem wyprzedzamy resztę żniwiarzy, niżeli własna przyszłość.

— Pośpiesz się! — mówiłem do wujka.

— Oho, już się ocknąłeś?

— Tak — odpowiadałem. — Nie trać teraz czasu.

— To ja tracę czas?

— Nie, ja tylko na wszelki wypadek... Nie mamy już dużej przewagi.

— Tak?

I wujek oglądał się za siebie.

. — Jeszcze ci mało tej przewagi? — mówił. — To coś ci powiem. Na pewno nie traciłem czasu, ale teraz do­brze chyba zrobię, jeżeli go trochę stracę. Nie uważasz, że nie powinienem zanadto wyprzedzać innych, że było­by to nieładnie?

Nie mam pojęcia, dlaczego się utarło, że powiedzenie

„chował się na wsi” ma oznaczać brak ogłady i deli­katności; przecież na wsi o wiele bardziej niż w mieście przestrzega się form współżycia: o ile częściej spotyka­łem się tam z ceremonialnością i obyczajnością, jakich nie zna żyjące szybszym rytmem miasto. To jedynie życie, samo życie jest na wsi prostsze, lecz ludzie we wzajemnych stosunkach wyraźniej trzymają się ustalo­nych prawideł postępowania. Widziałem, że w Tindikan czyhi się wszystko z godnością, jakiej przykłady nie zawsze widywałem w mieście. Nikt na wsi nie narzuca się; nie postąpi kroku bez zaprosin, choćby mogło się wydawać, że takie zaprosiny są zbędne; wynika to z chęci niekrępowania sobą bliźnich, z szacunku dla ich poczucia niezależności. A jeżeli u ludzi ze wsi myśl jest powolniejsza, to dlatego, że namysł poprzedza słowa — lecz słowa mają zarazem większą wagę.

Gdy nadchodziło południe, kobiety wyruszały ze wsi

i jedna za drugą szły w pole dźwigając misy parującego kuśkusu. Z daleka witaliśmy je głośnymi okrzykami. Południe! To już południe! Na całej rozległości pól od razu ustawała praca.

— Ohodź! — ponaglał wujek. — Chodź!

Biegłem w dyrdy tuż za nim.

—^: Nie tak prędko! — wołałem. — Nie mogę nadążyć!

— A co twój brzuch na to? Bo mój taki jest pusty, że bym wołu zjadł!

Rzeczywiście, apetyt nam dopisywał! Skwar mógł trwać sobie w najlepsze, a pola — wraz z ich kurzem

i z rozedrganym nad nimi powietrzem — mogły przy­pominać rozpalony piec, w niczym to nie pomniejszało naszego apetytu: siedzieliśmy wokół mis i pałaszowaliś­my, pochłanialiśmy gorący kuskus, który piekł tym bar­dziej, że nie brakowało w nim ostrych przypraw; ten obfity posiłek zapijaliśmy krynicznie chłodną wodą z wielkich dzbanów nakrytych liśćmi bananowca.

Przerwa obiadowa wydłużała się aż do drugiej godzi­ny; mężczyźni spędzali ten czas na drzemce w cieniu drzew lub na ostrzeniu sierpów. Ale my, wciąż nie­zmordowane dzieciaki, bawiliśmy się, szliśmy zastawiać sidła, jak zwykle hałasując co niemiara, lecz bardzo uważając tym razem, żeby przypadkiem nie zagwizdać, Bo podczas żniw nie należy ani gwizdać, ani zbierać chrustu lub uschłych gałęzi: sprowadziłoby to nieszczęś­cie na pola.

Popołudniowy, o wiele krótszy czas pracy mijał błys­kawicznie: ledwo zdążyliśmy się spostrzec, była piąta. Wokół nas ścieliła się rozległa przestrzeń pól już ogoło­conych ze swojego bogactwa.

Poprzedzanym przez niezmordowanego grajka na tamtamie, w stronę wszystkich ech wyśpiewującym pieśń o ryżu — już dawały powitalne znaki wysokie drzewa chlebowe i dymy chwiejące się nad chatami; uroczyście wracaliśmy do wsi.

Jaskółki szybowały już niżej, bo chociaż powietrze wciąż jeszcze było przejrzyste, to jednak zapowiadało wieczorną porę. Przez cały dzień dobre duchy okazy­wały nam swoją przychylność: nikogo nie ukąsił ani jeden z węży, które płoszyliśmy idąc przez pola. Zbliżał się wieczór i budził kwiaty — znowu pachniały wszyst­kimi swoimi woniami spowijając nas jak gdyby w świe­że girlandy. Gdyby nasz śpiew nie był taki donośny, moglibyśmy na pewno usłyszeć znajome odgłosy koń­czącego się dnia: nawoływania, śmiechy przemieszane z porykiwaniami zdążającego do zagród bydła; ale my śpiewaliśmy, śpiewaliśmy! Ach, jacy byliśmy w tam­tych dniach szczęśliwi!

WKurussie mieszkałem w chacie mamy, podczas gdy moi młodsi bracia i siostry, z których najstar­sza miała o rok więcej niż ja, spali u drugiej babci, u matki ojca. Działo się tak z powodu ciasnoty naszych chat. Każde z mojego rodzeństwa pozostawało z mamą tylko przez okres, kiedy karmiła je piersią; zaraz jednak po odstawieniu od piersi — co według naszych zwycza­jów następuje bardzo późno — powierzała je opiece babci. Tylko mnie jednego miała wciąż przy sobie. Jed­nak nie sam zajmowałem drugie łóżko w jej chacie: dzieliłem je z najmłodszymi terminatorami ojca. •

Ojciec miał zawsze dużo terminatorów; zgłaszali się do kuźni | różnych stron, nieraz z bardzo daleka, chyba dlatego, że dobrze traktował swoich pracowników, lecz głównie, jak myślę, dlatego, że od lat cieszył się sławą dobrego rzemieślnika i że w jego kuźni nigdy nie bra­kowało roboty. Wszystkim terminatorom trzeba było jednak dać dach nad głową.

Ci, którzy już doszli męskich lat, mieli własne chaty. Natomiast najmłodsi — jeszcze nie obrzezani, tak samo jak ja — sypiali w chacie mamy. Najpewniej ojciec uważał, że będzie dla nich najlepiej, jeżeli się znajdą pod maminą opieką. I słusznie: mama była dobra, była sprawiedliwa, lecz umiała też utrzymać wszystko w ry­zach i miała na wszystko oko — chcę przez to powie­

dzieć, że dobroć mamy nie była pozbawiona surowości. Jakże by zresztą mogło być inaczej, skoro nawet bez terminatorów było nas dziesięcioro dzieciaków ugania­jących się po całym obejściu, najczęściej niesfornych

i rozbrykanych, wystawiających na ciężką próbę cierp­liwość mamy, która wcale nie była uosobieniem cierp­liwości.

Wydaje mi się zresztą, że mama miała więcej wy­rozumienia dla terminatorów niż dla nas — że o wiele bardziej panowała nad sobą, gdy chodziło o nich, niż gdy chodziło o nas. Przebywali oni z dala od swoich ro­dziców, toteż na pewno dlatego mama i tato okazywali im dużo serdeczności; odnosili się do nich, co nieraz za­uważyłem, jak do takich własnych dzieci, którym trzeba okazać więcej uczucia i zarazem większą wyrozumia­łość. Jeżeli mama najwięcej serca miała dla mnie — a tak na pewno było — to nie uzewnętrzniała tego: ter­minatorzy mogli uważać, że nie robi różnicy między własnymi dziećmi i nimi. Ja znów odnosiłem się do nich jak do starszych braci.

Szczególnie dobrze pamiętam jednego z nich: Sidafę. Był nieco starszy ode mnie, bardzo bystry, smukły

i ruchliwy, już krew go ponosiła, tak że najróżniejsze pomysły przychodziły mu do głowy. Ponieważ ją spę­dzałem cały dzień w szkole, a on w kuźni, nigdzie nie znajdowaliśmy lepszego miejsca do pogawędek niż w łóżku. W chacie nie było ani za gorąco, ani za chło­dno, oliwne lampki w głowach łóżek prószyły łagodnym światłem i właśnie wtedy powtarzałem Sidafie wszyst­ko, czego dowiedziałem się w szkole, a on w zamian opowiadał mi drobiazgowo o tym, co wydarzyło się w kuźni. Oczywiście mama, której łóżko znajdowało się tuż, tuż, po drugiej stronie paleniska, siłą rzeczy wy­słuchiwała naszej paplaniny: nie odzywając się słucha­ła wszystkiego, lecz szybko miała dosyć.

— Położyliście się, żeby rozmawiać czy, żeby spać? — mówiła. — Spijcie!

— Jeszcze trochę! — prosiłem. — Jeszcze nie opo­wiedziałem do końca...

Albo też wstawałem, żeby napić się wody z glinianego dzbanka stojącego na warstwie żwiru. Lecz mama nie zawsze zgadzała się na zwłokę, o którą prosiłem. Jeżeli się jednak zgadzała, tak to wykorzystywaliśmy, że mu­siała Wdawać się energiczniej.

— Czy to się skończy nareszcie? — mówiła. — Nie chcę już słyszeć ani słowa więcej! Jutro nie będę mogła doibudzić się was.

I rzeczywiście: o ile odwlekaliśmy chwilę zaśnięcia,

o tyle rano odwlekaliśmy chwilę wstawania.

Przerywaliśmy więc rozmowę: obydwa łóżka stały zbyt blisko siebie i mama miała zbyt dobre ucho, że­byśmy dalej próbowali rozmawiać szeptem. Zresztą, ledwo zdążyliśmy zamilknąć, czuliśmy od razu, że z każdą chwilą powieki stają się cięższe; przytulne ciepło pościeli i znajome potrzaskiwanie ognia na pale­nisku dokonywały reszty: zapadaliśmy w sen.

Po przebudzeniu się, po wysłuchaniu porcji upom­nień, że najwyższy czas wstawać, byliśmy niebawem gotowi do śniadania. Mama wstawała o pierwszym świcie, żeby je przyrządzić. Wszyscy zasiadaliśmy wokół parującego posiłku: moi rodzice, siostry, bracia, termi­natorzy — zarówno ci, którzy sypiali ze mną, jak i ci, którzy mieli swoje chaty. Jeden półmisek był dla męż­czyzn, drugi dla mamy i dla moich sióstn

Nie mogę powiedzieć, że mama była główną osobą przy posiłku, bo był nią w zasadzie ojciec, ale przede wszystkim liczyła się jednak obecność mamy. Czy dla­tego, że właśnie ona przygotowywała posiłki i źe rola kobiet jest zazwyczaj taka ważna przy tym? Na pewno, ale to jeszcze nie wszystko: właśnie mama — mimo że

nie zasiadała przy naszym półmisku — czuwała, aby wszystko odbywało się jak należy, bo podczas posiłków musieliśmy przestrzegać kilku zasad.

Przy posiłku nie wolno mi było podnosić oczu na starszych, tak samo jak nie wolno mi było rozmawiać: całą uwagę miałem zwracać na jedzenie. Rozmowy podczas posiłku świadczyły o braku wychowania. Na­wet moi najmłodsi bracia zdawali sobie sprawę, że nie pora paplać; należało uszanować jedzenie. Dorośli rów­nież zachowywali się tak samo, jedli niemalże w mil­czeniu. Ale nie były to jedyne zasady: nie mniejszą wagę przywiązywano w domu. do wszystkiego, co tyczy­ło czystości. Poza tym, gdy pośrodku półmiska znajdo­wało się mięso, nie wolno mi było sięgać po nie same­mu; mogłem sobie nabrać dopiero wtedy, kiedy tato mi je podsunął. Odmienne postępowanie byłoby źle wi­dziane i natychmiast zganione; zresztą posiłki mieliśmy wystarczająco obfite i wcale mnie nie kusiło brać wię­cej, niż dostawałem.

Kończąc posiłek mówiłem:

— Dziękuję, tato.

Podobnie mówili terminatorzy:

— Dziękujemy, panie majstrze.

Kłaniając się dziękowałem potem mamie:

— Bardzo mi smakowało, mamo.

Nie inaczej postępowali moi bracia, siostry, termina­torzy, a rodzice odpowiadali każdemu: „Dziękuję”. Tak nakazywał dobry obyczaj, j Gdyby ktoś próbował nie przestrzegać tego, ojciec by się na pewno rozeźlił, cho­ciaż nie on, lecz mama, energiczniejsza, od razu by przykróciła takie próby; ojciec, wciąż przebywający myślami w kuźni, zdawał na mamę te swoje upraw­nienia.¹

Wiem, że czymś zaskakującym może się wydać taka władza matki, skoro najczęściej uważa się, że rola afry-

kańskiej kobiety jest nieznaczna, co zresztą odpowiada prawdzie w wielu okolicach., lecz Afryka jest wielka

i równie różnorodna jak wielka. Zwyczaje są u nas związane z poczuciem niezależności, z poczuciem du­my; włazić na głowę można tylko komuś, kto na to przystaje, a kobiety nie są skłonne na to przystawać. Ojciec ani myślał włazić na głowę komukolwiek — ma­mie jeszcze mniej niż komukolwiek; bardzo ją poważał; wszyscy ją poważaliśmy; nasi przyjaciele i sąsiedzi rów­nież. Chyba już sama osobowość mamy narzucała po­ważanie i szacunek. Ale i owa moc, jaką mama posia­dała, też miała swój wpływ na to.

Trochę się waham mówić o tej mocy i nawet nie pró­buję mówić o niej wszystkiego, bo wiem, że się to spotka z niedowierzaniem. Dzisiaj, kiedy to rozpamię­tuję, sam się zastanawiam, co mam sądzić, bo wydaje mi się to niewiarygodne — i właśnie jest takie: niewiary­godne! A przecież wystarczy, żebym powiedział tylko tyle, ile bardzo dobrze pamiętam, na co sam patrzyłem, co widziałem na swoje własne oczy... Czy mam odrzucić świadectwo własnych oczu? To, o czym mówię, że nie­wiarygodne, widziałem i pamiętam. Czy zresztą nie ma zjawisk, których nie sposób wytłumaczyć? U nas jest ich nieskończenie dużo i moja mama była z nimi za pan brat.

Pewnego dnia, już pod wieczór, zbiegli się do nas lu­dzie z naleganiem, żeby mama zechciała użyć swojej mocy wobec konia, który, obojętny na prośby i groźby, ani rusz nie chce się podnieść. Ten koń najzwyczajniej w świecie pasł się na pastwisku, najzwyczajniej w świe- cie położył się, ale gdy przyszedł jego właściciel, by sprowadzić go przed nocą do zagrody, uparcie nie wsta­wał, jakby bez żadnego widocznego powodu postanowił nie ruszyć się z miejsca, ot tak, z czystej fantazji, chyba że ktoś rzucił na niego urok i unieruchomił wiadomym

sobie sposobem. Słyszałem, jak ludzie uskarżali się na to przed mamą i zwracali do niej o pomoc.

— Dobrze, chodźmy zobaczyć! — powiedziała. Zawołała najstarszą z moich sióstr, kazała jej dopil­nować gotującej się strawy, a sama zabrała się z owymi ludźmi. Poszedłem za nią. Gdy znaleźliśmy się na pastwisku, rzeczywiście zobaczyliśmy leżącego w trawie konia, który spoglądał na nas obojętnym okiem. Jego właściciel znów próbował skłonić go do wstania zachę­cając na różne sposoby, ale bez najmniejszego skutku, tak że wreszcie chciał się wziąć do bicia.

— Nie bij! — powiedziała mama. — Nic biciem nie wskórasz.

Podeszła bliżej do konia, podniosła rękę i powiedziała uroczystym głosem:

— Jeżeli to prawda, że od urodzin aż do zamążpójścia nie zadałam się z żadnym mężczyzną, i jeżeli to prawda, że od zamążpójścia nie zadałam się z żadnym mężczyzną oprócz męża, to wstań, koniu!

Wszyscy patrzyliśmy, jak koń wstaje bez ociągania się i posłusznie idzie za swoim panem. Mówię o tym, nic nie dodając; mówię wiernie, co widziałem na własne oczy, ale myślę, że to niewiarygodne, chociaż odbyło się dokładnie tak, jak mówię: koń od razu wstał i poszedł za swoim panem. Gdyby nie chciał iść, mama znów- by potrafiła sprawić, że poszedłby jednak.

Skąd miała taką moc? Otóż to! Mama urodziła się jako następne dziecko po moich wujkach, tych z Tindi- kan, bliźniakach. A u nas ludzie uważają, że bliźniacy są wrażliwsi od innych dzieci, że są zdolni do czarów

i że taką samą zdolnością obdarzone jest również dziec­ko, które przychodzi na świat w następnej po nich kolejności; ludzie nawet uważają, że to następne dziec­ko — nazywane „sajon”, czyli „młodsze od bliźnia­ków” — jest bardziej tajemnicze i niebezpieczniejsze niż

bliźniacy. Ono też spełnia ważną, bardzo ważną rolę: kiedy się zdarza, że bliźniacy nie zgadzają się z sobą w czymkolwiek, to rozsądza ich i godzi właśnie sajon, któ­ry okazuje się dla nich autorytetem. Jemu też ludzie przypisują większą mądrość i ma u nich większe uwa­żanie niż bliźniacy; jasne przy tym, że jego pośrednic­two jest zawsze sprawą delikatną.

Według naszych obyczajów bliźniacy mają większe prawo niż inne dzieci do wyraźnie zaznaczanej równo­ści: jeżeli coś daje się jednemu, należy to samo dać dru­giemu. Tej zasady lepiej nie lekceważyć, bo bliźnięta w równej mierze odczuwają obrazę i, dochodząc do poro­zumienia, w ostateczności mogą nawet rzucić urok na osobę, która im uchybiła. Jeżeli zdarzają się między ni­mi jakieś nieporozumienia, jeżeli jeden chce uczynić coś, co drugiemu wydaje się głupie, zwracają się z tym, jak mówiłem, do swojego sajona i potulnie podporząd­kowują jego decyzji.

Nie wiem, czy mama musiała często rozsądzać swoich braci bliźniaków, ale jeżeli nawet nie, to jednak od naj­wcześniejszych lat nauczyła się ważyć „za” i „przeciw”: od najwcześniejszych lat formowała się w niej umiejęt­ność osądzania. Dlatego też ludzie mówią, że młodszy brat czy młodsza siostra bliźniaków mają więcej od nich rozsądku, co łatwo się tłumaczy większą odpowiedzial­nością sajonów.

Dałem jeden przykład niepowszedniej mocy, jaką po­siadała mama; mógłbym przytoczyć jeszcze inne, nie­mniej dziwne, niemniej tajemnicze. Ileż razy widziałem, jak mama wychodziła o samym brzasku na podwórze, jak zwracała się twarzą w tę czy inną stronę i wołała głośno:

— Jeżeli nie zaprzestaniesz swoich praktyk, wyja­wię je! Pamiętaj, że cię uprzedziłam.

O tej wczesnej porze jej głos niósł się daleko; dopadał

tego kogoś, kto rzucał uroki w tamtej stronie, grożąc mu, że jeżeli nie zaprzestanie nocnych praktyk, mama wyjawi jego imię; groźba skutkowała: rzucający uroki wolał ustatkować się. O tych jego poczynaniach mama dowiadywała się we śnie — i dlatego nikt nigdy nie poważył się jej budzić, żeby przypadkiem nie przerwać toku jej snów i nie zakłócić owych ostrzeżeń. Wszyst­kim, bo i naszym sąsiadom, i całej naszej dzielnicy do­brze była znana moc mamy. Nikt w to nie wątpił.

Lecz chociaż mama posiadała dar dostrzegania szkod­liwych praktyk i była w stanie wyjawić, kto się nimi zajmuje, nie mogłaby jednak — choćby nawet chcia­ła! — użyć swojej czarodziejskiej mocy na czyjąś szko­dę. Tego już nie mogła. Nikt zatem nie podejrzewał ma­my o coś złego. I jeżeli wszyscy byli dla niej mili, to wcale nie dlatego, że się jej obawiali; po prostu byli dla niej mili, bo na to zasługiwała, bo chcieli być mili i mieli szacunek dla jej czarnoksięskiego daru, którego nie tyl­ko nie musieli się obawiać, ale po którym mogli spo­dziewać się wiele dobrego dla siebie. Toteż ich uprzej­mość była zupełnie odmienna od uprzejmości, z jaką odnosili się w słowach, ale wyłącznie w słowach, do lu­dzi podejrzanych o rzucanie uroków.

Z tym czarodziejskim darem — czy może raczej po­łowicznym darem — łączyła się u mamy inna jeszcze moc,'która również przypadła jej w dziedzictwie. Dzia­dek, czyli ojciec mamy, zajmował się w Tindikan ko­walstwem, był kowalem, zręcznym kowalem i stąd prze­szły na mamę siły przynależne kaście kowali. Z tej ka­sty wywodzi się nie tylko większość biegłych w obrze­zywaniu, ale również, choć już nie tak licznie, jasnowi­dzących, którzy odkrywają ludziom sprawy niewidocz­ne zwykłym okiem. Bracia matki wybrali sobie pracę na roli, lecz mogliby także przejąć po dziadku jego za­wód, zostać kowalami, co zależało tylko od nich sa­

mych. Wuj Lansana, który niewiele mówił, a tak często oddawał się rojeniom, być może odwiódł swych braci od ojcowskiej kuźni tym, że upodobał sobie życie rol­ników i bezmierny spokój pól. Nie wiem tego na pew­no, ale wydaje mi się to prawdopodobne. Czy on rów­nież był jasnowidzący? Nie wiem, ale chyba tak: miał przecież dar przyrodzony bliźniakom i zarazem dar przynależny swojej kaście. Tylko nie sądzę, żeby chciał to uzewnętrzniać. Już mówiłem, że był zamknięty w so­bie, lubił być sam na sam ze swoimi myślami i sprawiał na mnie wrażenie jakby nieobecnego. Nie, wuj Lansana nie był człowiekiem, który by cokolwiek uzewnętrz­niał. To w osobie mojej matki duch jej kasty przejawiał się w sposób najbardziej widoczny czy też najbardziej narzucający się. Ani mi jednak w głowie mówić, że ma­ma była mu wierniejsza niż wujkowie, lecz że jedynie ona wyraźnie okazywała tę wierność. Poza tym, co już oczywiste, mama odziedziczyła dziadkowy totem, któ­rym jest krokodyl. Ten totem pozwalał każdemu z Da- manów bezpiecznie czerpać wodę z Nigru.

Zazwyczaj wszyscy u nas zaopatrują się w wodę z rzeki. Niger płynie wtedy rozlewnie, leniwie, można przechodzić go w bród, a krokodyle trzymają się głę­bin — powyżej lub poniżej miejsca, gdzie schodzi się po wodę. Nie potrzeba się ich wtedy obawiać; spokoj­nie można zażywać kąpieli obok łach żółtego piasku

i prać tam bieliznę.

Zmienia się to jednak podczas przyboru wód wzra­stających trzykrotnie i zalewających rozległe przestrze­nie. Wtedy nie ma płycizn, krokodyle są wszędzie nie­bezpieczne, wszędzie widać ich trójkątne łby na po­wierzchni. Toteż wszyscy wolą trzymać się wówczas z daleka od rzeki: poprzestają na czerpaniu wody z ma­łych dopływów.

Mama natomiast chodziła nad rzekę w każdym cza­

sie. Patrzyłem, jak czerpała wodę nie zważając na bli­skość krokodyli. Patrzyłem, rzecz jasna, z daleka, bo totem mamy nie był moim totemem i miałem wszelkie powody, żeby się lękać tych żarłocznych stworów; ma­ma jednak czerpała wodę bez obawy i nikt nawet nie ostrzegał jej przed niebezpieczeństwem, bo każdy wie­dział, że dla niej nie ma w tym nic niebezpiecznego. Gdyby jednak ktokolwiek inny spróbował zrobić to samo, nieuchronnie padłby obalony uderzeniem ogona, | groźne szczęki schwytałyby go i natychmiast zawlokły w głębiny. Lecz mamie nie mogły krokodyle wyrządzić krzywdy, bo między totemem i jego posiadaczem ist­nieje całkowita, jak najpełniejsza tożsamość, tak dale­ko sięgająca tożsamość, że posiadacz totemu może na­wet przyjąć postać swojego totemu. Stąd też zrozumia­łe, że totem nie pożre przecież samego siebie. Oczywiście i moi wujkowie z Tindikan posiadali taki przywilej.

Nie chcę przez to wszystko powiedzieć nic więcej, niż mówię, a mówię jedynie o tym, co widziałem na własne oczy. Dziś rozpamiętuję owe cuda — bo zaiste były to cuda — jak bajeczne wydarzenia z odległej przeszłości. Niemniej ta przeszłość nie jest odległa: jest przeszłością | wczorajszego dnia. Tylko że świat nie stoi w miejscu, wciąż się zmienia, a mój świat zmienia się chyba szyb­ciej niż jakikolwiek inny, zmienia się tak bardzo, iż wy­daje mi się, że już nie jesteśmy tacy, jakimi byliśmy. I rzeczywiście: jesteśmy inni; nawet w tamtej chwili, kiedy owe cuda działy się na naszych oczach, nie by­liśmy bez reszty sobą. Tak, świat nie stoi w miejscu, wciąż się zmienia i zmienia się w sposób bardzo wi­doczny, skoro mój własny totem — bo ja też mam swój totem — jest mi już nie znany.

Wcześnie zacząłem chodzić do szkoły. Najpierw cho­dziłem do szkoły koranicznej, a następnie, trochę później, do szkoły francuskiej. Wtedy jeszcze nie wie­działem, że będę w szkołach przez całe łata — i na pewno mama tak samo nie wiedziała o tym, bo gdyby mogła to przewidzieć, nie puściłaby mnie od siebie; tylko tato być może wiedział już wtedy...

Zaraz po śniadaniu obydwoje z siostrą wyruszaliśmy do szkoły; zeszyty i książki nosiliśmy w tornistrach z rafii.

W drodze dołączały do nas inne dzieci, a im bardziej zbliżaliśmy się do celu, tym większa stawała się nasza gromada. Siostra szła z dziewczętami, ja razem z chłop­cami. Jak wszędzie na świecie my, chłopaki, lubiliśmy wyśmiewać się z dziewczyn i dokuczać im; odpłacały nam pięknym za nadobne i też nas wyśmiewały. Ale gdy szarpaliśmy je za włosy, już nie poprzestawały na przedrzeźnianiu i wyśmiewaniu; broniły się choćby i paznokciami, drapały zawzięcie i jeszcze gorzej prze­zywały. Inna rzecz, że w swojej czupurności nie zwa­żaliśmy na takie drobiazgi. Spośród wszystkich dziew­cząt oszczędzałem tylko swoją siostrę, a ona wobec mnie zachowywała się tak samo — podobnie zresztą jak i jej koleżanka Fanta, chociaż ja Fancie dawałem się dobrze we znaki.

— Dlaczego mnie wciąż drzesz za włosy? — spytała mnie któregoś dnia, kiedy sami byliśmy na szkolnym dziedzińcu.

— A dlaczego nie miałbym drzeć? — zdziwiłem się. — Jesteś dziewczyną!

— Ja cię nigdy nie przezywam!

— Nie, nie przezywasz — przyznałem.

Zamyśliłem się przez chwilę: dotąd jakby zupełnie

uchodziło to mojej uwagi, że ona, tak samo jak siostra, nigdy mnie nie przezywała.

— Dlaczego mnie nie przezywasz? — spytałem.

— Bo nie!

— Bo nie? Taka odpowiedź to nie odpowiedź.

— Nawet jakbyś mnie teraz wytargał za włosy, też bym nie przezywała.

— No to zaraz wytargam!

Dlaczego jednak miałbym ją targać teraz za włosy? Kiedy się jest w gromadzie, to co innego! Fanta wy­buchła śmiechem, widząc, że się wcale nie śpieszę z wy­konaniem groźby.

— Poczekaj, zobaczysz, jak będziemy szli do szko­ły! — zapowiedziałem. — Mam czas; to cię nie minie!

Śmiejąc się uciekła. Nie wiem dlaczego, ale w powrot­nej drodze już jakoś nie miałem ochoty targać Fantę za włosy; i później też się tak najczęściej składało, że ją oszczędzałem.

— Coś mało kiedy targasz Fantę za włosy — zagad­nęła mnie siostra.

— A dlaczego miałbym targać? Nie przezywa mnie.

— Myślisz, że nie zauważyłam?

— Jak zauważyłaś, to już wiesz dlaczego.

— Tak? Naprawdę?... Tylko dlatego?

Co chciała przez to powiedzieć? Wzruszyłem ramio­nami; ot, dziewczyńskie historie, z których nic nie moż­na zrozumieć. Z dziewczynami tak zawsze.

— Daj mi spokój z tą twoją Fantą! — powiedzia­łem. — Nudna jesteś.

Zaczęła śmiać się do rozpuku.

— Mówię ci przestań, bo zaraz zobaczysz!

Odskoczyła, żebym nie mógł jej dosięgnąć, i w naj­lepsze zaczęła wrzeszczeć:

— Fanta!... Fanta!...

— Przestaniesz czy nie?!

Ani myślała przestać. Gdy rzuciłem się do niej, za­częła uciekać krzycząc w kółko:

— Fanta!... Fanta!...

Rozejrzałem się, czy nie ma w pobliżu jakiegoś ka­myka, żeby cisnąć nim za nią, ale nie było kamyków pod ręką. „Jeszcze się z tobą policzę!” — pomyślałem sobie.

W szkole, już wszyscy razem, chłopcy i dziewczęta przemieszani i pogodzeni z sobą, zajmowaliśmy czym prędzej miejsca, zamienialiśmy się w słuch, nierucho­mieliśmy, tak że nauczyciel prowadził lekcję w zupeł­nej ciszy. Zresztą tego by tylko brakowało, żebyśmy się wiercili! Mieliśmy nauczyciela ruchliwego jak żywe srebro: nie usiedział na miejscu, to był tu, to już gdzie indziej, był wszędzie równocześnie; jego żywość mo­głaby pewnie oszołomić uczniów nieco mniej uważnych niż my. Ale my byliśmy niezwykle uważni — i to ani trochę nie przymuszając się do tego; mimo naszego mło­dego wieku nauka jawiła się nam jako sprawa ważna i pasjonująca; wszystko, czego się dowiadywaliśmy, by­ło dla nas dziwne, nieoczekiwane, jak gdyby z innej planety. Moglibyśmy słuchać i słuchać, nigdy nie mając dosyć. Ale i bez tego cisza byłaby niemniej idealna pod czujnym okiem nauczyciela, który sprawiał wrażenie, że jest wszędzie równocześnie, i nikomu nie pozostawiał okazji do roztrzepania. Ale, jak powiedziałem, nawet do głowy nam nie przychodziło, żeby nie uważać — ist-

nial zresztą jeszcze jeden powód tego przykładnego za­chowywania się: każde z nas robiło wszystko, aby aku­rat nim nie zainteresował się nauczyciel; żyliśmy w ciągłej obawie przed wyrwaniem do tablicy.

Ta czarna tablica była prawdziwym koszmarem: niby w ciemnym lustrze odbijały się w niej aż nadto wy­raźnie nasze umiejętności, jakże często mizerne, a je­żeli nawet wyglądały nieco lepiej, to zawsze były go­towe gdzieś czmychnąć. Żeby nie zasłużyć sobie na so­lidną porcję kijów, trzeba było przecież z kredą w ręku rozliczać się ze swojej wiedzy. Najdrobniejszy szczegół nabierał przy tym niepomiernej wagi: ta okropna tabli­ca wszystko wyolbrzymiała. Wystarczyło, żeby połącze­nia pisanych przez nas liter nie znajdowały się na właściwej wysokości, a już skutki tego nie dawały na siebie czekać: groziła nam albo dodatkowa lekcja w nie­dzielę, albo — podczas przerwy — wizyta w klasie na­zywanej dziecinną, gdzie nauczyciel tak garbował nam skórę na pupie, że długo to pamiętaliśmy. Nasz nauczy­ciel odnosił się ze szczególną niechęcią do niepopraw­nego łączenia liter: sprawdzał nasze zadania przez lupę i dostawaliśmy potem tyle cięgów, ile znalazł w zada­niu takich niepoprawnych połączeń. A już mówiłem, że był żywy jak rtęć; machał kijem z niepohamowaną werwą!

Owe pomoce szkolne stosowano u nas zazwyczaj wobec uczniów, najmłodszej klasy. Później kij był już rzadziej w użyciu, lecz w jego miejsce przychodziły kary wcale nie przyjemniejsze. Poznałem w tej szkole rzeczywiście wielką różnorodność kar, ale wszystkie były jednakowo dotkliwe i przykre. Tak, musieliśmy mieć niebywałą ochotę do nauki, skoro żeśmy to wy­trzymywali!

W drugim roku najpowszedniejszą karą było zamia­tanie szkolnego dziedzińca; wtedy też przyszło nam

uświadomić sobie dokładnie, jaki rozległy jest ten szkol­ny dziedziniec i jak bardzo mogą dawać się we znaki rosnące na nim drzewka gujawowe; gotowi byśmy przy­siąc, że rosną one tylko po to, by zaśmiecać dziedziniec liśćmi, bez reszty zachowując przy tym owoce dla in­nych ust niż nasze. W trzeciej i czwartej klasie skwap­liwie zaganiano nas do pracy w ogrodzie warzywnym; trudno by na pewno znaleźć tańszą siłę roboczą, co jed­nak dopiero później stało się dla mnie jasne. Wreszcie w obydwu ostatnich klasach, a więc przed otrzymaniem świadectwa ukończenia szkoły, powierzano naszej pie­czy — beż czego z największą ochotą byśmy się obe­szli! — szkolne stado bydła.

To pilnowanie bydła nie było wcale zabawnym zaję­ciem. Na wiele mil dookoła nikt by nigdzie nie znalazł stada tak znarowionego jak to szkolne. Wystarczyło bo­wiem, żeby ktoś w okolicy miał bydlę wyjątkowo szkod- ne, a już z góry było wiadome, że znajdzie się ono w stadzie należącym do szkoły; przyczyna tego była pro­sta — przynajmniej o tyle, o ile prostą sprawą jest chci­wość! Właściciel takiego bydlęcia chciał oczywiście się go pozbyć. Więc pozbywał się sprzedając je, rzecz jasna, po bardzo niskiej cenie; szkoła czym prędzej korzystała z rzekomej okazji. Doszło do tego, że właśnie szkoła posiadała najdziwaczniejszą, najróżnorodniejszą i naj­pełniejszą kolekcję bydła, w której każda sztuka wspa­niale bodła znienacka czy też skręcała w lewo, gdy się ją pędziło w prawo.

Wszystkie sztuki tego stada galopowały po buszu, jakby je żądliły całe roje os, a my galopowaliśmy za nimi przemierzając zupełnie nieprawdopodobne odle­głości. Wolały tak galopować, wolały dopadać się na­wzajem rogami niż żreć trawę, co może wydaje się dziwne, ale jest zgodne z prawdą. Te ich upodobania nie były nam wcale na rękę: wiedzieliśmy, że niezadłu­

go, po powrocie z pastwiska, te wszystkie zapadłe brzu­chy będą świadczyć przeciw nam i że będziemy się mieli z pyszna!

Jeszcze gorzej byłoby — i to o ile gorzej! — gdyby po powrocie miało się okazać, że którejś sztuki brakuje w tym piekielnym stadzie. Chcąc je więc pod wieczór jakoś zebrać razem, ganialiśmy za nimi bez tchu. Nie żałowaliśmy przy tym kijów, co zresztą nie na wiele się przydawało i, jak sądzę, niezbyt wpływało na poprawę charakteru tych zwariowanych bydląt; następnie pędzi­liśmy je do wodopoju, żeby się opiły wody, od której miały się im brzuchy bardziej zaokrąglić niż od nie­wielkiej ilości zjedzonej trawy. Wracaliśmy zmordowani do ostatka; już nawet nie potrzeba dodawać, że żaden z nas nie odważyłby się zjawić w szkole, o ile by nie przypędził stada co do jednej sztuki; lepiej nie myśleć, co by nas wtedy spotkało!

Tak właśnie wyglądały stosunki między nami i na­szymi nauczycielami, a w każdym razie tak wyglądała ciemna strona tych wzajemnych stosunków. Toteż pra­gnęliśmy, żeby jak najszybciej skończył się nasz szkol­ny żywot, żebyśmy jak najszybciej mogli otrzymać świadectwo ukończenia szkoły, które bądź co bądź mia­ło być dla nas konsekracją na „wykształconych”.

Wydaje mi się jednak, że nie powiedziałem jeszcze nic a nic o ciemnych stronach naszej uczniowskiej doli, skoro nawet nie wspomniałem o tym, jak dawali się nam we znaki starsi uczniowie. Ci starsi, silni, już nie tak surowo trzymani w ryzach uczniowie, których ani myślę nazywać kolegami, dręczyli nas, ile mogli. W ten sposób dodawali sobie ważności (pewnie już nigdy póź­niej nie byli ważniejsi) i chyba brali również rewanż za wszystko, co im samym dostało się w młodszych kla­sach; zbytnia surowość niezbyt służy, jak wiadomo, krzewieniu się szlachetnych uczuć.

Pamiętam — pamiętają to moje ręce, moje palce! — początek roku szkolnego. Drzewa gujawowe stały wte­dy w młodziutkich liściach, ale wszystkie stare, które poopadały, ścieliły się grubą warstwą na dziedzińcu; miejscami nie były to już nawet liście, tylko ich prze­gniłe szczątki, sam gnój.

— Macie mi z tym zrobić porządek! — powiedział dyrektor. — Chcę, żeby tu było czysto natychmiast!

Natychmiast?...

Czekała nas robota, piekielna robota, której trudno by poradzić przez tydzień — tym cięższa, że jedynymi narzędziami, na jakie mogliśmy liczyć, były nasze ręce, nasze palce, nasze paznokcie.

— Przypilnujcie, żeby to było dokładnie zrobione — polecił dyrektor uczniom z ostatniej klasy — inaczej będziecie mieć ze mną do czynienia!

Stawaliśmy więc w rzędzie jak chłopi przystępujący do żniwa lub okopywania pól. Stawaliśmy pod nadzo­rem starszych chłopaków i zabieraliśmy się do katorż­niczej roboty. Jeszcze na samym dziedzińcu było pół biedy, bo drzewa gujawowe rosły tam w większych odstępach od siebie. Lecz ponadto musieliśmy uprzątnąć również ogrodzoną część, terenu szkolnego, gdzie gałęzie aż zachodziły na siebie, krzyżowały się z sobą, tworzyły gęstą plątaninę, jeden gruby pułap, przez który słońce nie mogło się przebić, tak że zawsze, bo nawet w suchej porze roku, ziemia parowała tam kwaśnym odorem wil­goci.

Widząc, że praca posuwa się wolniej, niż dyrektor sobie życzył, starsi chłopacy ochoczo zabierali się do roboty, co jednak wcale nie znaczyło, że wraz z nami przykładali ręki do uprzątania; bardziej im odpowia­dało okładać nas gujawowymi witkami, a były to witki

o wiele sprężystsze, niż moglibyśmy sobie życzyć: ze świstem cięły powietrze i żywym ogniem spadały na

plecy. Boleśnie piekła nas skóra, łzy napływały do oczu i kapały na stertę gnijących liści.

Żeby uniknąć razów, mieliśmy tylko jedno' wyjście: okupywać się naszym prześladowcom smakowitymi, ku­kurydzianymi lub pszennymi plackami czy też kusku­sem z mięsem lub z rybą — wszystkim, co przynosi­liśmy z domów na posiłek w szkole — a gdy zdarzało się, że któryś z nas miał trochę pieniędzy, pieniądze szybko zmieniały właściciela. Jeżeli ktoś się ociągał, je­żeli mu się nie uśmiechało siedzieć w szkole o pustym brzuchu lub nie miał ochoty wyzbyć się swoich gro­szaków, razy podwajały się, spadały w takim zawrot­nym tempie, była ich taka obfitość, że i największy tę- pak musiał zrozumieć, o co chodzi: ta ulewa razów miała na celu nie tylko zmusić nas do większego pośpiechu, ale również, czy raczej przede wszystkim, skłonić do wyzbywania się posiłków i pieniędzy.

Gdy zdarzało się, że to wyrachowane okrucieństwo dojadło już któremuś z nas ponad wszelką wytrzyma­łość i odważył się poskarżyć, wtedy oczywiście wkra­czał dyrektor i wymierzał karę, ale była to kara lekka, zawsze taka lekka, że koniec końców niewiele znaczyła w porównaniu z tym, co wycierpieliśmy. Skargi w ni­czym więc nie zmieniały naszego położenia. Chyba le­piej byśmy zrobili, gdybyśmy o tym wszystkim po­wiedzieli rodzicom, lecz myśl o czymś takim nawet nie zaświtała nam w głowie; nie wiem, czyśmy milczeli przez solidarność, czy też tak przejawiała się nasza ambicja, w każdym razie milczeliśmy głupio, jakby niepomni jednego: to dręczenie było o tyle bardziej przeciw nam, że zaprzeczało, że podważało, że przeciw­stawiało się temu, co w nas najistotniejsze, najwraż­liwsze — naszemu umiłowaniu niezależności i rów­ności.

Jednakże pewnego dnia mój koleżka Kujate Kara-

moko, którego starsze chłopaki stłukły bezlitośnie, oświadczył, że ma tego dosyć i że się to musi zmienić. Kujate był drobny i wątły, taki bardzo drobny i bardzo wątły, że według nas chyba nie mógł mieć prawdzi­wego żołądka, tylko co najwyżej mały żołądeczek jak u ptaszka. Kujate w dodatku nic nie robił, by mu ten ptasi żołądeczek chociaż trochę się rozrósł; lubił tylko kwaśne — lubił owoce; przed południem dopóty nie był zadowolony, dopóki nie wymienił swojego kuskusu na gujawy, pomarańcze lub cytryny. Ale gdy doszło do tego, że musiał wyzbywać się nawet owoców, pomyśle­liśmy sobie, że koniec końców jego ptasi żołądeczek pewnie zmieni się na jeszcze mniejszy, może owadzi albo podobnie. W każdym razie najstarsi uczniowie zmuszali go swoimi ciągle powtarzającymi się żądania­mi do ścisłego postu. I właśnie dlatego, że przepadał za owocami, i trochę też dlatego, że całą pupę miał w prę­gach, Kujate zbuntował się owego dnia.

— Mam tego dosyć, słyszysz?! — mówił mi przez łzy, pociągając nosem. — Mam dosyć! Poskarżę się ta­cie!

— Lepiej siedź cicho — powiedziałem. — Nic ci nie pomoże, że powiesz.

— Nie pomoże?

— Zastanów się! Tamci...

Nie dał mi skończyć.

— Powiem! — załkał. — Powiem!

— Nie drzyj się tak!

Bałem się, że może znów ściągnąć sobie na kark któ­regoś ucznia z najstarszej klasy.

— To ty pewnie nie znasz mojego ojca?!

— Znam, jakbym mógł nie znać.

Jego ojciec był griotem bardzo szanowanym w całej okolicy. Był człowiekiem po szkole, wszędzie chętnie widzianym, ale z czasem przestał wykonywać swój za­

wód; był jakby griotem honorowym, wciąż mocno zwią-1 zanym ze swoją kastą.

— Twój ojciec już stary — powiedziałem.

— Jest bardzo silny! — zapewnił z dumą Kujate. Mówiąc to wyprostował, na ile tylko mógł, swoją I

drobną postać.

— Lepiej się nie wygłupiaj!

Na to Kujate znowu zaczął chlipać.

— To rób sobie, jak uważasz — powiedziałem. Ledwo Kujate znalazł się następnego dnia na szkol­nym dziedzińcu, zaraz podszedł do Himurany, ucznia ostatniej klasy, który stłukł go niemiłosiernie poprzed­niego dnia.

— Mój tato — powiedział mu — bardzo chce, że­bym zaprosił ucznia z ostatniej klasy, który najlepiej się do mnie odnosi. Od razu pomyślałem o tobie. Chcesz przyjść do nas na kolację?

— Pewnie! — powiedział Himurana, który był nie mniej głupi niż brutalny i chyba nie mniej łakomy niż głupi.

Pod wieczór, o oznaczonej godzinie, zjawił się więc ten zakuty łeb w obejściu ojca Kujatego. Należało ono do najbardziej niedostępnych w Kurussie; miało tylko jedno wejście i było ogrodzone nie trzcinowym płot­kiem, lecz glinianym murem, na którego szczycie tkwiły szyjki z rozbitych butelek; było więc obejściem, gdzie wchodzi się i wychodzi jedynie za pozwoleniem właści­ciela. Sam ojciec Kujatego otworzył Himuranie furtę, a gdy ten znalazł się wewnątrz, zaryglował ją dokładnie.

— Zechciej, kawalerze, zająć miejsce na podwórzu — powiedział. — Cała rodzina już czeka.

Rzuciwszy okiem na garnki, po których obiecywał sobie wiele dobrego, Himurana zasiadł wśród domow­ników, spodziewając się w błogości ducha miłych słów ze strony rodziny ucznia, który go uznał za tak sobie

życzliwego. Ale Kujate wstał naraz i wymierzył w nie­go palcem.

— Tato — powiedział — to on, Himurana, wciąż mnie bije i zmusza, żebym mu oddawał jedzenie i pie­niądze!

— Ho, ho, co ja słyszę? — pokręcił głową ojciec. — Prawda to, co mi mówisz?

— Przysięgam na Allacha!

— To znaczy, że prawda — stwierdził ojciec.

Zaraz też zwrócił się do Himurany:

— Mój kawalerze, chyba pora teraz, żebyś się wy­tłumaczył. Może masz coś do dodania? Jeżeli tak, to mów prędko; wprawdzie mogę ci dać na to niewiele czasu, ale tej niewielkiej jego ilości nie będę ci skąpił.

Gdyby piorun strzelił tuż obok, nie zrobiłoby to więk­szego wrażenia na Himuranie. Pewnie nawet nie słu­chał do końca słów ojca Kujatego. Jak tylko otrząsnął się | pierwszego oszołomienia, uznał, że czym prędzej powinien wziąć nogi za pas. I rzeczywiście, na pozór był to najlepszy pomysł, ale jedynie kiep mógł sobie wyo­brażać, że zdoła uciec z tak doskonale strzeżonego obej­ścia. Nie zdążył przebiec dziesięciu kroków, a już go złapano.

— Teraz, mój kawalerze, słuchaj mnie uważnie — powiedział ojciec Kujatego. — Dobrze wbij sobie w gło­wę raz na zawsze, że ja nie po to posyłam syna do szko­ły, abyś ty tam robił sobie z niego niewolnika!

I w tej samej chwili — bo wszystko było dokładnie obmyślane — Himurana poczuł, że go chwytają za ręce i nogi, że podnoszą w górę, że trzymają na odpowied­niej wysokości, nic nie zważając na jego krzyki i pła­cze. Ojciec Kujatego zaczął mu wtedy raz po razu gar­bować skórę rzemieniem. Potem puszczono go wolno. Odszedł; palił go wstyd, ale jeszcze mocniej paliło sie­dzenie.

s — C-

81

Wiadomość o nauczce, jaką dostał Himurana, roze­szła się nazajutrz w szkole z szybkością błyskawicy. Wywołała oburzenie. Było to coś tak odmiennego od wszystkiego, co działo się dotąd, że nie mieściło nam się w głowie — nawet mimo to, że czuliśmy się jakby pomszczeni przez ojca Kujatego. Starsi uczniowie, ci z obydwu ostatnich klas, zebrali się i postanowili, że nikt nie ma zadawać się z Kujatem ani z jego siostrą Mariamą; nakazali tak samo postępować i nam, młod­szym. Nie odważyli się jednak tknąć ani Kujatego, ani jego siostry; wtedy nawet najbardziej krótkowzrocz­nym z nas objawiła się nagle ich słabość — i poczuliśmy, że oto skończył się jakiś okres, że chyba nadchodzi dzień, kiedy wreszcie odetchniemy swobodnie.

Powiedziałem sobie, że złamię zakaz starszych chło­paków, i podszedłem w południe do Kujatego.

— Uważaj — powiedział — mogą cię za to zbić.

— Gwiżdżę na nich!

Dałem mu pomarańcze, które przyniosłem sobie do szkoły. Podziękował, dodając zaraz:

— Ale teraz już idź; boję się o ciebie.

Zanim cokolwiek zdążyłem odpowiedzieć, zobaczy­łem, że kilku dryblasów z ostatniej klasy kieruje się w naszą stronę; zawahałem się przez chwilę, co robić, czy mam uciekać przed nimi, czy nie. I nagle powie­działem sobie, że nie będę uciekał: postawię się im, bo czy już zresztą nie doszło do tego? Zanim jednak zdą­żyłem zdać sobie sprawę, co się dzieje, już poczułem, że głowa mi leci to w jedną, to w drugą stronę pod plaśnięciami ich łap. Wziąłem nogi za pas. Zatrzyma­łem się dopiero na końcu dziedzińca; zacząłem płakać i ze złości, i z bólu. Kiedy się trochę uspokoiłem, zoba­czyłem, że obok mnie siedzi Fanta.

— Czego tu chcesz? — burknąłem.

— Przyniosłam ci placek.

Wziąłem go od niej i zacząłem jeść, nawet nie wie­dząc dobrze, co jem, chociaż matka Fanty była znana z wyśmienitego smaku swoich placków. Wstałem i po­szedłem napić się wody, a przy tej okazji obmyłem tro­chę twarz. Potem wróciłem na to samo miejsce.

— Nie lubię, jak ktoś koło mnie siedzi, kiedy pła­czę —^: powiedziałem.

— Płakałeś? — zdziwiła się. — Nie widziałam, żebyś płakał.

Popatrzyłem na nią. Kłamała. Dlaczego kłamała? Wi­docznie nie chciała, żebym się poczuł upokorzony. Uśmiechnąłem się do niej.

— Chcesz jeszcze placka? — spytała.

— Nie, już nie przełknąłbym ani kawałka; wszystko aż gotuje się we mnie ze złości. W tobie nie?

— We mnie też — zapewniła.

W jej oczach pokazały się nagle łzy.

— Nienawidzę ich! — powiedziałem. — Nawet nie masz pojęcia, jak ich nienawidzę! Powiem ci coś: pójdę sobie ze szkoły. Zrobię wszystko, żeby jak najprędzej być duży, a wtedy tu wrócę i oddam im z nawiązką, sto razy więcej!

— Tak, tak! — potwierdziła. — Oddasz im sto razy więcej!...

Przestała płakać; patrzyła na mnie z podziwem.

Wieczorem poszedłem do chaty ojca.

— Tato, nie chcę już chodzić do szkoły.

— Co takiego?

— Już nie chcę chodzić do szkoły.

Nie wiedziałem jednak, że wieść o tym, co wydarzyło się w obejściu ojca Kujatego, zdążyła obiec całą Ku- russę.

— Co się tam dzieje w tej twojej szkole? — spytał ojciec.

— Boję się chłopaków z najstarszych Mas.

— Myślałem, że się nikogo nie boisz?

— Tak, ale ich się boję!

— Co ci robią?

— Zabierają mi wszystko! Zabierają pieniądze, zja­dają wszystko, co tylko przynoszę z sobą do jedzenia.

— To tak? — powiedział. — I biją?

— Biją.

— No to ładnie; jutro pójdę pogadać z tymi pirata- . mi. W porządku?

— Tak, tato.

Nazajutrz rano ojciec usadowił się z terminatorami i ze mną przed wejściem do szkoły. Za każdym razem, gdy nadchodził któryś ze starszych chłopaków, ojciec pytał:

— To ten?

Mówiłem, że nie, chociaż wielu z nich tłukło mnie i ograbiało ze wszystkiego, co miałem. Mówiłem, że nie, bo czekałem na tego, który mnie najbardziej prześla­dował. Gdy go dostrzegłem, krzyknąłem:

— Ten bił najwięcej!

Terminatorzy rzucili się na niego, rozciągnęli w mgnieniu oka i tak mu się zaczęli dobierać do skóry, że tato musiał go wyrwać im z rąk. Dryblas stał potem i patrzył, jakby wciąż nie mógł się z rozumem połapać, a tato mu zapowiedział:

— Jeszcze dziś pogadam z dyrektorem, czy tacy jak ty chodzą po to do szkoły, żeby bić młodszych od siebie i zabierać im pieniądze. .

Tego dnia nawet mowy nie było, żeby któryś ze starszych zabraniał młodszym zadawać się z kimkol­wiek; Kujate i jego siostra przebywali z nami, a żaden dryblas złego słowa na to nie mruknął. Czyżby już na­stał nowy klimat? Właśnie na to wyglądało. Ci z oby­dwu najstarszych klas trzymali się razem. A ponieważ woleliśmy być możliwie najdalej od nich i ponieważ

byliśmy liczniejsi, sprawiało to takie wrażenie, jakby tym razem oni musieli przebywać w odosobnieniu. Ich złe samopoczucie było widoczne. Prawdę mówiąc, zna­leźli się w. niewesołej sytuacji: ich rodzice oczywiście nic

0 niczym nie wiedzieli; gdyby się więc dowiedzieli o ich wyczynach w szkole — a teraz wiele za tym przema­wiało, że się dowiedzą — nasi prześladowcy nie mu­sieliby czekać długo na domowe rozmówki, którym to­warzyszyłyby w niejednym wypadku bardzo namacalne upomnienia.

Po południu, zaraz po lekcjach, zjawił się tato — tak jak zapowiedział. Dyrektor stał akurat na podwórzu w otoczeniu nauczycieli. Tato skierował się w jego stronę

1 od razu, nawet nie pozdrawiając, spytał:

— Co się tu wyprawia w tej twojej szkole?

— Na pewno nic złego; wszystko w jak najlepszym porządku — powiedział dyrektor.

— Ach tak, tak uważasz? To nie wiesz, że starsi uczniowie biją młodszych, objadają ich, zabierają im pieniądze? Slepyżeś na to czy może tego chcesz?

— Nie wtrącaj się w nie swoje sprawy!

— W nie swoje sprawy? — powtórzył ojciec. — To nie moja sprawa, że mojego syna traktują u ciebie jak niewolnika?

— Nie!

— Akurat tego słowa nie powinieneś powiedzieć! — stwierdził ojciec.

I ruszył prosto na dyrektora.

— Chcesz może mnie obić jak twoi terminatorzy mo­jego ucznia?! — wrzasnął dyrektor i rzucił się czym prędzej z pięściami do przodu.

Był wprawdzie roślejszy od taty, lecz był przy tym otyły i ta otyłość bardziej mu przeszkadzała, niż poma­gała. Ojciec — wprawdzie szczupły, ale żylasty i zręcz­ny — bez trudu uchylał się przed zamachami jego pięści,

aż wreszcie go dopadł, obalił i tłukł z pasją, tak że nie wiem, czym by się to skończyło, gdyby nie rozdzielili ich nauczyciele.

Dyrektor obmacywał sobie policzki i już się ani odezwał. Tato otrzepał z kurzu kolana, po czym wziął mnie za rękę i opuścił wraz ze mną szkolny dziedzi­niec, nie mówiąc nikomu do widzenia. Dumny wracałem w jego towarzystwie do domu. Ale pod wieczór, gdy wypuściłem się na miasto, usłyszałem, jak ludzie mó­wią za mną:

— Patrzcie, to ten uczniak, to jego ojciec poturbował dyrektora... Coś takiego, i to jeszcze w. szkole!

Poczułem nagle, że moja duma opada raptownie; prze­cież ten skandal był bez porównania gorszy niż tamten, który się wydarzył u ojca Kujatego; tutaj stało się to w obecności nauczycieli, w obecności uczniów, i to nikt inny tylko sam dyrektor został obity. Tak, to o wiele większy skandal! Teraz już myślałem wyłącznie o tym, że po takim skandalu mogą mnie wyrzucić ze szkoły. Czym prędzej wróciłem do domu.

— Dlaczego go biłeś, tato? — powiedziałem. — Przez to nie będą mnie chcieli w szkole!

— Przecież mówiłeś, że już nie chcesz chodzić do szkoły — roześmiał się ojciec jakby nigdy nic.

— Nie ma się z czego śmiać, tato!

— Spij na obydwa uszy, fąflu. Jeżeli jutro nie usły­szymy przed naszym obejściem perkotania motorka przy rowerze, złożę skargę u administratora okręgu.

Jednak ani ojciec nie musiał obmyślać owej skargi, ani ja nie zostałem wyrzucony ze szkoły, bo następne­go dnia, tuż przed wieczorem, zaperkotał przed naszym obejściem motorek roweru dyrektora. Dyrektor wszedł, a wszyscy — mój ojciec nie inaczej niż wszyscy — po­stąpili mu naprzeciw.

— Dobry wieczór panu — powitali go uprzejmie.

Zaraz też ktoś podał dyrektorowi krzesełko.

I on, i ojciec usiedli, a my, reszta, odsunęliśmy się na znak ojca; obserwowaliśmy ich z daleka. Wydawało mi się, że ich rozmowa jest jak najbardziej przyjaciel­ska. I rzeczywiście była taka, skoro obydwoje z siostrą zostaliśmy odtąd zwolnieni w szkole od wszelkich obo­wiązków pozalekcyjnych.

Niemniej nie skończyło się na tym: wskutek zbioro­wej skargi rodziców dyrektor musiał w kilka miesięcy później przenieść się gdzie indziej. Zanim do tego doszło, rozeszły się jeszcze pogłoski, że żony dyrektora wyrę­czają się jak służbą tymi wszystkimi uczniami, których rodzice oddali dyrektorowi na stancję, odpłacając mu się za szczególną opiekę nad swoimi dziećmi darami w bydle. Nie potrafię dokładnie powiedzieć, jak to było, ale wiem, że stało się to kroplą, która dopełniła miary — i wiem, że odtąd uczniowie z ostatniej Masy przestali się pastwić nad nami.

Rosłem. I ja doszedłem lat, kiedy chłopcy w wieku I sprzed inicjacji, a więc jeszcze nie obrzezani dwu- I nasto-, trzynasto-, czternastolatkowie, najpierw przy- I stępują do zrzeszenia nie wtajemniczonych. Temu bądź I co bądź trochę tajemniczemu, chociaż niezbyt tajnemu, I mimo że w moich oczach bardzo tajemniczemu zrzesze- I niu przewodzili starsi od nas chłopacy nazywani Wiel- I kimi Kondenami. Znalazłem się w nim i ja pewnego I wieczoru tuż przed świętem Ramadanu.

Słońce już zachodziło, gdy odezwał się tamtam; I wprawdzie był jeszcze daleko, wprawdzie jego głos do­chodził dopiero z odległej dzielnicy, ale trafiał mnie tym głosem prosto w pierś, prosto w serce, jak gdyby Kodoke, mistrz nie mający u nas równych sobie w grze na tamtamie, grał wyłącznie dla mnie. Wkrótce dosły­szałem dyszkanty dzieci towarzyszących śpiewem i krzykiem tamtamowi... Tak oto przychodziła i moja pora; miała nadejść lada chwila.

Tego roku po raz pierwszy spędzałem Ramadan w Kurussie; dotąd zawsze chodziłem na święta do Tin- dikan, zgodnie z wyraźnym życzeniem babci. Całe przedpołudnie, a jeszcze bardziej popołudnie uczestni­czyłem w ogólnym ożywieniu, gdyż każdy był przejęty przedświątecznymi przygbtowaniami, krzątał się, gubił w rozgardiaszu, wołał na mnie, żebym pomagał w do­

mu. Na zewnątrz panował nie mniejszy harmider. Gminni wodzowie mają zwyczaj udawać się na święta do Kurussy jako stolicy okręgu; patrzyłem zza furty obejścia, jak idą z muzyką, w orszaku griotów, gitarzy­stów, balafonistów, grajków na tamtamach i bębnach. W Tindikan myślałem tylko o święcie i o smakowi­tych, czekających mnie potrawach. Teraz chodziło o coś zupełnie innego!

Rozkrzyczana gromada, w której otoczeniu szedł Ko- doke z tamtamem, zbliżała się coraz bardziej. Podążała od obejścia do obejścia, zatrzymywała się wszędzie, gdzie był jakiś chłopak w moim wieku, mający przystać jak i ja do zrzeszenia nie wtajemniczonych, i zabierała go z sobą. Właśnie dlatego nadchodziła powoli; ale jej przyjście było tak pewne, tak nieuniknione, jak pewny i nieunikniony był los, który miał mi przypaść.

Jaki los?

Spotkanie z Konden Diarą!

O, niemało wiedziałem o Konden Diarze: alboż ma­ma, alboż czasami wujkowie, alboż wszyscy mający ja­kąkolwiek władzę nade mną nie mówili mi o nim wię­cej, niż bym chciał, nie straszyli mnie często tym okropnym ludojadem, tym „lwem na dzieci”? I oto Kon­den Diara — tylko czy to człowiek czy zwierzę, czy też raczej pół człowiek i pół zwierzę albo może, jak uważa mój przyjaciel Kujate, bardziej człowiek niż zwierzę? — w każdym razie to on, Konden Diara, wychodzi teraz z cienia słów, staje się ciałem: zbudzony przez tamtam Kodokego, skrada się oto wokół miasta! Ta noc ma być nocą Konden Diary.

Coraz wyraźniej słyszałem tamtam — Kodoke już bardzo się zbliżył! — doskonale słyszałem śpiewy i krzyki wypełniające ciemność wieczoru; niemal tak sa­mo wyraźnie słyszałem również jakby puste, suche i przenikliwe dźwięki koro, tych jak gdyby maleńkich

łódeczek, w które stuka się pałeczkami. Stałem przed obejściem i czekałem; ja również miałem koro i pałecz­kę; już na to przygotowany, że niebawem zacznę wy­stukiwać ten sam rytm, ściskałem je nerwowo w ręku; czekałem ukryty w cieniu chaty, czekałem pełen okropnego lęku wpatrując się w ciemność.

— Czekasz? — spytał ojciec.

Nawet nie usłyszałem, kiedy przeszedł przez kuźnię.

— Boisz się? — spytał jeszcze.

— Trochę — odpowiedziałem.

Położył mi rękę na ramieniu.'

— Wszystko będzie dobrze. Bądź spokojny. Przyciągnął mnie do siebie; poczułem jego ciepło; to

ojcowskie ciepło przeszło na mnie i zacząłem się uspo­kajać, serce nie biło mi już tak mocno.

— Masz się nie bać — powiedział.

— Wiem — potwierdziłem.

Wiedziałem, że choćbym przeżywał nawet najwięk­szy strach, muszę okazać się dzielny; nie mogę ujawnić, że się boję. I za nic w świecie nie mogę sobie pozwolić na to, żeby się gdzieś chować, albo, co gorsza, wyrywać się lub krzyczeć, gdy przyjdą po mnie.

— Ja też przeszedłem tę próbę — powiedział ojciec.

— Co się tam stanie, tato?

— Nic takiego, czego by trzeba naprawdę się bać; nic takiego, czego byś nie mógł w sobie pokonać. Pa­miętaj: musisz opanować strach, musisz zapanować nad sobą! Konden Diara cię nie porwie; Konden Diara ry­czy, ale poprzestaje na samym ryku. Nie będziesz się bał?

— Spróbuję.

— Gdybyś nawet się bał, nie pokazuj tego po sobie.

Odszedł, a ja dalej trwałem w oczekiwaniu; niepoko­jący tumult zbliżał się nieustannie. Nagle dostrzegłem wynurzającą się z mroku gromadę; kierowała się w mo­

ją stronę; na przedzie szedł Kodoke z tamtamem prze­wieszonym przez ramię, a za nim grajkowie z bęben­kami

Czym prędzej wycofałem się i stanąłem pośrodku podwórza: czekałem; z całym zdecydowaniem, na jakie było mnie stać, oczekiwałem tego groźnego najścia. Nie musiałem czekać długo: gromada już wchodziła na podwórze, otaczała mnie ze wszystkich stron — hałaśli­wie, prześcigając się w nawoływaniach, kipiąc okrzy­kami, łomotem tamtamu i bębenków.

Otoczyli mnie kręgiem, stałem pośrodku, stałem sam, dziwnie sam, jeszcze wolny, a już schwytany. Na skraju kręgu dojrzałem Kujatego i innych, wielu innych moich kolegów zabranych po drodze, zabranych tak samo, jak i mnie miało to lada chwila spotkać, jak już mnie spot­kało. Moi koledzy nie sprawiali na mnie wrażenia, że się czują pewni siebie — a ja, czy czułem się pewniej niż oni? Podobnie jak oni uderzałem pałeczką w koro, ale uderzałem chyba z mniejszym od nich przekonaniem.

W środek kręgu weszły naraz dziewczęta i kobiety: zaczęły tańczyć. Odrywając się od gromady wślizgiwali się za nimi młodzi mężczyźni i dorastający chłopcy: sta­wali naprzeciw kobiet, stawali szeregiem, mężczyźni śpiewali, kobiety klaskały w dłonie. Niebawem otacza­jący ich krąg składał się już tylko z samych nie obrze­zanych. Również śpiewali, ale tańczyć nie było im jeszcze dozwolone — i tak śpiewając, śpiewając chó­rem, zapominali o lęku; dołączyłem swój głos do ich głosów.

Gdy gromada znowu się ustawiła, żeby opuścić nasze obejście, ruszyłem za wszystkimi już na wpół uspoko­jony, gorliwie bijąc pałeczką w koro. Tuż obok, po mo­jej prawej ręce, szedł Kujate.

Nasze wędrowanie przez miasto i zbieranie innych nie obrzezanych skończyło się około północy; doszliśmy

do krańca ostatnich obejść: przed nami otwierał się busz. Zawróciły wtedy wszystkie kobiety i dziewczęta; potem opuścili nas również mężczyźni. Zostaliśmy sami ze starszymi od nas chłopakami, a raczej „zostaliśmy wydani na ich pastwę”, jakby może należało powiedzieć pamiętając, jak się do nas odnosili.

Kobiety i dziewczęta bardzo się teraz śpieszyły, aby jak najprędzej wrócić do domu. Bo prawdę mówiąc, nie musiały czuć się o wiele lepiej niż my: już później nie odważyłyby się wyjść nocą na miasto, co do tego nie mam wątpliwości; i miasto, i noc w mieście, właśnie ta noc, musiały aż nadto budzić w. nich niepokój. Niejed­na, której wypadło na koniec wracać samotnie, żałowa­ła na pewno, że w ogóle dołączała przedtem do groma­dy; trochę raźniej czuła się dopiero wtedy, gdy już zamknęła za sobą furtę obejścia i drzwi chaty. A póki co, póki nie znalazły się jeszcze u siebie, przyśpieszały kroku i rozglądały się z obawą. Bo lada chwila dojdzie przecież do tego, że wzdrygną się na ryk Konden Dia- ry. O, będzie dużo takich, które nie zdołają opanować drżenia; będzie dużo takich, które ponownie zaczną sprawdzać, czy dobrze zaryglowały drzwi. I dla nich, mimo że w nieskończenie mniejszej mierze, ta noc bę­dzie nocą Konden Diary.

Przewodzący nam chłopacy upewnili się najpierw, że nie ma już wśród nas nikogo, czyja obecność mogła­by grozić naruszeniem tajemnicy; dopiero wtedy osta­tecznie wyszliśmy z miasta i poszliśmy w busz kieru­jąc się ku uświęconemu miejscu, gdzie rokrocznie odby­wa się obrzęd inicjacji. Miejsce to u nas znane każde­mu: znajduje się pod olbrzymim drzewem kapokowym na swoistej polanie u zbiegu rzek Komoni i Nigru. W zwykłym czasie wstęp nie jest tam zakazany; na pewno jednak nie zawsze tak było i coś z owej nie zna­nej mi przeszłości zachowało się dotąd; wokół olbrzy-

miego pnia kapokowego drzewa jakaś cząstka owej przeszłości odradza się w taką właśnie noc.

Szliśmy w milczeniu, ciasno otoczeni ruchomym kor­donem przewodzących nam chłopaków. Czy szli tak blisko z obawy, żebyśmy nie umknęli? Chyba właśnie dlatego. Nie myślę jednak, by komukolwiek z nas zaświ­tała w głowie chęć ucieczki: noc, a szczególnie ta noc, jest nieprzenikniona. Któż może wiedzieć, gdzie akurat czai się, gdzie akurat krąży Konden Diara? Pewnie w pobliżu. Jeżeli więc mamy go spotkać — a tak czy inaczej musimy go spotkać! — to lepiej niech się to sta­nie, kiedy jesteśmy w gromadzie, idąc obok siebie, ra­mię przy ramieniu, przywierając jedni do drugich, znajdując w tej wzajemnej bliskości jak gdyby ostatnie możliwe schronienie przed niebezpieczeństwem.

Ale nawet największe poczucie wzajemnej bliskości, ale nawet największa czujność naszych przewodników nie mogły odmienić tego, że nasz bezgłośny marsz po tak niedawnym tumulcie, że ten marsz w wyblakłym świetle księżyca i z daleka od chat, że ta nocna droga ku uświęconemu miejscu, że nade wszystko ta niewi­doczna obecność Konden Diary przerażały nas. I czy jedynie dlatego, abyśmy przypadkiem nie umknęli, starsi chłopacy trzymali się tak blisko nas? Być może. Ale może im również udzielało się coś z tego lęku, który nas dławił? Chyba ani trochę bardziej niż my nie lu­bili takiego zespolenia się w jedno ciszy i nocy; woleli iść ramię w ramię z nami: ta bezpośrednia bliskość im też dodawała otuchy.

Prawie już dochodząc na miejsce zobaczyliśmy pło­nące ognisko, które nam dotąd zasłaniały zarośla. Ku- jate ścisnął mnie z nagła za rękę: zrozumiałem, źe dzieli się tak ze mną wrażeniem, jakie zrobiła na nim obecność ognia. Tak: ogień! Gdzieś w pobliżu krąży Konden Diara, istnieje niewidoczna obecność Konden

Diary, ale jest również pośród tej nocy inna, bo uspo­kajająca obecność palącego się ogniska. Podtrzymało mnie to na duchu, podtrzymało mnie to trochę na du­chu; ja też tak samo uścisnąłem rękę Kujatego. Przy­śpieszyłem kroku — wszyscyśmy przyśpieszyli kro­ku! — i-ogarnął nas czerwony odblask ogniska. Znaleź­liśmy się w przystani, dotarliśmy jakby do przystani: przed sobą mamy ognisko, a za plecami potężny pień kapokowego drzewa. Och, niezbyt pewna jest ta przy­stań, ale bądź co bądź daje większe poczucie bezpieczeń­stwa niż mrok i cisza, niż posępna cisza mroku. I nie ma tu trzdin, nie ma traw: wycięto je na tym maleńkim skrawku buszu. Ustawiamy się pod drzewem.

— Wszyscy na kolana!

Na to polecenie starszych chłopaków wszyscy klęka­my czym prędzej.

— Pochylić głowy!

Pochylamy je nisko.

— Niżej, jeszcze niżej!

Każdy przygina głowę do ziemi jak w kornej modlit­wie.

— Zasłonić oczy!

Nie dajemy powtarzać sobie tego dwa razy; zamyka­my oczy, jak najszczelniej zakrywamy je dłońmi, bo czy już sam widok Konden Diary, choćby i najbardziej przelotny widok Konden Diary nie może przyprawić

o śmierć ze strachu i grozy?! Zresztą starsi chłopacy pilnują nas, biegną od jednego do drugiego, sprawdzają, czy zasłoniliśmy oczy dokładnie. A biada śmiałkowi, który by spróbował naruszyć zakaz. Czekałaby go do­tkliwa chłosta, tym dotkliwsza, że nie miałby nawet cienia nadziei na jakąkolwiek pociechę, bo nie wzru­szyłby nikogo swoimi skargami, nikt by nie powstał przeciwko obyczajowi. Ale komu by tutaj takie zuch­walstwo w głowie!

Więc przywieramy czołami do ziemi, zaciskamy dło­nie na oczach, a wtedy, gdy tak klęczymy, rozlega się nagle ryk Konden Diary!

Ten ochrypły ryk... Tak, na nic innego nie czekaliśmy, tylko na ten ryk, a przecież zaskakuje nas teraz, po­raża, jak gdybyśmy wcale się go nie spodziewali. I serca w nas lodowacieją. Ryk... oto rozlega się naraz ryk nie jednego lwa, już nie tylko jednego lwa, nie tylko sa­mego Konden Diary! To dziesięć, dwadzieścia, może trzydzieści lwów ryczy w ślad za nim, ryczy okropnie i tak rycząc okrąża polanę. Jest tu dziesięć, może nawet trzydzieści lwów w zaledwie kilkumetrowej odległości od nas, oddzielonych tylko ogniskiem, a pewnie ognisko nie zdoła utrzymać ich przez cały czas w tej odległości! Pełno lwów: większych, mniejszych, lwów w różnym wieku, bo przecież poznajemy po ich ryku, że są i bar­dzo stare, i są także lwiątka. Nie, nikt spośród nas nie odważy się choćby tylko zerknąć ukradkiem, nikt, na pewno nikt! Podnieść głowę? Każdy z nas miałby ra­czej ochotę wtłoczyć ją w ziemię, zaryć się nią, ukryć ją, cały ukryć się pod ziemią. Przyginam grzbiet, wszyscy jak najbardziej przyginamy grzbiety, jeszcze niżej przysiadamy na kolanach, przypłaszczamy się; chcę stać się jak najmniejszy; stajemy się mniejsi,

o wiele mniejsi, niż to możliwe.

„Masz się nie bać! — powtarzam sobie. — Musisz opa­nować strach! Tato mówił, że masz opanować strach!" Ale jakże mógłbym się nie bać? Nawet w mieście, tak daleko stąd, kobiety i dzieci dygocą teraz, zaszywają się w najdalszy kąt chat; słuchają głosu Konden Diary. Tyle osób zatyka sobie teraz uszy, żeby nie słyszeć tego głosu; bardziej odważni wstają — a trzeba bądź co bądź odwagi, by w taki czas wstać z łóżka — idą sprawdzić, ponownie idą sprawdzić drzwi chaty, idą przekonać się jeszcze raz, że wszystko dobrze zaryglowali, tak, za­

ryglowali jak najdokładniej, a mimo to są niespokojni. Jakże więc ja, który znajduję się w zasięgu tej okropnej bestii, mógłbym się nie bać? Gdyby Konden Diara miał ochotę, jednym susem przesadziłby ognisko i zatopił mi w karku pazury.

Nawet przez sekundę nie wątpię w jego obecność. Któż inny, jeżeli nie Konden Diara mógłby w tę noc sprowadzić z sobą tutaj dziesiątki lwów i urządzić takie piekło? „Tylko on — powtarzam sobie — tylko on mo­że nakazać to lwom... Odejdź, Konden Diaro! Odejdź stąd, idź w busz, idź tam, skąd przyszedłeś!...” Ale Kon­den Diara nie chce odejść; Konden Diara ryczy, chwi­lami ryczy nawet jakby tuż nade mną, jakby prosto w ucho. „Odejdź, Konden Diaro, błagam cię, odejdź!...” Co mi ojciec mówił? „Konden Diara ryczy, zadowala się tym, że ryczy, nic ci jednak nie zrobi...” Tak, jakoś tak mówił. Ale czy to aby prawda, czy to na pewno prawda? Nieraz przecież opowiadają, że Konden Diara dopada kogoś, wbija pazury, porywa i unosi daleko, bardzo daleko, w niedostęny busz, a potem, po wielu dniach albo i po miesiącach, albo i po latach, ludzie przypadkiem znajdują tam zbielałe kości... A czy nie bywa i tak, że ktoś umiera ze strachu?... Och, jakbym chciał być daleko od tej polany, jakbym chciał być te­raz w naszym obejściu, w naszym spokojnym obejściu, w bezpiecznym cieple chaty!... Czy nigdy nie ustaną te ryki?... „Odejdź, Konden Diaro! Odejdź!... Przestań ry­czeć!...” Och, ten ryk!... Chyba nie wytrzymam już dłużej...

I oto wszystko nagle ustaje! Cisza. Nic nie słychać; ani jednego ryczącego lwa!

Ta cisza zapadła tak nagle, że jeszcze boję się nią cie­szyć. Czy to już po wszystkim? Naprawdę po wszyst­kim?... Czy to tylko taka chwila przerwy... Boję się,

że tylko chwila przerwy... I naraz głos starszych chło­paków:

— Wstawać!

Oddech ulgi wyrywa się nam z piersi. Koniec! Tym razem to już koniec! Spoglądamy na siebie. Patrzę na Kujatego, na innych. Gdyby było nieco jaśniej... Ale wystarczy i światło od ogniska: tak, na czołach perlą się im grube krople potu, chociaż noc jest chłodna... Tak: baliśmy się! Dobrze widać po nas, że się baliśmy.

Pada nowy rozkaz: rozsiadamy się wokół ogniska. Teraz starsi chłopcy przygotowują nas do wtajemnicze­nia: uczą śpiewów dla nie obrzezanych. Siedząc bez ruchu powtarzamy za nimi słowa, powtarzamy za nimi melodię; przez całą resztę nocy siedzimy jak w szko­le — uważni, bardzo uważni i potulni.

Nauka skończyła się o świcie. Zupełnie zdrętwiały mi nogi i ręce; próbowałem je rozruszać, mocno rozciera­łem sobie nogi, ale krew długo jeszcze nie chciała w nich płynąć szybciej; prawie upadałem ze zmęczenia i było mi zimno.

Rozglądając się dookoła nie wierzyłem teraz własnym oczom, że w nocy mogłem drżeć tutaj z lęku; tak uspo­kajająco, tak lekko spływał teraz brzask na polanę, na kapokowe drzewo! I jakże czyste jawiło się niebo! Kto by dał temu wiarę, że jeszcze przed kilku godzinami cała gromada lwów, którą sprowadził tu Konden Diara we własnej postaci, buszowała z rykiem wśród tych trzcin i wysokich traw, oddzielona od nas jedynie ogniskiem, wygasającym już o tej porannej godzinie? Nikt by w coś takiego nie uwierzył — ja również prze­stałbym wierzyć własnym uszom i uznał, że to wszystko nie było niczym innym tylko koszmarnym snem, gdyby ten lub ów z moich kolegów nie popatrywał co chwila po najwyższych kępach trawy wciąż jeszcze podejrzli­wym okiem.

7 — Czarn^chłopak 11

«SN*

Naraz zdumiał mnie widok spływających z kapoko­wego drzewa — czy może raczej płynących od jego wierzchołka — długich białych nici, które zdawały się wskazywać na niebie kierunek miasta. Co to za białe nici? Nie miałem jednak czasu zastanawiać się, bo już starsi ustawiali nas do odmarszu z polany, a że po więk­szej części zasypialiśmy na stojąco, szło to im niesporo; nie obywało się bez wrzasków i poszturchiwań. Wresz­cie wyruszyliśmy w drogę powrotną śpiewając nowo wyuczone pieśni. Śpiewaliśmy bardziej dziarsko, niż można by się spodziewać — tak koń, gdy stajnia blisko, ożywia się z nagła choćby i po największej fatydze.

Gdy tylko doszliśmy do pierwszych zabudowań, zno­wu mnie zdumiał widok takich samych długich białych nici: od samej góry były nimi obwieszone dachy wszystkich najważniejszych chat.

— Widzisz te białe nici? — spytałem Kujategp.

— Pewnie! Zawsze tak jest po nocy Konden Diary.

— Kto je zawiesza?

Kujate wzruszył ramionami.

— One aż stamtąd — powiedziałem wskazując na bardzo już od nas odległe drzewo kapokowe.

— Ktoś pewnie wszedł na jego czub.

— Kto by się tam dostał? Na takie drzewo kapoko­we? Zastanów się!

— Nie wiem.

— Nikt by nie objął jego pnia. A nawet gdyby objął, to myślisz, że mógłby się wspiąć? Ile na jego korze kol­ców! Pleciesz! Zresztą, jak tam jest wysoko do pierw­szych gałęzi!

— A niby dlaczego ja mam wiedzieć lepiej od cie­bie? — zdziwił się Kujate.

— Ja pierwszy raz podczas ceremonii, a ty...

Nie dokończyłem zdania; dochodziliśmy do miejskie­go placu i zobaczyłem ze zdumieniem, że ocieniające

ten plac drzewa kapokowe też są w takich samych bia­łych nitkach. Wszystkie co ważniejsze chaty, wszystkie co wyższe drzewa były w ten sposób połączone ze sobą, a olbrzym z polany, oznaczający uświęcone miejsce, stanowił dla nich i punkt wyjściowy, i zborny.

— To jaskółki tak rozprowadzają te nici — powie­dział naraz Kujate.

— Jaskółki? Wariat! Jaskółki nie latają w nocy!

Spytałem jeszcze jednego ze starszych chłopaków,

który szedł obok nas.

— To nasz wódz — powiedział — nasz wódz tak to wszystko połączył. On się przemienia nocą w jaskółkę, lata od drzewa do drzewa, od chaty do chaty i prędzej, niżby się kto zdążył obejrzeć, wiąże te białe nici.

— Lata od drzewa do drzewa? — zdumiałem się. — Jak jaskółka?

— A tak! Jest jaskółką, najprawdziwszą jaskółką, lata szybko jak ona. Wszyscy to wiedzą!

— I co, nie mówiłem ci?! — triumfował Kujate.

Nie odezwałem się już ani słowem: noc Konden Diary

to dziwna noc, to straszna i cudowna noc, która jest po­nad wszelkie zrozumienie.

Podobnie jak ubiegłego wieczoru szliśmy od obejścia do obejścia, z tamtamami i bębnami na przedzie, tylko że tym razem chłopcy po kolei od nas odstawali: wra­cali do swoich domów. Gdy przechodziliśmy obok tych nielicznych obejść, w których zdarzyło się wczoraj, że kandydat do wtajemniczenia okazał po sobie lęk, śpie­waliśmy piosenkę pełną drwiny.

Wracałem bardzo zmęczony, ale i bardzo zadowolony z siebie: brałem udział w obrzędzie lwów! I jeżeli na­wet mi łydki dygotały, kiedy Konden Diara szalał na polanie, to była tylko moja sprawa: mogłem ją zachować wyłącznie dla siebie. Wkraczałem więc w obejście z uczuciem dumy.

1

Zaczynało się święto Ramadanu i akurat rodzice byli na podwórzu, bo wybierali się już do meczetu.

— Jesteś! — zawołała mama.

— Jestem! — potwierdziłem dumnie.

— Żeby dopiero o tej porze wracać do domu! — po­wiedziała przytulając mnie mocno. — Już dzień, a jeszcze nie zmrużyłeś oka!

— Skończyło się dopiero o świcie.

— Wiem — powiedziała. — Mężczyźni to zupełni sza­leńcy!

— A lwy? — spytał tato. — A Konden Diara?

— Słyszałem je: były blisko, prawie tak blisko jak wy teraz, tyle że ogień mnie od nich oddzielał!

— Wariactwo! — powiedziała mama. — Idź spać: oczy ci się same zamykają.

Zwróciła się do ojca:

— W głowie mi się nie mieści: do czego to wszystko podobne?

— Taki zwyczaj!

— Nie lubię tego zwyczaju. Dzieci powinny w nocy spać.

— Bałeś się? — spytał mnie tato.

Czy się przyznać, że się bałem?

— Jasne, że się bał! — powiedziała mama. — Chy­ba sobie nie wyobrażasz, że mógłby się nie bać?

— Tylko trochę się bał — złagodził tato.

— Idź spać! — .powtórzyła mi mama. — Jak się teraz nie wyśpisz, będziesz senny przez całe święta.

Poszedłem do chaty, żeby się położyć. Słyszałem jeszcze, jak mama spiera się z tatą: mówiła, że nie ma nic głupszego niż niepotrzebne ryzyko.

O wiele później dowiedziałem się wszystkiego o Kon­den Diarze — i dowiedziałem zarazem, że najmniejsze niebezpieczeństwo nie wchodziło w grę; dowiedziałem się jednak o tym dopiero wtedy, kiedy było mi wolno

o tym wiedzieć. Przed obrzezaniem — przed przestą­pieniem progu tego drugiego życia, które staje się na­szym prawdziwym życiem — niczego nam się nie wy­jawia, a nie sposób, żebyśmy mogli wywiedzieć się sami.

Dopiero po pewnym czasie, kiedy już wielokrotnie braliśmy udział w obrzędzie lwów, zaczynaliśmy do­myślać się czegoś, ale bardzo mgliście, ale zachowując w tajemnicy nasze domysły: dzieliliśmy się nimi tylko między sobą, między chłopcami z takim samym do­świadczeniem. Istota rzeczy pozostawała jednak dla nas nieuchwytna aż po dzień inicjacji, zapoczątkowującej okres naszego męskiego życia.

Nie, to nie lwy, nie prawdziwe lwy ryczały na pola­nie; to starsi od nas chłopcy, oni, po prostu oni... Słu­żyły im do tego małe owalne, wypukłe pośrodku i bar­dzo ostre po brzegach deszczułki, które im bardziej są wypukłe, tym ostrzejsze mają brzegi; te deszczułki mają po jednej stronie otwór, przez który przeciąga się sznu­rek, żeby móc nimi kręcić jak procą — z tym, że chłop­cy, którzy nimi kręcą, także się przy tym kręcą wokół własnej osi, aby wirowanie było jeszcze szybsze, bo gdy deszczułki przecinają powietrze z taką szybkością, wy­dają wtedy dźwięki najzupełniej podobne do lwiego ry­ku; najmniejsze — to głos lwiątek, większe — dorosłych lwów.

Może to oczywiście wydać się dziecinną zabawą. Lecz nic a nic z dziecinnej zabawy nie ma w odczuciach ko­goś nie uprzedzonego: zamiera w nim serce! I gdyby nie lęk, jeszcze gorszy lęk przed błądzeniem w poje­dynkę po buszu, ci wszyscy chłopcy na pewno by się rozpierzchli. Jak gdyby więc przystanią umożliwiającą im pozostanie na miejscu jest pień drzewa kapokowego i płonące ognisko.

O ile jednak łatwo wytłumaczyć ryk Konden Diary, to już trudniejsza jest do wytłumaczenia obecność

owych długich białych nitek, które łączą olbrzymie drzewo kapokowe na polanie z wielkimi drzewami i z chatami Kurussy. Nie znam ostatecznego wyjaśnie­nia: w owym czasie, kiedy już wreszcie mógłbym je otrzymać — wraz z innymi starszymi chłopakami kie­rując obrzędem — przestałem mieszkać w Kurussie. Wiem tylko, że te białe nitki przędzie się z bawełny i że za pomocą bambusowych tyk zamocowuje się je na szczycie chat; nie wiem natomiast, w jaki sposób umieszcza się je na wierzchołku drzew kapokowych.

Nasze drzewa kapokowe to drzewa ogromne, a trudno by sobie wyobrazić tyki długości dwudziestu metrów, bo gdyby nawet wziąć więcej tyk i połączyć je wszystkie w jedną, to przecież taka niepomiernie długa tyka za bardzo by się gięła. I nie potrafię sobie wyobrazić, jakim sposobem można by wejść aż na wierzchołek tych kol­czastych drzew. Istnieje wprawdzie rodzaj pomocnego w podobnych okolicznościach pasa, który zakłada się luź­no wokół pnia, a samemu wchodzi się między pień i pas, tak że pas stanowi oparcie dla tułowia na wysokości bioder, podczas gdy stopy wspierają się o pień, co w su­mie pozwala wspinać się jak gdyby skokami — nie jest to jednak sposób dający się zastosować wobec pni

o rozmiarach naszych olbrzymich drzew kapokowych.

Nie wiem, być może proca, po prostu proca jest na­rzędziem służącym przygotowywaniu owych niepoję­tych zjawisk. Dobrego procarza stać na istne cuda. Mo­że więc tego rodzaju cudowi należy najzwyczajniej przypisać niezrozumiałą obecność białych nitek na wierzchołku drzew? Nie mogę jednak twierdzić na pewno, że właśnie tak się to odbywa.

Wiem za to dobrze, że starsi chłopcy, do których na­leży rozwieszanie owych nitek, muszą bardzo uważać, by ich poczynań nie zdradziły tyki. Nie mogą dopuścić do tego w żadnym wypadku. Wystarczyłoby przecież,

żeby przez zapomnienie jedna z tyk pozostała gdzieś na widoku, a już kobiety lub dzieci mogłyby coś zacząć ko­jarzyć sobie i tak wpaść na trop tajemnicy. Dlatego też najważniejszym zadaniem po rozwieszeniu nitek jest jak najśpieszniejsze ukrycie tyk, podobnie zresztą jak i deszczułek służących do naśladowania ryku lwa. Zazwyczaj ukrywa się je w słomie strzech lub w naj­bardziej niedostępnych miejscach buszu. Koniec koń­ców nic więc nie zdradza przejawów potęgi Konden Diary.

Ale dorośli mężczyźni, jak się w tym wszystkim za­chowują dorośli mężczyźni?

Cóż, ani nie puszczą pary z ust; to, co wiedzą, uwa­żają za ścisłą tajemnicę. Nie tylko pozostawiają żony i dzieci w niepewności bądź w obawie, ale jeszcze ostrzegają i upominają, żeby dobrze zamykać drzwi chat.

Wiem, oczywiście wiem, że takie postępowanie wyda się dziwne, niemniej jest ono w pełni uzasadnione. Ob­rzęd lwów ma wprawdzie coś z zabawy, polega w znacznej mierze na mistyfikacji, ale jest również sprawą ważną: jest próbą, jest sposobem hartowania i jest obrzędem poprzedzającym inny, późniejszy obrzęd, już jak najdalszy od dziecinady. Gdyby obrzęd lwów nie był otoczony taką tajemnicą, niewątpliwie wiele by stracił na znaczeniu. Wprawdzie nauki, które następują po ryku lwów, ani trochę by się nie zmieniły, lecz nic nie pozostałoby z próby strachu, z tej udostępnionej każdemu okazji do zapanowania nad własnym strachem, zapanowania nad sobą samym — i także nic by nie pozostało z nieodzownego przygotowania do rytuału, który stanowi o przejściu z dzieciństwa w męskość, a którym jest obrzezanie. Lecz cóż właściwie pozostało z tego do dziś, kiedy o tym piszę? Tajemnica... Czyż istnieją jeszcze tajemnice?!

Tak — przeżyłem później próbę już inaczej niepoko­jącą niż tamta z Konden Diarą, próbę tym razem naprawdę niebezpieczną, w której nie ma nic z zabawy: obrzezanie.

Byłem wtedy w. ostatniej klasie: miałem więc już otrzymać świadectwo ukończenia szkoły, znajdowałem się nareszcie wśród dużych chłopaków, jakich do nie­dawna nie cierpieliśmy za wymuszanie od nas posiłków, wymuszanie pieniędzy i bicie, a oto z kolei sami przy­chodziliśmy na ich miejsce. Na szczęście już nawet śla­du nie było po dawnych zwyczajach, wskutek których tyle wycierpieliśmy.

Jednak być dużym to jeszcze nie wszystko; należy być nim w pełnym sensie tego słowa, a to znaczy: uro­dzić się do męskiego życia. Tymczasem wciąż byłem dzieciakiem, wciąż uważano, że jeszcze nie wyrosłem z dzieciństwa. Wśród klasowych kolegów, w większości już obrzezanych, uchodziłem jak najbardziej za dzie­ciaka. Przypuszczam, że byłem nieco młodszy od nich, a może też moje ciągłe pobyty w Tindikan wpłynęły na opóźnienie mojej inicjacji. Tak czy inaczej, doszedłem lat, kiedy i dla mnie nastawała pora powtórnych uro­dzin: miałem porzucić dzieciństwo i niewinność, stać się mężczyzną.

Nie mogę powiedzieć, żebym nie obawiał się tego; szczerze mówiąc, przerażało mnie to niemniej niż każ­

dego | chłopców, razem z którymi miałem przejść przez tę próbę. Owszem, nie był to obrzęd nam obcy, przy­najmniej w swojej części publicznej, bo każdego roku patrzyliśmy, jak kandydaci do obrzezania tańczą na rynku miasta; była jednak również bardzo istotna część obrzędu, część najważniejsza, którą otacza tajemnica i o której mieliśmy bardzo mętne pojęcie. W gruncie rzeczy wiedzieliśmy tylko, na czym polega sam zabieg i że jest to zabieg bolesny.

Między obrzędem publicznym i obrzędem sekretnym istnieje zupełna antynomia. Ten pierwszy jest poświę­cony radości — jest okazją do świętowania, jak najbar­dziej hucznego, trwającego wiele dni świętowania, w którym bierze udział całe miasto. Dzieje się wtedy tak, jak gdyby hałasem i ożywieniem, zabawami i tań­cami chciano sprawić, abyśmy zapomnieli o lęku ocze­kiwania przed właściwą próbą. Jednak lęk nie daje się tak łatwo zagłuszyć: przeczuwana przez nas bolesność rychłego zabiegu wciąż każe pamiętać o sobie, tym bar­dziej zresztą że nie jest to święto podobne do innych świąt. Wprawdzie poświęcone jest ono radości, niemniej cechuje je również powaga, jakiej inne święta nie mają.

I nic też bardziej naturalnego nad ową powagę, ponie­waż wydarzenie zapowiadane tym świętem jest naj­ważniejsze w życiu: jest w samej rzeczy początkiem nowego życia. Więc mimo tumultu i wielkiego ożywie­nia, mimo kaskady rytmów i tanecznego wirowania każdy nawrót owej powagi to jakby głos, który przy­pomina o czekającej nas próbie, o istnieniu nieznanej nam twarzy sekretnego obrzędu.

Lecz choćby nie wiem jak wielki był nasz lęk, choćby nie wiem jak zupełna była nasza pewność, że przyjdzie nam cierpieć, nikt z nas ani {»myślał, że lepiej by mo­że było uchylić się od tej próby — podobnie czy w jeszcze mniejszej mierze, jak nikt nie miał za­

miaru uchylać się od próby lwów. W każdym razie do mnie podobne myśli nie miały przystępu: chciałem się urodzić, ponownie urodzić! Dobrze wiedziałem, że się nacierpię, ale chciałem być mężczyzną i uważałem, że nie ma tak wielkiego bólu, którego by nie warto znieść, aby zostać mężczyzną. Moi koledzy myśleli nie inaczej: również byli gotowi opłacić to krwią. Przed nami inni płacili taką samą cenę — i ci, którzy urodzą się po nas, też ją będą płacić. Dlaczego więc mielibyśmy się uchy­lać? Z-krwi wschodzi życie.

Przez cały tydzień, przez całych siedem dni tańczy­łem owego roku na rynku Kurussy taniec soli, który jest tańcem poprzedzającym rytuał obrzezania. Każdego po­południa moi towarzysze i ja szliśmy na plac tańców, wszyscy w takich samych czepkach na głowie, ubrani w, bubu, ale dłuższe od noszonych zazwyczaj, bo sięga­jące łydek i ponadto rozcięte po bokach; czepki, a ra­czej czapeczki z pomponem spadającym na plecy, były naszym pierwszym nakryciem głowy. Kobiety i dziew­częta wybiegały przed obejścia, ażeby zobaczyć nas idących na plac, a zaraz potem stroiły się odświętnie i ruszały czym prędzej za nami. Chrapliwie rozbrzmie­wał tamtam, a my tańczyliśmy na placu do ostatniego tchu. Z każdym dniem tygodnia tańce trwały coraz dłu­żej i z każdym dniem coraz tłumniej było na placu.

Tak samo jak i moi towarzysze miałem na sobie bru­natne bubu, którego brunatność wpadała w czerwień, tak że plamy krwi byłyby na nim mało co widoczne.

Nasze bubu były tkane specjalnie na tę ceremonię. Odpowiedzialni za nią brali je, kiedy jeszcze były białe, i barwili korą drzew, a następnie kładli w błotnistą wo­dę bajora w buszu, mocząc je w niej przez kilka tygod­ni; być może było to konieczne, aby nadać materiałowi pożądany odcień, a może też wchodził tu w grę jakiś nie znany mi, przepisany obrządkiem zabieg. W taki

sam sposób barwiony był również czepek, ale oprócz pomponu, bo pompon pozostawał biały.

Tańczyliśmy, jak mówiłem, do utraty tchu, lecz nie tylko my: tańczyło całe miasto! Ludzie przychodzili, żeby nas zobaczyć, przychodzili tłumnie, rzeczywiście przychodziła cała Kurussa, bo próba, którą mieliśmy przejść, była bardzo ważna nie tylko dla nas — miała niemałe znaczenie dla wszystkich. Nikomu nie mogło być obojętne, że te nasze drugie narodziny, które miały się stać naszymi prawdziwymi narodzinami, przysporzą miastu nowych mężczyzn. A ponieważ tak się u nas dzieje, że mało kto potrafi się oprzeć wezwaniom tam- tamów w czas tańców, więc ludzie, którzy przychodzili, żeby popatrzeć, szybko przemieniali się z widzów w tan­cerzy: brali w posiadanie plac, a chociaż nie mieszali się z naszą grupą, to przecież uczestniczyli i rywalizowali | nami w zapale, w tanecznym zapamiętaniu — wszys­cy, zarówno mężczyźni jak kobiety i dziewczęta, mimo że kobiety i dziewczęta tańczyły tu osobno.

Podczas gdy tańczyłem, moje rozcięte po bokach bubu, rozcięte od góry do dołu, szeroko odsłaniało wzo­rzystą chustkę, którą miałem wokół bioder. Oczywiście wiedziałem o tym, ale ani myślałem temu zapobiegać — przeciwnie nawet: starałem się, żeby ją było widać. Rzecz w tym, że wszyscy mieliśmy wokół bioder takie chustki, mniej lub bardziej kolorowe, mniej lub bar­dziej ozdobne, a otrzymane na tę uroczystość w prezen­cie od koleżanek, które dla nas zdejmowały je najczęś­ciej prosto z głowy. Ponieważ owe chustki stanowiły jedyny osobisty akcent w naszych jednakowych ubio­rach, od których wyraźnie się odcinały, nie tylko więc musiały rzucać się każdemu w oczy, ale łatwo było je rozpoznać po kolorze i po wzorach, toteż odbywało się w ten sposób swojego rodzaju publiczne manifestowa­nie tej czy innej przyjaźni. Bodaj nie trzeba nawet do­

dawać, że w grę wchodziły przy tym przyjaźnie jak naj­bardziej dziecinne, które mogły bez śladu rozwiać się już podczas samej ceremonii, ale też mogły, jak niekie­dy bywało, przerodzić się w coś trwalszego i mniej nie­winnego. Jasne w każdym razie, że im bardziej taka honorowa przyjaciółka wyróżniała się urodą, tym bar­dziej biodra tańczącego chłopca nie ustawały .w ruchu, żeby przecięte bubu odsłaniało w. całej okazałości otrzy­maną od niej w podarunku chustkę. Jednocześnie na­stawialiśmy ucha, żeby posłyszeć, co mówi się o nas,

o naszych wybrankach, o naszym powodzeniu, ale nie­wiele udawało nam się dosłyszeć: ogłuszająco grały in­strumenty, trwał niebywały ruch — gęsta ciżba ludzi zalegała pobrzeże placu.

Zdarzało się, że przez tę ciżbę przedzierał się nagle jakiś mężczyzna i kierował w naszą stronę. Na ogół był to już ktoś w latach, często ktoś z notablów, kogo łą­czyły z rodziną któregoś z nas więzy przyjaźni lub ja­kieś zobowiązania. Dawał wtedy znak, że chce mówtić; cichły na chwilę tamtamy, ustawał na chwilę taniec. Podchodziliśmy do niego, a on zwracał się do któregoś | naszej gromady.

— Słuchaj! — mówił. — Twoja rodzina żyła zawsze w przyjaźni z moją; twój dziadek jest przyjacielem mo­jego ojca, twój ojciec jest moim przyjacielem, a ty jesteś przyjacielem mojego syna. Dziś wobec wszyst­kich daję temu świadectwo. Niech wszyscy wiedzą, że jesteśmy przyjaciółmi i że pozostaniemy przyjaciółmi! A na znak tej trwałej przyjaźni i na znak mojej wdzięczności za wszystko dobre, co twój dziadek i twój ojciec wyświadczyli mnie i moim, daję ci jednego ba- woia w podarunku z okazji twojego obrzezania.

Oklaskiwaliśmy go wszyscy, oklaskiwał go cały tłum. e u | arszych mężczyzn, wśród których nie zabrakło ogo z naszych przyjaciół, prawdę mówiąc — czyniło

podobnie. Zapowiadali, czym nas obdarzą. Każdy ofia­rowywał według swoich możliwości, a nawet nieco po­nad swoje możliwości, bo także rywalizacja dawała tu znać o sobie. Jeżeli już nie bawół był prezentem, to był nim worek ryżu albo prosa, albo kukurydzy.

Rzecz w tym, że święto, bardzo wielkie święto obrze­zania nie obywa się nigdy bez wielkiej uczty z udziałem wielu gości — uczty naprawdę wielkiej, bo niezależnie od liczby gości trwającej wiele dni pod rząd. Taka uczta to poważny wydatek. Toteż każdy z przyjaciół rodziny chłopca, dla którego /nadszedł czas obrzezania, uważa za swój punkt honoru ulżyć jej w wydatkach. I tak właśnie dopomagają. Zarówno rodzinom potrzebującym tego, jak i tym, które mogłyby z powodzeniem obejść się bez pomocy. W każdym razie stąd bierze się u nas podczas świąt obrzezania taka nagła obfitość wszelkich dóbr, taka mnogość smakowitych potraw.

Czy cieszyliśmy się z tej wielkiej obfitości wszystkie­go? Owszem — z tym jednak, że nasze myśli kierowały się zarazem ku czemu innemu: czekająca nas próba nie zwykła zaostrzać apetytu, jak o tym wiedzieliśmy. Tak, wiedzieliśmy, że apetyt nie będzie nam dopisywał, kie­dy nas zaproszą, już po obrzędzie obrzezania, do udziału w uczcie. Wprawdzie było nam o tym wiadomo nie z własnego doświadczenia (obyśmy mogli mieć już to doświadczenie za sobą!), ale przecież wiedzieliśmy wy­starczająco dobrze, że nowo obrzezani mają na ogół nieszczególne miny.

Owe myśli przypominały nam brutalnie o naszych lękach; oklaskiwaliśmy ofiarodawcę, lecz one, myśli, od razu zaczynały kołować wokół czekającej nas próby. Mówiłem już, że taki lęk pośród powszechnego ożywie­nia miał w sobie coś z paradoksu, skoro to my, właśnie my, nieustannie tańczący na placu, byliśmy ośrodkiem owego ożywienia. Czy może więc tańczyliśmy tylko dla­

tego, żeby zapomnieć o tym, czegośmy się obawiali? Chyba tak. I rzeczywiście chwilami zapominaliśmy. Ale lęk nie zapominał odradzać się raz po raz. Miał zresztą po temu wciąż nowe okazje. I nasze matki do woli mo­gły składać ofiary na naszą intencję — bo składały je przecież, każda je składała — jednak dla nas nie było to niczym więcej jak tylko połowiczną pociechą.

Od czasu do czasu któraś z matek — a jeżeli już nie matka, to któraś z bliskich krewnych — dołączała do tańczących i wtedy, w tańcu, potrząsała godłem na­szych powszednich zajęć, jakimi są w Gwinei prze­ważnie zajęcia rolnicze; chciała w ten sposób zaświad­czyć, że chłopak, który niebawem stanie się mężczyzną, okaże się dobrym rolnikiem.

Zdarzyło się więc również, że zobaczyłem, jak wśród nas, tańczących, pojawiła się druga żona mojego ojca z zeszytem i wiecznym piórem w ręku. Muszę powie­dzieć, że wcale nie sprawiło mi to przyjemności, nie wpłynęło ani trochę na moje lepsze samopoczucie — przeciwnie nawet: raczej mnie to speszyło, chociaż do­skonale rozumiałem, że moja druga matka postąpiła zgodnie ze zwyczajem i w najlepszych intencjach, gdyż zeszyt i pióro były w jej pojęciu godłem zajęć wyższej rangi niż praca rolnika i rzemieślnika.

O ileż dyskretniej zachowywała się mama! Poprze­stawała na obserwowaniu mnie z daleka, a nawet, jak zauważyłem, wolała ukrywać się w tłumie. Jej niepo­kój był przy tym nie mniejszy od mojego, na pewno nie mniejszy, chociaż robiła wszystko, aby nie okazy­wać tego po sobie. W każdym razie na placu panowało najczęściej tak wielkie ożywienie, tak bez reszty ogar­niające wszystkich ożywienie, że brzemię naszego nie­pokoju dźwigaliśmy sami.

Czy trzeba jeszcze dodawać, że jedliśmy byle prędzej i źle? Jakżeby mogło dziać się inaczej, skoro wszystko

było podporządkowane tańcom i przygotowaniom do uroczystości! Wracaliśmy wyżęci z sił; zasypialiśmy kamiennym snem. Z rana nie mogliśmy zwlec się z łó­żek: polegiwaliśmy, dopóki się dało, wstając nie wcześ­niej niż na kilka minut przed wezwaniem tamtamu. Kto by więc myślał o jedzeniu! Przełykaliśmy tyle co nic, bo nie było już czasu na posiłek: jak najszybciej nale­żało się umyć, wciągnąć na siebie bubu, wdziać czepek i biec czym prędzej na plac. Żeby tańczyć! I to tańczyć z każdym dniem dłużej; tańczyliśmy my, tańczyli teraz wszyscy, po południu i wieczorem, już przy świetle po­chodni. W wigilię obrzędu Kurussa tańczyła cały dzień i całą noc.

Ten ostatni dzień upływał nam jak gdyby w dziwnej gorączce. Mężczyźni kierujący inicjacją ogolili nam naj­pierw głowy, a potem zgromadzili wszystkich w bar­dzo obszernej, stojącej na uboczu chacie, która miała być odtąd naszym domem. Jej również obszerne pod­wórze było otoczone trzcinową plecionką tak ścisłą, że nikt nie zdołałby przez nią dojrzeć cokolwiek.

Nasze bubu i czepki leżały rozłożone na ziemi, gdyś­my się ocknęli w tej chacie. Bubu zmieniły się prze:» noc o tyle, że pozszywano je po bokach, zostawiając jedynie na wysokości barków wąskie otwory, abyśmy mogli przesunąć przez nie ręce; poza tym okrywały nam ciało bez reszty. Swój wygląd zmieniły również czepki; przedstawiały się teraz jako niezmiernie wy­sokie czepce, co zresztą uzyskano w łatwy sposób, bo żeby je tak przeinaczyć, wystarczyło napiąć i umoco­wać na lekkim rusztowaniu z prętów ich materiał pod­winięty dotąd do wewnątrz. Gdyśmy wdziali na siebie bubu, poczuliśmy się w nich jak w futerałach. Wyglą­daliśmy teraz na jeszcze szczuplejszych, niż byliśmy. A gdy w dodatku nałożyliśmy czepce, te jakże wysokie czepce, przez dłuższą chwilę przyglądaliśmy się sobie

nawzajem: w innych okolicznościach na pewno parsknę­libyśmy śmiechem; upodobniliśmy się do bambusów — sama wysokość rzucała się w. oczy, nic z grubości!

— Przejdźcie się trochę po podwórzu — powiedzieli I nam mężczyźni. — Musicie przywyknąć do pozszywa- I nych bubu.

Mogliśmy chodzić, owszem, lecz pod warunkiem, żeby nie stawiać większych kroków, gdyż na to nie po­zwalały szwy: materiał od razu się napinał, nogi były jakby w ciasnej obręczy, jakby spętane.

Wróciliśmy do chaty, porozsiadaliśmy się na matach, tak już pozostając tam pod opieką mężczyzn. Rozma­wialiśmy między sobą o tym i owym, w miarę moż­ności ukrywaliśmy nurtujący nas niepokój. Czy mo­glibyśmy jednak nie myśleć o mającej się odbyć na­stępnego dnia ceremonii? Mówiliśmy o tym i owym, ale przecież niepokój wciąż wyzierał zza naszych słów. Obecni w chacie mężczyźni zdawali sobie sprawę z na­szego stanu; ilekroć zdradzaliśmy się z tym, co nas nurtuje, starali się dodać nam otuchy, uspokoić; po­stępowali więc zupełnie inaczej, niż podczas uroczy­stości lwów postępowali starsi chłopcy, którzy prze- myśliwali tylko nad tym, żeby nas bardziej nastraszyć.

— Nie macie się czego bać — mówili nasi opieku- i nowie. — Wszyscy mężczyźni przez to przeszli. Albo przydarzyło się im coś złego? I wam nic nie będzie. & Teraz, kiedy macie się stać mężczyznami, musicie po- |L| czynać sobie, jak przystoi mężczyznom: wyzbądźcie się i> strachu. Mężczyzna niczego się nie boi.

Rzecz jednak w tym, że wciąż byliśmy’ dziećmi — mieliśmy być nimi jeszcze ten cały ostatni dzień i tę

(całą ostatnią noc. Uważano przecież, jak już mówiłem, że wcale jeszcze nie wyrośliśmy z dzieciństwa. I jeżeli a rzeczywiście późno się u nas z niego wyrasta, to z dru­giej strony i nasze nagłe wejście w wiek męski musi

wydać się przedwczesne. Tymczasem wciąż jeszcze by­liśmy dziećmi. Jutro... Nie, już lepiej myśleć o czymś innym: o tym na przykład, że całe miasto jest teraz na placu, że całe miasto tańczy! A my? Chyba lada chwila i my dołączymy do nich.

Jednak nie! Tym razem będziemy tańczyć sami, tyl­ko my będziemy tańczyć, a inni będą patrzeć, bo teraz już nie możemy mieszać się z nimi — teraz już nasze matki nie mogą nawet odezwać się do nas, a tym bar­dziej dotknąć.

Jak w futerałach zamknięci w swoich ciasnych bubu, u wysmukleni wysokimi czepcami, wyszliśmy z chaty.

Zaledwie znaleźliśmy się na placu, tłumnie podbiegli do nas mężczyźni i ustawili się podwójnym szpalerem, w którym posuwaliśmy się jeden za drugim. Z tego szpaleru wystąpił ojciec Kujatego, nobliwy starzec z si­wymi włosami, i stanął na czele nas. To on, ojciec Ku­jatego, miał nam pokazać, jak się tańczy kobę. Podob­nie jak soli również koba jest tańcem zastrzeżonym tylko dla tych, którzy dopiero mają przejść przez obrzęd obrzezania; ale kobę tańczy się w samą wigilię obrzędu. Prawem starszeństwa i dzięki swojej dobrej sławie jedynie ojciec Kujatego miał przywilej intono­wać zaśpiew towarzyszący kobie.

Szedłem tuż za nim. Powiedział mi, żebym położył dłonie na jego barkach — i tak samo wszyscy położyli dłonie na barkach tych, którzy ich poprzedzali. A gdy już zespoliliśmy się w ten sposób ze sobą, naraz umilk­ły tamtamy. Ojciec Kujatego wyprostował się wtedy na całą swoją wysokość, powiódł wzrokiem wokół sie­bie — a coś władczego i majestatycznego było w jego postawie — i niczym rozkaz zaintonował bardzo głoś­no zaśpiew koby:

— Koba! Aye koba, lama!

Natychmiast zahuczały tamtamy i bębny, a my pod­jęliśmy jego słowa:

— Koba! Aye koba, lama!

Podobnie jak ojciec Kujatego szliśmy w możliwie najszerszym rozkroku, na tyle szerokim, na ile nam pozwalały nasze bubu. I szliśmy oczywiście krokiem powolnym. Powtarzając zaśpiew obracaliśmy głowy nie inaczej niż ojciec Kujatego, to w lewo, to w prawo, a nasze czepce dziwnie wydłużały ten ruch głową.

— Koba! Aye koba, lama!

Zaczęliśmy obchodzić plac dookoła. W miarę jak po­suwaliśmy się naprzód, mężczyźni przesuwali się ciągle do przodu, tak żebyśmy przez cały czas przechodzili w ich szpalerze. Szliśmy, o czym już mówiłem, powoli i w szerokim rozkroku; musiało to więc trochę tak wy­glądać, jak gdybyśmy szli chodem kaczym.

— Koba! Aye koba, lama!

Szpaler mężczyzn, między którymi przechodziliśmy, był gęsty i zwarty. Stojące za nim kobiety nie mogły dojrzeć nic oprócz naszych wysokich czepców, a dzieci nie widziały, ma się rozumieć, ani trochę więcej, czyli akurat tyle, co i ja w poprzednich latach. Lecz właśnie

o to chodziło: koba jest sprawą samych mężczyzn. Ko­biety... Nie, koba to nie rzecz kobiet.

— Koba! Aye koba, lama!

Powróciliśmy w końcu na miejsce, od którego zaczę­liśmy taniec. Wtedy ojciec Kujatego zatrzymał się; umilkły tamtamy i bębny, a my wyruszyliśmy z powro­tem do naszej chaty. Skoro tylko zniknęliśmy z placu, znowu zaczęły się tam tańce i zapanowała wrzawa.

Trzykrotnie chodziliśmy tak na plac, żeby odtańczyć kobę — i również trzykrotnie w ciągu nocy, już w świetle pochodni. I za każdym razem znajdowaliśmy się w ruchomym szpalerze mężczyzn. Nie spaliśmy, w ogóle nie spaliśmy. Nikt zresztą nie spał: całe miasto

nawet nie zmrużyło oka, wszyscy tańczyli przez całą noc. Po raz ostatni wyszliśmy z chaty tuż przed świ­tem.

— Koba! Aye koba, lama!

Nasze wysokie czepce znowu wyznaczały rytm, na­sze bubu znowu napinały się poił naporem nóg stąpa­jących w rozkroku; już ledwo trzymaliśmy się ze znu­żenia, gorączkowo błyszczały nam oczy i wzmagał się nasz lęk. Gdyby nie podtrzymywały nas tamtamy, gdy­by nie narzucały nam swojego rytmu... Ale podtrzy­mywały, ale zagarniały tym rytmem! Posłuszni im, su­nęliśmy naprzód, szliśmy z dziwnie pustą głową, pustą wskutek zmęczenia, lecz zarazem dziwnie pełną tego wszystkiego, co było naszym przeznaczeniem.

— Koba! Aye koba, lama!

Gdy znowu okrążyliśmy plac, pojaśniał on już w brzasku nastającego dnia. Tym razem nie powróciliśmy do chaty; od razu wyruszyliśmy w busz, daleko, gdzie nic nie miało zakłócać naszego spokoju. Ustało też wte­dy świętowanie na placu. Kilku mężczyzn udało się za nami, podczas gdy wszyscy inni porozchodzili się po domach, żeby u siebie czekać i nasłuchiwać odgłosu wystrzałów, z których każdy miał wszem wobec ob­wieścić o narodzinach jeszcze jednego mężczyzny, jesz­cze jednego Malinkę.

Dotarliśmy w buszu do miejsca w kształcie rozległe­go kręgu; było ono jak najdokładniej oczyszczone z po­rastających je przedtem traw, natomiast wokół niego trawy pleniły się bujnie i bardzo wysoko, bo ponad wzrost dorosłego człowieka. Znajdowaliśmy się w miejscu najzupełniej odosobnionym. Ustawiono nas w jednym rzędzie, ale zarazetęi tak, że każdy z nas znalazł się przed dużym kamieniem. Na drugim krańcu tej polany stanęli mężczyźni zwróceni twarzami w. na­szą stronę. Rozebraliśmy się.

lis

Bałem się, okropnie się bałem, ale całą uwagę sku­piłem na tym, by nic nie okazać po sobie — żeby przy­padkiem ci wszyscy obserwujący nas mężczyźni nie spostrzegli, że się boję. Moi towarzysze zachowywali się niemniej dzielnie, bo też nie do pomyślenia byłoby zachowywać się inaczej: wśród stojących naprzeciw mężczyzn znajdował się być może przyszły teść czy przyszły krewny któregoś z nas, więc tym bardziej nie należało tracić twarzy w takiej chwili!

Nagle zjawił się on: człowiek, który miał dokonać obrzezania. Widzieliśmy go już poprzedniego dnia, ale tylko krótko, kiedy zjawił się na placu po to, żeby od­tańczyć swój taniec. I również tym razem widziałem go nie dłużej niż przez chwilę: zaledwie zdałem sobie sprawę z jego obecności, już był przy mnie.

Czy się bałem?... Właściwie powinienem wyrazić to inaczej: czy bałem się bardziej, czy mój strach stał się w owej chwili jeszcze większy, skoro bałem się przez cały czas, odkąd się tam znaleźliśmy? Otóż nie star­czyło mi już czasu, żebym zdążył się bać: poczułem jakby oparzenie i na ułamek sekundy zamknąłem oczy. Chyba nie krzyknąłem. Sądzę, że nie krzyknąłem — również na to, by krzyczeć, nie starczyło mi czasu! Gdy otworzyłem oczy, było po wszystkim, a człowiek, któ­ry dopiero co mnie zoperował, pochylał się już nad moim sąsiadem. W ciągu kilku sekund około tuzina dzieci, ba tyle było nas w owym roku, przeszło tak z dzieciństwa w wiek męski. Nawet nie potrafię po­wiedzieć, z jaką szybkością ten specjalista od obrze­zania wprowadził mnie w nowy okres życia.

Dopiero później dowiedziałem się, że był on z rodu Damanów, z rodu mojej mamy, i cieszył się jak naj­bardziej zasłużoną sławą: podczas wielkich świąt zda­rzała mu się przeprowadzić obrzezanie kilkuset dzieci w niecałą godzinę. Właśnie ta szybkość skracająca peł­

ne lęku oczekiwanie była bardzo ceniona, toteż rodzi­ce, wszyscy rodzice, jeżeli tylko mogli, zwracali się do niego; był ich gościem na jeden wieczór, był gościem notablów, po czym wracał do siebie, gdyż mieszkał w jednej z okolicznych wsi.

Natychmiast po operacji odezwały się strzelby. Ich huk dotarł do naszych matek, do naszych rodziców. Nam w tym czasie kazano usiąść na kamieniach, które znajdowały się obok. Równocześnie do Kurussy popę­dzili przez busz posłańcy ze szczęsną nowiną. Biegli nie zatrzymując się w drodze i nie zważając na to, że twarze, piersi, ramiona opływały im potem; biegli tak, że gdy wreszcie znaleźli się w obejściach rodzin nowo obrzezanych, z trudem chwytali oddech, z trudem do­bywali głosu.

— Twój syn — obwieszczali wreszcie matkom — okazał się naprawdę bardzo dzielny!

I rzeczywiście wszyscy zasłużyliśmy sobie na miano dzielnych, wszyscy potrafiliśmy ukryć swój strach. Lecz już w chwilę później można by chyba różnie mó­wić o tej naszej dzielności. Wylew krwi po zabiegu jest obfity, długo nie ustaje i taki widok budzi jak najgor­sze obawy. Patrzyłem na spływającą krew: i serce we mnie martwiało. Myślałem: „Czy tak wykrwawię aż do ostatniej kropli?” Błagalnym wzrokiem spogląda­łem na uzdrowiciela.

— Krew powinna ściekać — odparł uzdrowiciel, który nazywa się u nas sema. — Gdyby nie ściekała...

Nie dokończył zdania i tylko obserwował przez chwi­lę okaleczenie. Gdy wreszcie stwierdził, że krew za­częła nieco krzepnąć, udzielił mi pierwszej pomocy

i zaraz zajął się innymi.

Koniec końców krew skrzepła; wtedy ubrano nas znowu w te same długie bubu, bo właśnie one, nie licząc króciutkiej koszulki, miały nam służyć za jedy­

ną odzież przez całe tygodnie rekonwalescencji. Jakoś bardzo niepewnie trzymaliśmy się na nogach, wszyst­kim nam szumiało w głowach i zbierało się na wymio­ty. Wśród mężczyzn, którzy byli świadkami zabiegu, widziałem kilku bardzo przejętych naszym żałosnym stanem; widziałem, jak się odwracali, żeby ukryć łzy.

W tym czasie nasi rodzice przyjmowali posłańców

i obdarzali ich podarkami; nastawała tam pora radości, właśnie świątecznej radości, bo czyż nie należało się cieszyć z pomyślnego zakończenia owej wielkiej próby, czyż nie należało się cieszyć i pomyślnego przebiegu naszych ponownych narodzin? Już przyjaciele i sąsie- dzi schodzili się tłumnie w obejściach nowo obrzeza­nych: na naszą cześć zaczynali tańczyć fady-fady — taniec dzielności — żeby zasiąść następnie wokół pół­misków gargantuicznej uczty.

Oczywiście ta uczta była w niemałej mierze prze­znaczona dla nas, bohaterów tego dnia. Po przygoto­wane na nią potrawy zaraz zresztą wyruszyli do mia­sta mężczyźni, młodzi mężczyźni, którzy dotąd kiero­wali całą ceremonią i sprawowali nad nami opiekę, a teraz znajdowali się z kolei niejako na naszych usłu­gach!.

Niestety, utraciliśmy zbyt wiele krwi, napatrzyliśmy sie na zbyi wiele krwi, wciąż nam się wydawało, że czujemy jej mdłą woń i coraz wstrząsały nami dresz­cze. Otępiałym wzrokiem patrzyliśmy więc na smako­wite potrawy: nie nęciły nas: raczej odstręczały. Nie­wiele, bardzo niewiele korzystaliśmy z tej wspaniałej, na nasza intencje przygotowanej obfitości jedzenia; spoglądaliśmy, wdychaliśmy zapach potraw, braliśmy ieden czy drugi kes, po czym odwracaliśmy głowy —

i tak to się odbywało dzień po dniu, przez okres naj­zupełniej wystarczający, aby owa wspaniała obfitość

przeminęła bez śladu i aby znowu nastał czas powszed­niego jadła.

W asyście młodych mężczyzn' i uzdrowiciela wyru­szyliśmy pod wieczór w drogę powrotną do miasta. Szliśmy bardzo ostrożnie, żeby materiał naszych bubu nie ocierał się o okaleczone ciało. Mimo całej naszej ostrożności nieraz zdarzało się jednak, że nagle ból wykrzywiał nam twarze, że nie mogliśmy powstrzy­mać się od jęku, że przystawaliśmy na chwilę, podtrzy­mywani przez towarzyszących nam mężczyzn. Nie­bywale długo trwała ta powrotna droga. Byliśmy u kre­su sił, gdy dotarliśmy wreszcie do naszej chaty na ustroniu. Natychmiast po przyjściu pokładliśmy się na matach.

Czekaliśmy na sen, jednak sen nie nadchodził; go­rączka nie pozwalała nam zasnąć. Żałosnym wzrokiem błądziliśmy po ścianach chaty. Byliśmy bliscy despe­racji na myśl, że mamy tu żyć przez cały czas rekon­walescencji — przez tygodnie rekonwalescencji! — tyl­ko w towarzystwie opiekujących się nami mężczyzn

i uzdrowiciela. Oto my także staliśmy się mężczyzna­mi, tak, staliśmy się wreszcie mężczyznami, lecz za jaką cenę! Dopiero nazajutrz, kiedy się obudziliśmy już bez gorączki, śmialiśmy się z naszych posępnych myśli z poprzedniego dnia.

Nasze życie toczyło się w tej chacie oczywiście nie tak, jak przywykliśmy żyć pod rodzinnym dachem, ale nie było to wcale życie nieznośne — mieliśmy i tutaj swoje radości, chociaż bardzo nas pilnowano i zapro­wadzono dosyć ostrą dyscyplinę. Jednak nie chodziło przy tym o dyscyplinę dla dyscypliny: służyła ona do zapobieżenia wszystkiemu, co mogłoby źle wpływać na nasze całkowite wyzdrowienie.

Byliśmy nadzorowani i dniem, i nocą, a nawet do­kładniej w nocy niż za dnia; nie mogliśmy się kłaść

ani na boku, ani na brzuchu: do czasu zabliźnienia się okakczeń mieliśmy leżeć wyłącznie na wznak i w żad­nym wypadku nie krzyżować przy tym nóg. Ma się rozumieć, że nie byliśmy w stanie przestrzegać tego zakazu podczas snu, ale ilekroć próbowaliśmy zmienić we śnie nakazaną pozycję, zaraz wdawali się w to męż­czyźni, którzy przebywali z nami: znowu układali nas jak trzeba, czyniąc to możliwie najdelikatniej, by nie zakłócić naszego wypoczynku. Właśnie dlatego każdej nocy dyżurowali przy nas na zmianę, tak że wciąż znajdowaliśmy się pod ich nadzorem.

Słuszniej by zresztą mówić nie o nadzorze z ich stro­ny, lecz o opiece: byli raczej pielęgniarzami. Gdy w ciągu dnia już za bardzo nam się dawała we znaki po­zycja leżąca czy siedząca, pomagali nam wstać, pod­trzymywali pieczołowicie, bo wprawdzie mogliśmy chodzić, ale niepewnie, krok za krokiem. To oni przy­nosili nam posiłki, oni przekazywali nowiny od nas

i nowiny dla nas. Ich służba na pewno nie była odpo­czynkiem; nie tylko korzystaliśmy z ich uczynności, ale chyba jej nadużywaliśmy; nie brali nam jednak tego za złe: niezmiennie uprzejmi, zawsze byli gotowi do posług.

Na tak wielką wyrozumiałość nie mogliśmy liczyć natomiast ze strony uzdrowiciela. Opatrywał nas z ca­łym oddaniem, to pewne, lecz cechowała go surowość, wprawdzie pozbawiona szorstkości, niemniej surowość. Brał nam za złe, jeżeli jego zabiegi wywoływały jaki­kolwiek grymas na naszych twarzach.

— Już nie jesteście dziećmi — mówiła. — Umiejcie zacisnąć zęby!

Musieliśmy więc zaciskać zęby, żeby nie uchodzić za niepoprawnych mazgajów. Zaciskaliśmy je tak dwa razy dziennie, rano i wieczorem, kiedy uzdrowiciel przemywał nam okaleczenia. Używał do tego wody, w

której macerowały się kawałki kory pewnych drzew, a jednocześnie wypowiadał podczas owych przemywań uzdrawiające zaklęcia. Jego zadaniem było również udzielać nam nauk i wtajemniczeń.

Po pierwszym tygodniu spędzonym wyłącznie w chlacie, gdzie tylko kilkakrotne odwiedziny ojca uroz­maicały mi monotonię odosobnienia, mogliśmy już cho­dzić na tyle swobodnie, że pod opieką uzdrowiciela udawaliśmy się na krótkie spacery do buszu.

Jak długo jednak znajdowaliśmy się podczas takich spacerów w, pobliżu miasta, tak długo poprzedzali nas opiekujący się nami mężczyźni. Szli przodem, gdyż ich zadaniem było uprzedzać zawczasu każdą napotkaną kobietę, żeby oddaliła się w porę, żeby czym prędzej zeszła nam z drogi. Bo nie wolno nam było spotykać kobiet, pod żadnym pozorem nie wolno nam było wi­dzieć kobiet, nawet własnych matek, aż do czasu cał­kowitego zabliźnienia się okaleczeń. Rzecz w tym, że nic nie powinno zakłócać procesu zabliźniania się ran­ki, a nie sądzę, by należało doszukiwać się w tym za­kazie jakichś głębiej ukrytych powodów.

'Nauki, które otrzymywaliśmy w buszu, z dala od wszelkich osób niepowołanych, nie zawierały nic ta­jemniczego; nie było w nich, według mnie, ani krzty czegoś, czego inni nie mogliby słyszeć. Sedno owych tradycyjnych nauk, które towarzyszą rytuałowi przej­ścia w wiek męski, stanowią zasady postępowania w ży­ciu, postępowania godnego mężczyzny: mieliśmy być prawi, mieliśmy rozwijać w sobie cechy przynoszące mężczyźnie zaszczyt w każdej sytuacji, mieliśmy wy­pełniać obowiązki wobec Boga, rodziców, notablów, bliź­nich. A przecież były to zarazem nauki, o których ani słowem nie mogliśmy wspomnieć kobietom i nie wta­jemniczonym — mieliśmy zachowywać je w tajemnicy tak samo jak wszelkie okoliczności rytuału obrzezania.

Tego wymagał obyczaj. Zgodnie z nim i kobiety nie wspominały ani słowem o swoim rytuale ablacji.

Na wypadek, gdyby ktoś nie wtajemniczony usiło­wał wywiedzieć się czegoś o udzielanych nam naukach

i podawał się w tym celu za wtajemniczonego, uczono nas również, w jaki sposób możemy zdemaskować oszu­sta. Najprostszy, lecz mimo to bardzo skomplikowany z owych sposobów, polega na używaniu zdań z gwiz­danymi refrenami. Takich zdań jest dużo, wystarcza­jąco dużo, by oszust — nawet w wypadku, gdyby nie­mal cudem zdołał opanować z nich dwa lub trzy — zdradził się jednak przy czwartym, dziesiątym lub dwudziestym! Owych jakże długich i jakże pokrętnych refrenów nie sposób powtórzyć, jeżeli się nie słuchało ich wielokrotnie, jeżeli nie uczyło się ich cierpliwie.

Rzeczywiście trzeba wielkiej cierpliwości i dobrze wyćwiczonej pamięci, żeby je opanować. Sami mo­gliśmy przekonać się o tym, bo gdy nasz uzdrowiciel dochodził do wniosku, że zbyt opornie przyswajamy sobie jego nauki — a nie zawsze byliśmy dostatecznie uważni, to prawda! — wtedy energicznie przywoływał nas do porządku, posługując się przy tym pomponem naszych czepców: tłukł nas nim po plecach! Mogłoby się więc wydawać, że było to delikatne upomnienie, ale tylko na pozór. Taki pompon, choćby nawet najpuszy- stszy i choćby najsuciej przybrany bawełną, zawsze ma w środku twarde jądro, które potrafi porządnie dać się we znaki!

W trzecim tygodniu pozwolono mi zobaczyć się z mamą. Gdy jeden z opiekunów przyszedł powiedzieć, że mama jest przed furtą, zerwałem się, by do niej pobiec.

— Oho, nie tak prędko! — zaoponował, chwytając mnie za rękę. — Może byś na mnie zaczekał!

— Dobrze, niech ci będzie, tylko szybciej!

Trzy tygodnie! Dotąd jeszcze nigdy nie rozstawałem się z mamą na tak długo. Na wakacjach w Tindikan byłem przeważnie nie dłużej niż dziesięć, piętnaście dni, podczas gdy tym razem...

— Idziesz czy nie? — popędzałem opiekuna, nie po­siadając się z niecierpliwości.

— Posłuchaj! — powiedział. — Posłuchaj mnie naj­pierw! Zaraz zobaczysz matkę, dostałeś na to pozwo­lenie, ale nie możesz ani krokiem wychodzić za furtę, masz cały czas być wewnątrz ogrodzenia!

— Dobrze, nie wyjdę, tylko już daj mi iść!

Ponieważ trzymał mnie za rękę, chciałem mu ją

wyrwać.

— Pójdziemy razem — powiedział.

Nie puścił mnie: razem wyszliśmy z chaty. Furta ogrodzenia była' uchylona. Siedziało przy niej kilku młodych mężczyzn; pokazali mi, żebym się zatrzymał właśnie tam, nie wychodząc na zewnątrz. Szybkim krokiem przeszedłem tych kilka metrów, które jesz­cze dzieliły mnie od furty, i naraz zobaczyłem mamę! Stała w kurzu drogi, o kilka kroków od ogrodzenia: ona również nie mogła podejść bliżej.

— Mamo! — krzyknąłem. — Mamo!

I nagle coś ścisnęło mi gardło. Czy poczułem ten ucisk dlatego, że już bliżej nie mogłem podejść, że nie mogłem się przytulić do mamy, czy też dlatego, że mie­liśmy za sobą tyle dni rozłąki bądź że ta rozłąka miała potrwać jeszcze wiele dni? Nie wiem. Wiem tylko tyle, że potrafiłem jedynie wołać „mamo!” i że moja radość na jej widok ustąpiła raptownie dziwnemu przygnębie­niu. Czy ta moja odmiana wynikała z przeobrażenia, jakie przeszedłem? Kiedy opuszczałem mamę, wciąż jeszcze byłem dzieckiem. A teraz... Czy rzeczywiście stałem się mężczyzną? Czy byłem już mężczyzną? Tak, już byłem mężczyzną, stałem się mężczyzną! Właśnie

to określało teraz dystans między mamą i mną: męż­czyzna! Był to dystans, była to odległość nieskończe­nie większa niż tych kilka metrów, które nas dzie­liły.

— Mamo! — zawołałem ponownie.

Tym razem mój okrzyk był taki wątły, jakbym się użalał nad samym sobą.

— Przecież jestem — powiedziała mama. — Widzisz, że jestem. Przyszłam cię zobaczyć.

— Tak, mamo, przyszłaś!...

I moje przygnębienie zmieniło się naraz w radość. Bo dlaczego miałbym odczuwać jakieś zakłopotanie? Mama przyszła! Przecież to mama jest przede mną! W dwóch susach mógłbym znaleźć się przy niej, na pewno byłbym już przy niej, gdyby nie ten absurdal­ny zakaz.

— Tak się cieszę, że cię widzę! — dodała. Uśmiechnęła się. Od razu zrozumiałem, dlaczego się

uśmiecha. Była dotąd niespokojna, była trochę niespo­kojna. Wprawdzie miała ode mnie wiadomości, wpraw­dzie tato jej mówił, co ze mną, lecz mimo to wciąż była trochę niespokojna, czy aby na pewno są to wiado­mości odpowiadające prawdzie. Teraz mogła już sama osądzić. Teraz już sama widziała po mojej minie, że jestem na dobrej drodze do zupełnego wyzdrowienia —

i rzeczywiście ucieszyło ją to.

— Tak się cieszę — dodała jeszcze raz.

I już na tym poprzestała. Wolała ograniczyć się do tej odległej aluzji. O powrocie do zdrowia, a zwłaszcza

o powrocie do zdrowia w takich szczególnych okolicz­nościach, nigdy nie należy mówić wprost: byłaby to duża nieostrożność. Jeszcze by mogło to grozić wyzwo­leniem sił wrogich wyzdrowieniu.

— Przyniosłam ci orzeszków kola.

Otworzyła koszyk, z którym przyszła, i pokazała mi

orzeszki. Jeden z siedzących przy furcie mężczyzn pod­niósł się, podszedł do niej po te orzeszki i podał mi je.

— Dziękuję, mamo!

— Teraz już sobie pójdę — powiedziała.

— Pozdrów ode mnie tatę, pozdrów wszystkich!

— Na pewno pozdrowię.

— Teraz to już będzie niedługo!

— Tak, to już niedługo — powtórzyła w odpowiedzi.

Głos jej trochę zadrżał. Zawróciłem natychmiast.

Nasze widzenie nie trwało nawet dwóch minut, ale tylko na tyle mieliśmy pozwolenie — i przez cały czas istniała między nami ta odległość, której pod żadnym pozorem nie należało przekraczać. Biedna mama! Na­wet nie przytuliła mnie do siebie. A przecież jestem pewien, że odchodziła wyprostowana i bardżo godna — jak zazwyczaj. Bo zawsze trzymała się prosto, co zresz­tą sprawiało, że wyglądała na wyższą, niż była w isto­cie. Tak, umiała się nosić z godnością, z naturalną god­nością. Miałem wrażenie, że widzę, jak idzie drogą, w tej swojej sukni, która już samym układem fałd przydaje jej dostojności, jak idzie wyprostowana, ze starannie zaplecionymi i ściągniętymi nad kark wło­sami. A przecież bardzo musiały jej ciążyć te długie trzy tygodnie!

Zanim wróciłem do chaty, pochodziłem trochę po podwórzu: było mi smutno, znowu było mi smutno. Czy może razem z dzieciństwem utraciłem beztroskę? Przyłączyłem się do kolegów, poczęstowałem wszyst­kich orzeszkami kola. Przyjemna goryczka — ta za­zwyczaj przyjemna i dająca ustom taką świeżość go­ryczka orzeszków, gdy napić się potem wody — była teraz dla mnie samą goryczą.

Ojciec przychodził oczywiście często, bo mógł mnie odwiedzać, ile razy zechciał, jednak niewiele mówi­liśmy sobie podczas tych odwiedzin: na prawdziwą

między nami intymność nie było miejsca pośród gro­mady kolegów, i młodych mężczyzn; mówiliśmy to o tym, to owym, słowa kierowały się ku coraz innym sprawom, aby wreszcie utknąć, jakby zagubione, i chy­ba koniec końców zapadłoby milczenie, gdyby w któ­rejś chwili moi koledzy czy też mężczyźni nie podtrzy­mali rozmowy.

W czwartym tygodniu mieliśmy już więcej swobody. Po większej części ranki zabliźniły się bądź ich stan nie budził najmniejszych obaw, by cokolwiek mogło zakłócić proces gojenia się. Z końcem tygodnia wydo- brzeliśmy całkowicie. Opiekujący się nami mężczyźni spłaszczyli wtedy nasze czepce do poprzednich rozmia­rów i porozrywali szwy naszych bubu. Dostaliśmy te­raz szerokie męskie spodnie; oczywiście nie posiada­liśmy się z niecierpliwości, żeby się w nich pokazać. Dumni, niesłychanie dumni z tej nowej odzieży, wy­braliśmy się na miasto. Szliśmy gromadą, rozmawiając bardzo głośno, o wiele głośniej niż trzeba, mimo że

i bez tego zwracaliśmy aż nadto uwagę wszystkich.

Mieliśmy więcej swobody, lecz jeszcze pozostawa­liśmy razem. I właśnie tak, gromadnie, chodziliśmy w odwiedziny do rodzin każdego z nas. Te nasze od­wiedziny stawały się wszędzie świętem, połączonym z prawdziwą ucztą, co jak najbardziej nam odpowia­dało, bo teraz, w pełni rekonwalescencji — czy nawet już po rekonwalescencji, jak między innymi w moim wypadku — mieliśmy niebywały apetyt.

Jeżeli zdarzało się, że jakiś jeszcze nie obrzezany chłopak próbował spwufalić się z naszą rozbrykaną gro­madą, chwytaliśmy go i dla zabawy okładaliśmy pom­ponami. Jednak w dalszym ciągu obowiązywał nas za­kaz zbliżania się do dziewcząt i nikt nie ośmieliłby się go naruszyć: byliśmy przecież uprzedzeni, wyraźnie uprzedzeni, że jeżeli nie będziemy unikać bliskości ko­

biet, możemy się narazić na bezpłodność. Gdy spoty­kałem Fantę, dyskretnie dawała mi znak z daleka, a ja odpowiadałem jej podobnie, poprzestając niemalże na mrugnięciu. Czy wciąż ją lubiłem jak poprzednio? Nie umiałbym na to odpowiedzieć. Bo wprawdzie dopiero miesiąc minął od dnia, kiedy z dzieciństwa weszliśmy w okres męski, lecz przez ten miesiąc tak zupełnie by­liśmy odgrodzeni od świata, tak bardzo zdążyliśmy się zmienić i tak bardzo staliśmy się obojętni wobec tego, jacy byliśmy uprzednio, że naprawdę nie wiedziałem... „Z czasem lepiej się w sobie rozeznam” — powtarza­łem w duchu. Ale na czym miałoby polegać to lepsze rozeznanie? Również i tego nie umiałbym jasno okre­ślić.

Nadeszła wreszcie chwila, że uzdrowiciel uznał nas za ostatecznie wykurowanych — i zwrócił rodzicom. Lecz jeszcze nie dla wszystkich oznaczało to powrót do domu. Dla mnie jednak tak: jako uczeń nie mogłem już, ze względu na szkołę, brać udziału w wędrówkach do pobliskich miasteczek i wsi razem z resztą podob­nych mi mężczyzn. Również z tego samego powodu nie mogłem uczestniczyć w pracach na polu uzdrowiciela, mimo że według zwyczaju tak należało odpłacić mu się za opiekę nad nami. Rodzice uczynili jednak wszystko co trzeba, by mnie uwolnić od tych powin­ności.

Mogłem wreszcie na dobre wrócić do domu. W obej­ściu oczekiwała na mój powrót cala rodzina. Rodzice uścisnęli mnie serdecznie, zwłaszcza mama — jak gdy­by nią powodowała ukryta chęć utwierdzenia się, że nadal jestem jej synem i że moje drugie narodziny w niczym nie pomniejszyły mojego synostwa. Ojciec obserwował mnie przez chwilę, px> czym, jakby wbrew sobie, wskazał na chatę stojącą naprzeciw chaty ma­my i powiedział:

— Od dzisiaj, chłopcze, ta chata jest twoją chatą.

— Tak — dodała mama — odtąd spał będziesz tu­taj, ale, jak widzisz, jestem od ciebie na odległość głosu...

Otworzyłem drzwi: na łóżku leżała przygotowana dla mnie odzież. Podszedłem; brałem do ręki sztuka po sztuce i odkładałem jak najstaranniej. To była męska odzież!

Tak, moja chata stała naprzeciw chaty należącej do mamy, znajdowałem się w zasięgu głosu mamy, ale ubranie na łóżku było męskim ubraniem! Byłem męż­czyzną!

— Jesteś zadowolony z nowego ubrania? — spytała mama.

Czy zadowolony? Tak, zadowolony: zrozumiałe, samo przez się zrozumiałe, że zadowolony! Dlaczego by mia­ło być inaczej? To przecież piękne ubranie, to przecież... Obejrzałem się na mamę: uśmiechała się żałośnie.

Miałem piętnaście lat, gdy pojechałem do Konakri zdobywać tam wykształcenie techniczne w szkole nazywanej podówczas imieniem Georges Poireta, a póź­niej przemianowanej na Gimnazjum Techniczne.

Po raz drugi opuszczałem wtedy rodziców. Za pierw­szym razem doszło do tego zaraz, jak tylko otrzyma­łem świadectwo ukończenia szkoły podstawowej w Ku- russie: w roli tłumacza wybrałem się z oficerem, który przeprowadzał w naszym rejonie pomiary geodezyjne kierując się w stronę Sudanu. Ale tym razem chodziło

o wyjazd poważniejszej natury.

Mama przez cały tydzień gromadziła zapasy. Kona­kri leży o jakieś sześćset kilometrów od Kurussy, a więc była to dla mamy jakby ziemia nieznana, może nawet tak nieznana, że tylko Bogu wiadomo, czy ludzie tam jedzą do syta. Właśnie dlatego mama przygoto­wała całą górę kuskusu, mięsiwa, ryb, ignamów, ryżu, patatów. Już na tydzień wcześniej zaczęła obchodzić najbardziej szanowanych marabutów *, żeby zasięgnąć ich opinii co do mojej przyszłości i złożyć ofiary. Dla uczczenia pamięci swojego ojca złożyła ofiarę z byka i zwróciła się do duchów przodków swojego rodu z bła-

galną prośbą o opiekę nade mną, bym pomyślnie zdo­łał odbyć całą podróż, która w jej oczach była trochę jakby podróżą do dzikusów. Okoliczność, że Konakri , jest stolicą Gwinei, jedynie podkreślała według niej obcość tego miejsca, do którego się udawałem.

Na dzień przed moim odjazdem wielka uczta zgro­madziła w naszym obejściu marabutów i specjalistów od sporządzania fetyszy, notablów i przyjaciół domu — zresztą, prawdę mówiąc, wszystkich, którzy mieli ocho­tę przyjść do nas, gdyż w przeświadczeniu mamy nie tylko nie wypadało bronić komukolwiek wstępu, ale, przeciwnie, należało starać się, by przedstawiciele wszystkich warstw wzięli udział w tej uczcie, gdyż właśnie to miało zapewnić pełną pomyślność mojej wy­prawie. W takiej zresztą intencji marabuci nakazali mamie ponieść owe koszta w wiktuałach. Zrozumiałe więc, że każdy, kto się już nasycił, dawał mi swoje bło­gosławieństwo.

— Niech cię szczęście nigdy nie opuszcza! — mówił, ściskając mi dłoń. — Obyś dobrze się uczył! Niech cię Bóg ma w swojej opiece!

Sami marabuci posługiwali się dłuższymi formułka­mi. Zaczynali od wyrecytowania stosownych do oko­liczności wersetów Koranu, a po owych inwokacjach wypowiadali imię Allacha i udzielali mi błogosławień­stwa.

Miałem smutną noc. Byłem bardzo przejęty, byłem trochę wylękniony, a w każdym razie budziłem się wielokrotnie. I nagle wydałcT mi się, że słyszę płacz. Natychmiast pomyślałem o mamie. Wstałem i pod­szedłem do jej chaty: z tłumionym łkaniem mama mio­tała się na posłaniu. Może powinienem do niej podejść, spróbować ją pocieszyć; nie miałem jednak pewności, jakby to przyjęła: chyba nie byłaby zadowolona, że niespodziewanie nachodzę ją w płaczu; wycofałem się

I

ze ściśniętym sercem. Czy musi tak być w życiu, że ważne przedsięwzięcia opłaca się łzami?

Mama obudziła mnie o świcie i nie potrzebowała powtarzać mi dwa razy, że czas wstawać. Twarz, wi­działem, miała ściągniętą, ale poza tym nie okazywała niczego po sobie. I ja też nic nie powiedziałem; zacho­wywałem się tak, jakby jej pozorny spokój rzeczywi­ście pozwolił mi nie zauważyć jej bólu. Cały mój ba­gaż był już spakowany i leżał w chacie.

— A co w tej butelce? — spytałem wskazując przy­troczoną do niego w dobrze widocznym miejscu bu­telkę.

— Tylko jej nie zbij! — powiedziała mama.

— Będę uważał.

— Pamiętaj! Każdego rana masz z niej upić jeden łyk, zanim pójdziesz do szkoły.

— To woda na inteligencję? — spytałem domyślnie.

— Otóż to! I nie ma skuteczniejszej niż ta tutaj: to woda z Kankan!

Już miałem okazję pić ową wodę: mój profesor da­wał mi ją przed końcowymi egzaminami w szkole. To woda o cudownym działaniu; ma wiele właściwości, ale przede wszystkim rozwija umysł. Przygotowuje się ją w niepowszedni sposób: marabuci wypisują na tablicz­kach modlitwy z Koranu, po czym zmywają napisany tekst i właśnie woda, ta woda, którą skrzętnie zbierają po zmyciu tekstu modlitwy, stanowi, wraz z dodatkiem miodu, najważniejszy składnik eliksiru. Najdroższy i najskuteczniejszy z nich sporządzany jest w Kankan, najbardziej muzułmańskim i świątobliwym z naszych miast. Oprócz tego eliksiru, w który zaopatrzyła mnie mama, już poprzedniego dnia otrzymałem od taty wy­pełniony talizmanami koźli róg; miałem się z nim ni­gdy nie rozstawać dla ochrony przed złymi duchami.

— Teraz biegnij pożegnać się ze wszystkimi — po­wiedziała mama.

Poszedłem powiedzieć do widzenia wszystkim star­szym ludziom, wszystkim sąsiadom; było mi ciężko na sercu. Znałem ich, od najwcześniejszych lat znałem tych mężczyzn i te kobiety, zawsze ich tutaj widziałem, ale także widziałem, jak niejedni z nich schodzili z tego świata: odeszła już tak przecież moja druga babcia, matka taty. Czy więc jeszcze zobaczę tych, z którymi teraz się żegnam? To nagłe uczucie niepewności spra­wiło, że miałem wrażenie, jakbym się żegnał ze swoją własną przeszłością. I czy trochę nie było to tak rze­czywiście? Czy nie pozostawiałem tutaj dużej części swojej przeszłości?

Gdy wróciłem i zastałem mamę płaczącą nad moim bagażem, sam też zacząłem płakać. Rzuciłem się jej w ramiona, objąłem.

— Mamo! — zawołałem.

Słyszałem, jak szlocha, czułem, jak ciężko oddycha.

— Nie płacz — mówiłem — mamo, nie płacz!

Sam jednak również nie potrafiłem powstrzymać łez; wszystko wołało we mnie, że rozstanie na stacji będzie ponad moje siły, że nie zdołam się rozstać. I mama najwidoczniej odczuwała to podobnie, bo uznała, że lepiej pożegnać się już tutaj, w domu. Uścisnąłem ją po raz ostatni i odszedłem czym prędzej, niemal bie­giem. Moimi bagażami zajęli się terminatorzy, bracia, siostry.

Zaraz potem znalazł się przy mnie ojciec i jak daw­niej, kiedy jeszcze byłem dzieckiem, wziął mnie za rękę. Zwolniłem kroku: zupełnie opuściła mnie odwa­ga. Zanosiłem się płaczem.

— Tato!...

— Tak...

— To naprawdę mam jechać?

— Jakżeby inaczej? Wiesz, że masz jechać.

— Tak...

Znowu zacząłem płakać.

— Przestań, uspokój się. Przecież już jesteś duży!

Lecz sama jego obecność, a nawet jego czułość, a na­wet — jeszcze bardziej — opiekuńczy uścisk jego cęki, wszystko to odbierało mi do reszty odwagę. I ojciec zdał sobie z tego sprawę.

— Już stąd zawrócę — powiedział. — Pożegnamy się tutaj; nie ma co zalewać się łzami na stacji, w obec­ności twoich kolegów; zresztą nie chcę, żeby mama była sama w takiej chwili: ona mocno przeżywa to roz­stanie. Ja też je mocno przeżywam, przeżywamy je tak wszyscy, ale nie możemy się temu poddawać. Bądź dzielny! W Konakri nie będziesz sam, moi bracia zaj­mą się tobą. Tylko pamiętaj, bądź pilny! Ucz się, jak się tutaj uczyłeś. To nas kosztuje wiele wyrzeczeń, że­byś mógł się tam uczyć; nie powinny one pójść na mar­ne. Słyszysz?

— Tak.

Pomilczał chwilę.

— Widzisz — zaczął — ja nie miałem ojca czy raczej miałem go tak krótko, że potem nie było komu o mnie dbać: zostałem sierotą w dwunastym roku życia i o własnych siłach musiałem iść dalej. Nie było mi łatwo! U wujków, którzy mnie wzięli do siebie, byłem bardziej, za niewolnika niż za krewnego, chociaż niedłu­go byłem na ich utrzymaniu, bo prawie natychmiast oddali mnie do służby u pewnego Syryjczyka. Wszyst­ko, co zdołałem zarobić, im oddawałem, lecz nawet i to nie miało najmniejszego wpływu na ich grubiańskość

i zachłanność. Mocno musiałem się przykładać, dużo pracować, żeby dojść do tego, do czego doszedłem. Ty teraz... Ale dość o tym... Umiej wykorzystać szansę!

Chciałbym z ciebie być dumny. Nic więcej mi nie trze­ba. Postarasz się?

— Postaram się, tato.

— No to i dobrze... Powiedziałem ci: bądź dzielny. Idź już!...

— Tato!

Przytulił mnie do siebie; nigdy dotąd jego uścisk nie był taki mocny jak ter.az.

— Idź, chłopcze, idź!

Puścił mnie nagle i szybko zawrócił; chyba nie chciał, bym zobaczył, że płacze. Ruszyłem w. stronę stacji. Naj­starsza z moich sióstr, moi bracia, co młodsi termina­torzy, a wśród nich oczywiście Sidafa, szli ze mną, nieśli bagaże. W miarę, jak ubywało nam drogi, coraz więcej szło z nami przyjaciół. Również Fanta! Wyglądało to trochę tak, jakbym znowu szedł do szkoły — znowu wśród kolegów dołączających po drodze! Chyba nawet nigdy przedtem nie szliśmy równie liczną gromadą. Zresztą: albo nie wybierałem się teraz do szkoły?

— Fanta — powiedziałem — idziemy do szkoły... Odpowiedziała mi na to tylko bladym uśmiechem,

jedynie takie echo wzbudziły moje słowa. Owszem, uda­wałem się do szkoły, lecz sam, tym razem sam! Nigdy dotąd nie szliśmy równie wielką gromadą, a jednak nigdy nie byłem bardziej samotny niż teraz. Było mi niewątpliwie najciężej, ale wszyscy odczuwali to roz­stanie: zamieniliśmy z sobą zaledwie kilka słów. Zna­leźliśmy się na peronie stacji, czekaliśmy na pociąg, na­dal prawie nie odzywając się, bo i cóż każde z nas mogłoby powiedzieć innego niż to, co czuliśmy wszyscy i co bez słów było oczywiste.

Również wielu griotów przyszło na mój odjazd. Led­wo znalazłem się na peronie, od razu zarzucili mnie swoimi śpiewnymi pochlebstwami: „Jesteś już mądry jako biali! Zaprawdę jesteś jako biali! Zasiądziesz

w Konakri pośród najsłynniejszych!” Oczywiście tyle przesady wpędzało mnie o wiele bardziej w zakłopota­nie, niż łechtało moją próżność. Bo niby cóż ja umia­łem? Niewiele, jeszcze bardzo niewiele. A to, co umia­łem, umieli również otaczający mnie koledzy. Jakże chętnie powiedziałbym griotom, żeby przestali albo że­by przynajmniej tak bardzo nie przesadzali w pochwa­łach! Byłoby to jednak wbrew zwyczajom, więc zmil­czałem. Zresztą te ich pochlebstwa nie były może tak zupełnie bezsensowne: kazały mi myśleć o tym, ze bę­dę musiał porządnie zabrać się do nauki. Wprawdzie zawsze uczyłem się pilnie, ale teraz czułem się jak gdyby zmuszony spełnić to, o czym śpiewali grioci — tak, żebym za swoim powrotem tutaj, za każdym powrotem, nie wychodził w oczach ludzi na osła.

Te pochlebstwa miały jeszcze jedną dodatkową właściwość: pozwoliły mi zapomnieć o smutku. Roz­śmieszyły mnie, rzeczywiście rozśmieszyły mnie naj­pierw, a dopiero potem spowodowały moje pomieszanie. Ich śmieszność na pewno nie mogła ujść również uwagi moich kolegów, na pewno nie mogła, jednak nie oka­zywali tego po sobie; bodaj jesteśmy tak już przyzwy­czajeni do przesady griotów, że nawet nie zwracamy na to uwagi. Natomiast Fanta... Fanta sprawiała wra­żenie, że bierze te wszystkie pochlebstwa za dobrą mo­netę. Słuchając ich, ani się uśmiechnęła i miała oczy wniebowzięte! Droga Fanta... Jakbym chwytał się ostat­niej deski ratunku, spojrzałem jeszcze ku siostrze, żeby u niej znaleźć potwierdzenie swoich odczuć, bo naj­pewniej odczuwała to samo. Siostra była jednak zajęta wyłącznie moimi bagażami. Już mi zresztą wielokrotnie powtarzała, żebym uważał na nie, a i teraz, gdy nasze spojrzenia skrzyżowały się, nie omieszkała mi znowu

o tym przypomnieć.

— Nie bój się — odpowiedziałem. — Będę uważał.

— Pamiętasz, ile ich masz?

— Jasne!

— To niech ci się nic nie zapodzieje nie wiadomo gdzie. Pamiętaj, że pierwszej nocy będziesz w Mamu i że na noc pociąg tam staje.

— Już nie jestem dzieckiem, żebyś mi musiała wszystko tłumaczyć.

— Nie, nie jesteś, ale nie wiesz, na jakich ludzi mo­żesz się natknąć. Trzymaj bagaże przy sobie i licz je od czasu do czasu: miej wszystko na oku.

— Dobrze przyrzekłem.

— I nie dowierzaj pierwszym lepszym! Słyszysz?

— Słyszę, słyszę!

Ale właściwie przestałem już słuchać, co mówiła, tak samo jak przestałem się uśmiechać na przesadne pochwały griotów: znów mnie naszły bolesne myśli

o rozstaniu! Akurat moi mali braciszkowie wsunęli mi w dłonie swoje łapki, czułem miłe ciepło tych drobnych łapek i myślałem o tym, że zaraz, jak tylko nadjedzie pociąg, będę musiał je puścić, będę musiał rozstać się z tym ciepłem, z tym miłym ciepłem. Myślałem z lę­kiem o przyjeździe pociągu, pragnąłem, żeby się spóź­nił; przecież zdarzają się spóźnienia, więc może spóźni się i dzisiaj? Spojrzałem na zegar: tak, pociąg się spóź­nia, ma i dzisiaj opóźnienie!... Ale naraz wynurzył się: już nadjeżdżał, już musiałem rozstać się z tymi rączy- nami, rozstać się z tym ciepłem — tak samo jak rozstać się ze wszystkim!

W przedodjezdnym tumulcie nie widziałem nikogo innego, jak mi się wydawało, tylko moich braciszków: to tu, to tam, byli równocześnie wszędzie, jak gdyby nie wiedzieli, co z sobą począć, a przecież za każdym razem przemykali się do pierwszego rzędu, szukałem ich tam wzrokiem, wypatrywałem ich nieznużenie. Czyżbym aż tak ich kochał? Nie wiem. Przecież bywa­

ło nieraz, że ani o nich dbałem: gdy wychodziłem z ra­na do szkoły, najmłodsi jeszcze spali lub ich akurat kąpano, a gdy wracałem do domu, znowu nie poświę­całem im za wiele czasu. Ale teraz miałem oczy tylko dla nich. Czy był to wpływ tego miłego ciepła, które jeszcze zachowało mi się w dłoniach i przypominało zarazem, że dopiero co ojciec również trzymał mnie za rękę? Być może; tak, może był to dla mnie ostatek tego ciepła, które jest ciepłem rodzinnego domu.

Cały bagaż podano mi przez okno; zwaliłem to wszystko na jedną stertę wokół siebie. Wprawdzie z tym samym skutkiem co i do tej chwili, ale na pewno udzielała mi jeszcze ostatnich przestróg siostra i na pewno również mieli mi jeszcze wszyscy coś miłego do powiedzenia przed samym odjazdem, niemniej ja podczas owej pożegnalnej sceny, gdy pociąg już ruszał, gdy powiewały chusteczki i wznosiły się ręce, ja wte­dy niczego nie widziałem wyraźniej jak to, że wzdłuż peronu, wzdłuż ruszającego pociągu biegną moi bra­ciszkowie i coś do mnie wołają na pożegnanie. U końca peronu dołączyły do nich jeszcze Fanta i siostra. Pa­trzyłem, jak malcy wymachują berecikami, jak Fanta z siostrą powiewają chustkami — i nagle przestałem widzieć, wszystkich straciłem z oczu wcześniej, niżby powinno to nastąpić wskutek odległości: łzy mi zmą­ciły wzrok. Jak oczadziały długo potem tkwiłem w ką­cie przedziału, pośród sterty bagaży, z tym ostatnim obrazem w. oczach: bracia, siostra, Fanta...

Około południa pociąg dojechał do Daboli. Ułożyłem wreszcie bagaże, policzyłem wszystko i pomału zaczą­łem zwracać uwagę na otoczenie, na rzeczy, ludzi. Usły­szałem, że mówi się tu w języku peul: Dabola to już początek krainy Peulów. Wielka równina, na której do­tychczas żyłem — ta jakże bogata i zarazem biedna równina, niekiedy skąpa wskutek spiekoty, ale przecież

i przyjazna przez rodzimość swojego pejzażu — ustępo­wała miejsca pierwszym wzniesieniom Futy Dżalon.

Pociąg ruszył dalej w kierunku na Mamu i niebawem ukazały się góry. Zagradzały horyzont, a pociąg jechał zdobywać je; był to jednak podbój bardzo powolny i beznadziejny, tak powolny i beznadziejny, że niekiedy jechaliśmy niewiele szybciej, niżby iść piechotą. Ta nowa, zbyt nowa dla mnie i zbyt powikłana w swoim urzeźbieniu kraina bardziej mnie zbijała z tropu, niż zachwycała; nie docierało do mnie jej piękno.

Przyjechałem do Mamu na krótko przed końcem dnia. Ponieważ pociąg wyruszał stąd dalej dopiero na­zajutrz, pasażerowie urządzali się, jak mogli, nocowali w hotelu lub u przyjaciół. Mnie udzielił gościny dawny terminator ojca, który był uprzedzony o moim przy- jeździe. Okazał mi w słowach wielką życzliwość, lecz może już zapomniał o różnicy między tutejszym klimatem i klimatem Kurussy, bo ofiarował mi nocleg w ciemnej chacie na wzgórzu, gdzie mogłem do woli — i o wiele dokładniej, niżbym sobie życzył! — poznawać nocne zimno i ostrość powierza Futy Dżalon. Nie, nie przypadły mi góry do gustu!

Nazajutrz pojechaliśmy dalej i z nagła coś się we mnie odmieniło: nie wiem, czy to może dlatego, że ten górzysty krajobraz przestał już być dla mnie zaskocze­niem, w każdym razie zmieniłem o nim zdanie tak bar­dzo, że od Mamu do Kindii ani na chwilę nie odstąpiłem od okna. Patrzyłem. Tym razem patrzyłem z zachwy­tem na przesuwające się szczyty i przepaście, strumie­nie i wodospady, lesiste zbocza i głębokie doliny. Wszę­dzie jawiła się woda: dawała wszystkiemu życie. Był to cudowny widok, chociaż chwilami, kiedy pociąg za bardzo się zbliżał do przepaści, robiło mi się trochę straszno. I powietrze było tak niebywale przejrzyste, że każdą rzecz widziałem w najdrobniejszych szczegółach.

Rzeczywiście szczęśliwa to ziemia, a w każdym razie wyglądająca na szczęśliwą. Pasły się tu niezliczone sta­da; wciąż je mijaliśmy, pozdrawiani przez pasterzy.

Na postoju w Kindii nie słyszałem już ani słowa w peul: ludzie mówili dialektem susu, którym mówi się rówmież w Konakri. Przysłuchiwałem się im przez chwilę, ale mało co potrafiłem zrozumieć.

Teraz pociąg jechał już w dół, ku wybrzeżu: o ile przedtem, gdy wspinał się pod górę, sapał i dyszał, to teraz, z góry, gnał chyżo naprzód. Także krajobraz się odmienił, coraz bardziej się różnił od tamtego między Mamu i Kindią, inne też już były jego uroki: utracił swoją groźność, wydawał się jakby oswojony; rozległe przestrzenie, z ich symetrią obszarów zieleni to bana­nowców, to palm, monotonnie następowały po sobie. I upał stawał się większy, wzmagał się w miarę, jak zbliżaliśmy się do równiny i wybrzeża — i w miarę wciąż nasilającej się wilgotności; oczywiście przejrzy­stość powietrza traciła na tym wyraźnie.

Z nadejściem wieczoru ukazał się rzęsiście oświetlony półwysep Konakri. Wydał mi się z daleka jakby rzuco­nym na wodę kwiatem, który jednak trzyma się brze­gu swoją łodygą. Woda wokół niego lśniła łagodnie, lśniła niczym niebo, tylko że niebo nie posiada aż tak intensywnej migotliwości. Kwiaf zaczął się niebawem rozrastać, woda cofała się, utrzymując się jeszcze przez chwilę po obydwu stronach łodygi, po czym znikła. Po­ciąg zbliżał się teraz szybko. A gdy znaleźliśmy się w światłach półwyspu, jak w samym środku kwiatu, zatrzymał się.

Rosły, wyróżniający się tą swoją rosłością mężczyzna podszedł do mnie. Nigdy dotąd go nie widziałem — a jeżeli nawet, to w tak wczesnym dzieciństwie, że już zupełnie go nie pamiętałem — ponieważ jednak patrzył

na mnie nie jak na kogoś obcego, odgadłem, że to brat taty.

— Czy pan... czy wujek Mamadu? — spytałem.

— A tyś mój bratanek Laye! Z miejsca cię poznałem: zupełnie, jakbym zobaczył twoją mamę, wykapany por­tret! Trudno by cię nie poznać! Mama zdrowa?... A ojciec?... Np, narozmawiamy się jeszcze, teraz już chodźmy: najpierw musisz coś zjeść, odpocząć sobie. W drogę, kolacja już czeka i pokój też masz przygoto­wany.

Tej nocy po raz pierwszy spałem w europejskim do­mu. Ale chyba dlatego, że nigdy dotąd nie spałem w ta­kich domach — czy jeszcze może z powodu wilgotnej duchoty w Konakri lub też długiej dwudniowej podró­ży pociągiem — spałem źle. A przecież w dostatnim domu wuja można było czuć się wyśmienicie, tym bar­dziej że mój pokój był wystarczająco duży, a łóżko oka­zało się takie miękkie jak nigdzie u nas! I ponadto przyjęto mnie w domu wuja z całą serdecznością, przy­jęto jak syna! A jednak żałowałem swojej Kurussy, ża­łowałem swojej chaty! Wszystkie moje myśli biegły tam z powrotem, widziałem w myślach mamę, tatę, widziałem braci i siostry, widziałem przyjaciół. Byłem już w Konakri, ale przecież niezupełnie, bo wciąż jeszcze tyłem w Kurussie, chociaż tam, w Kurussie, już mnie nie było. Znajdowałem się i tu, i tam, byłem jakby rozdarty. I mimo całej serdeczności, z jaką mnie przy­jęto u wujostwa, czułem się bardzo osamotniony.

— I jak, dobrze ci się spało? — spytał mnie wuj Mamadu, gdy zjawiłem się przed nim rano.

— Dobrze — zapewniłem.

— No, chyba nie za dobrze — powiedział. — Zbyt raptowna zmiana... Ale to rzecz przyzwyczajenia. Mo­że następnej nocy już odpoczniesz lepiej...

— Na pewno.

— No właśnie. A co dziś masz zamiar robić?

— Nie wiem. Chyba powinienem zgłosić się w szkole?

— Pójdziemy tam obydwaj jutro. Dzisiaj idź sobie zwiedzić miasto. Skorzystaj z ostatniego dnia wakacji. Masz ochotę?

— Tak, wujku.

Zwiedziłem miasto. Ogromnie różniło się od Kurussy. Ulice biegły jak pod sznurek i przecinały się pod kątem prostym. Były wysadzane po brzegach drzewami man- gowymi, które wydawały się tu błogosławieństwem, bo upał ledwo pozwalał oddychać, nie dlatego zresztą, że­by w Konakri było upalniej niż w Kurussie, co to, to nie — chyba temperatura jest nawet wyższa w Ku­russie, ale tutaj upał okazał się parny ponad wszelkie pojęcie. Domy stojące wśród kwiatów i liści wyglądały tak, jak gdyby zupełnie ginęły wśród zieleni, jak gdy­by tonęły w rozbuchanym odmęcie zieleni. A potem zobaczyłem morze!

Zobaczyłem je nagle u wylotu którejś ulicy — i przez długą chwilę tam stałem patrząc na jego rozległość, na fale pędzące jedna za drugą i rozbijające się wreszcie

o czerwone skały brzegu. W oddali wynurzały się, mi­mo otaczających je oparów, bardzo zielone wyspy. Wydawało mi się, że mam przed sobą najniezwyklejsze zjawisko, jakie można ujrzeć. Jadąc pociągiem, nocą, mało co z niego widziałem; nie byłem w stanie zdać sobie wtedy sprawy z niezmierzoności morza, a tym bardziej z ruchu fal, z tej fascynacji, które morze na­rzuca owym ruchem fal. Teraz miałem to widowisko przed sobą. I nie mogłem od niego oderwać oczu.

— Jak ci się spodobało miasto? — spytał wuj Ma- madu, gdy wróciłem do domu.

— Piękne!

— Na pewno, tylko chyba w nim trochę za gorąco,

sądząc po twoim ubraniu — powiedział. — Całyś mokry od potu! Idź się przebierz. Tutaj będziesz musiał prze­bierać się kilka razy dziennie. Tylko się pośpiesz: obiad już pewnie gotowy i twoje ciotki nie mogą się docze­kać, żeby wreszcie podać do stołu.

Wuj Mamadu zajmował ten dom ze swoimi dwiema żonami, Awą i N’Gady, oraz z młodszym bratem Seku. Obydwie one, nie inaczej niż obydwaj moi wujkowie, miały oddzielne pomieszczenia, które zajmowały wraz ze swymi dziećmi.

Ciocie Awa i N’Gady bardzo mnie polubiły już od tego pierwszego wieczoru; niebawem nie robiły zresztą najmniejszej różnicy między własnymi dziećmi i mną. Nikt nawet nie powiedział dzieciom, dużo młodszym ode mnie, że jestem tylko ich kuzynem: uznały mnie za swojego starszego brata i tak się też do mnie odnosiły; jeszcze dzień nie minął, a już nie odstępowały mnie i sadowiły mi się na kolanach. Później, kiedy weszło w zwyczaj, że każdy wolny dzień spędzałem w domu wujka, nie omieszkały czatować na moje przyjście: ledwo mnie dostrzegły lub dosłyszały, były przy mnie. A jeżeli zdarzyło się kiedy, że pochłonięte zabawą nie zjawiały się od razu, ciocie strofowały je: ,,To tak? Cały tydzień nie widziałyście brata i jeszcze nie biegniecie, żeby go czym prędzej przywitać?” Obydwie robiły rzeczywiście wszystko, i to przez cały czas mo­jego pobytu, by mi zastąpić mamę. Swoją wyrozumia­łość posuwały tak daleko, że nigdy mi nie wypominały żadnej niezręczności, co mnie nawet niekiedy peszyło. Były dobre, z gruntu dobre, i miały bardzo pogodne usposobienie. W krótkim czasie zdołałem się również przekonać, że trudno by o lepszą harmonię niż harmo­nia panująca między nimi. Znalazłem się w rodzinie, do której jakakolwiek kłótliwość nie miała dostępu. Myślę, że to autorytet wuja Mamadu, jego nie ujawniany

autorytet, bo idący w parze z wielkim taktem, był fun­damentem tego spokoju i tej zgodności.

Wuj Mamadu, trochę młodszy od mojego ojca, rosły i silny, zawsze ubrany nienagannie, pełen opanowania i poczucia własnej godności, był człowiekiem, którego osobowość narzucała się z miejsca i nieodparcie. Uro­dził się jak i jego brat, a mój ojciec, w Kurussie, lecz wcześnie ją opuścił; początkowo tam chodził do szkoły, ale później, nie inaczej niż ja teraz, uczył się w Ko- nakri i skończył szkołę nauczycielską w Gore. Bodaj jednak niedługo był nauczycielem: szybko pociągnął go handel. W czasie mojego pobytu w Konakri zajmo­wał stanowisko starszego księgowego w pewnym przed­siębiorstwie francuskim. Powoli poznawałem go coraz lepiej, a im lepiej go poznawałem, tym bardziej go lu­biłem i poważałem.

Był muzułmaninem — mógłbym powiedzieć, że tak samo jak my wszyscy był muzułmaninem, a jednak był nim o wiele pełniej, niż to bywa na ogół. W jego prze­strzeganiu Koranu nie sposób by się dopatrzyć choćby najdrobniejszych uchybień. Nie palii, nie pił, był w każdym calu uczciwy. Ubierał się po europejsku tylko do pracy, w domu zaraz się przebierał, wkładał bubu, które zawsze musiało być niepokalanej czystości, i odmawiał modlitwy. Po ukończeniu szkół zaczął się uczyć arabskiego i mimo że uczył się bez niczyjej po­mocy, tylko posługując się dwujęzycznymi książkami

i słownikiem, tak dobrze poznał ten język, że teraz mó­wił nim równie swobodnie jak francuskim. Nigdy jed­nak nie chwalił się swoją umiejętnością, ponieważ przy­stąpił do nauki arabskiego jedynie z chęci lepszego poznania religii, nie powodując się niczym innym, jak tylko tym jednym jedynym pragnieniem, by móc czy­tać Koran w oryginale. Bo Koran był mu w życiu dro­gowskazem. Nigdy nie widziałem, żeby wuj Mamadu

wpadał w gniew, żeby się wadził ze swoimi żonami; zawsze był spokojny, opanowany, niezwykle cierpliwy. Cieszył się wielkim poważaniem w Konakri; wystar­czało, bym się powołał na pokrewieństwo z nim, .a za­raz jakby spływała na mnie część estymy, jaką go ota­czano. Miałem go za świętego.

Najmłodszy z braci mojego ojca, wujek Seku, różnił się od wujka Mamadu. Nie cechowała go taka niezłom- ność. I był mi w. pewien sposób bliższy. Podobał mi się w nim ten jakiś nadmiar, który przejawiał się w wiel­kiej obfitości słów. Skoro wujek Seku zaczynał mówić, mówił nieznużenie. Chętnie go słuchałem — wszyscy go chętnie słuchali — bo jego słowa nigdy nie były ani czcze, ani powierzchowne i mówił urzekająco. Owemu nadmiarowi towarzyszyły też jednak zalety, które ce­chowały jego starszego brata, Mamadu. Gdy poznałem wujka Seku, nie był on jeszcze żonaty; dopiero się za­ręczył, a to między innymi również sprawiło, że jakoś bardziej się zbliżyłem do niego. Wujek Seku był urzęd­nikiem kolei Konakri—Niger. On również odnosił się do mnie jak najlepiej, tak że przy niezbyt wielkiej róż­nicy wieku między nami był mi raczej starszym bratem niż wujkiem.

Nazajutrz po moim przyjeździe, a więc po ostatnim dniu wakacji, wuj Mamadu zaprowadził mnie do szkoły.

— Zabierz się teraz porządnie do pracy, a Bóg ci do­pomoże — powiedział. — W niedzielę, gdy do nas przyj­dziesz, opowiesz mi o swoich pierwszych wrażeniach.

Na dziedzińcu, gdzie otrzymałem pierwsze informa­cje, i w sypialni, dokąd poszedłem zanieść swoją garde­robę, napotkałem uczniów, którzy jak i ja przybyli tu z Górnej Gwinei. Zapoznałem się z nimi i już nie czu­łem się osamotniony. Niebawem udaliśmy się do klasy. Wszyscy uczniowie, zarówno starsi jak i nowi, znaleźliś­my się razem w jednej wielkiej sali. Już nawet ostrzy­

łem sobie zęby, że dzięki temu będę mógł w dwójnasób korzystać ze szkoły, że zdołam wynieść jakiś pożytek również z lekcji dla starszych uczniów. Od razu rzuciło mi się jednak w oczy, że nie robiono tu prawie żadnej różnicy między dawnymi i nowymi uczniami. Odnio­słem wrażenie, że tym starszym od nas kładzie się w głowę po raz drugi czy nawet trzeci to samo co i w pierwszym roku nauki. „Zobaczymy, jak będzie da­lej!” — pomyślałem sobie, niemniej byłem speszony: ten wstęp zdawał się nie zapowiadać nic dobrego.

Na początek dostaliśmy bardzo łatwe dyktando. Gdy nauczyciel poprawił je wszystkim, nie mogło mi się w głowie pomieścić, że aż tylu napisało je z zupełnie nieprawdopodobną ilością błędów. A było to, jak mówię, dyktando bardzo łatwe, bez jakichkolwiek pułapek, tak że na czymś takim nie potknąłby się ani jeden z moich kolegów w Kurussie. Następnie dano nam zadanie ra­chunkowe: rozwiązało je tylko dwóch z nas czy może trzech. Poczułem się, jakbym dostał pałką po głowie:

i to ma się nazywać szkoła o wyższym programie nau­czania?! Przecież wyglądało to tak, jakbym cofnął się

o kilka lat wstecz i znalazł w którejś z najmłodszych klas szkoły w Kurussie! I rzeczywiście: minął cały ty­dzień, a ja nic, ale to dosłownie nic nowego się nie do­wiedziałem. W niedzielę zacząłem bardzo się na to uskarżać przed wujem Mamadu.

— Niczego, naprawdę niczego się tam nie uczę, wuj­ku! Wszystko, co nam zadają, umiem od dawna. Po co mi chodzić do takiej szkoły?! Jak tak, to lepiej wrócę do Kurussy!

— Nie — powiedział wujek — zaczekaj trochę!

— Na co jeszcze czekać? Już się przekonałem, że po tej szkole nie mam czego się spodziewać!

— Powoli, nie bądź w gorącej wodzie kąpany! Zaw­sze jesteś taki niecierpliwy? Jeżeli jest to nawet szkoła

o niedostatecznie wysokim poziomie nauczania pod względem wykształcenia ogólnego, to jednak może ci dać przygotowanie zawodowe, jakiego byś nie znalazł nig­dzie indziej. Jeszcze nie pracowałeś w warsztatach?

Pokazałem mu ręce: całe pokancerowane, z obolałymi opuszkami palców.

— Kiedy, wujku, ja wcale nie chcę zostać robotni­kiem — zaprotestowałem.

— Dlaczego akurat robotnikiem?

— Nie chcę, żeby mną pogardzali!

Według tutejszej opinii istniała olbrzymia różnica między uczniami naszej szkoły i uczniami liceum imie­nia Kamila Guy. Nas uważano po prostu za przyszłych robotników; oczywiście, nie za robotników niewykwa­lifikowanych, ale jednak takich, którzy mogą co naj­wyżej zostać majstrami. W każdym razie nie za uczniów, którzy później mogliby się dostać, jak ci z li­ceum Kamila Guy, do szkół w Dakarze.

— Posłuchaj uważnie, co ci powiem — powiedział wujek. — Wszyscy uczniowie z Kurussy, jacy tylko tu­taj przyjeżdżali, odnosili się z pogardą do szkoły zawo­dowej; marzyła się im kariera gryzipiórków. Ty też masz podobne ambicje? Marzysz o karierze, która tyle ci da, że zawsze będzie was tuzin na dziesięć miejsc? Jeżeli taki cel widzisz przed sobą, jeżeli tak już sobie

• postanowiłeś, zmień szkołę. Ale przemyśl i zapamiętaj choćby tyle, że gdybym miał o dwadzieścia lat mniej

i gdybym mógł zacząć naukę od nowa, już za nic bym nie poszedł do liceum pedagogicznego, na pewno! Wyu­czyłbym się dobrego fachu w szkole zawodowej: tak, dobrego fachu, i zaszedłbym z tym daleko!

— Jeżeli tak, to z powodzeniem mogłem zostać w ojcowskiej kuźni!

— Owszem, z powodzeniem mogłeś w niej zostać. Ale

powiedz mi, czy nie miałeś i czy nie masz ambicji zajść dalej?

Jasne, że jak najbardziej było to moją ambicją, jed­nak ani myślałem dążyć do jej urzeczywistnienia jako robotnik fizyczny. Co do tego zgadzałem się z ogólną opinią, według której praca fizyczna to niby coś gor­szego i nie zasługującego na respekt.

— A kto tu mówi o pracy robotnika fizycznego? — powiedział wujek. — Technik niekoniecznie musi być robotnikiem fizycznym, a w każdym razie nie tylko fi­zycznym: jest człowiekiem, który kieruje i który w ra­zie potrzeby umie przyłożyć ręki do roboty. Tymczasem dzieje się tak, że nie potrafią tego ludzie zajmujący kierownicze stanowiska w przedsiębiorstwach; nie znam ani jednego, który by to potrafił. Będziesz miał nad ni­mi właśnie tę wyższość. Wierz mi: zostań, gdzie jesteś. Powiem ci zresztą coś, czego jeszcze nie wiesz: twoja szkoła znajduje się w obliczu reorganizacji. Już nieba­wem zajdą w niej wielkie zmiany. Również wykształ­cenie ogólne nie będzie u was ani trochę gorsze niż w liceum Kamila Guy.

Czy te argumenty wuja przekonały mnie ostatecznie? Chyba nie. Ale i wujek Seku, i nawet ciocie przyłączyli swoje głosy do głosu wuja Mamadu, więc uległem.

Przez cztery dni w tygodniu pracowałem w szkolnych warsztatach, gdzie pod okiem nauczyciela piłowałem żelastwo lub heblowałem deski. Była to na pozór praca łatwa i wcale nienudna, a jednak okazała się trudniej­sza, niżby mogło się wydać na pierwsze wejrzenie: w końcu zaczęła mi się nawet porządnie dawać we znaki pewnie dlatego, że nie byłem do niej wdrożony i że wie­le godzin musiałem tkwić przy warsztacie na nogach. Nie wiem wskutek czego — może wskutek tego wysta­wania przy warsztacie czy też podrażnienia skóry opił­kami metalu lub wiórami — w każdym razie spuchły

mi stopy i zaczął formować się wrzód. W Kurussie by­łaby to chyba nieznaczna dolegliwość czy nawet, jak myślę, w ogóle by nie doszło do czegoś takiego, ale tu­taj, w tym nawilgłym upale, w tym klimacie, do któ­rego organizm nie zdążył się jeszcze przystosować, wrzód tak się rozrósł, że musiałem iść do szpitala.

Lepiej już nie mówić o moim samopoczuciu w wyni­ku tego wszystkiego! Na dodatek bardziej niż spartań­skie pożywienie w szpitalu, który był zresztą okazałym szpitalem, mogło tylko pogorszyć to samopoczucie. Całe szczęście, że skoro tylko ciocie dowiedziały się, co ze mną, natychmiast odmieniło się wiele: dzień w dzień przynosiły mi posiłki, a i wujkowie przychodzili mnie odwiedzać. Gdyby nie oni wszyscy, znalazłbym się w ostatecznym opuszczeniu — sam jeden w tym mieś­cie o wrogim mi klimacie, w mieście obcym mi z ducha, gdzie prawie nic nie rozumiałem z używanego tu dia­lektu, bo ludzie dookoła rozmawiali tylko w susu, a ja, jako Malinkę, znałem oprócz francuskiego jedynie ma­linkę.

Uważałem poza tym, że nie może być nic głupszego niż tak leżeć i leżeć, i gapić się w sufit, i oddychać tym lepkim powietrzem, i pocić się bez ustanku zarówno za dnia, jak i mocą. Lecz jeszcze gorzej znosiłem to, że nie chodzę do szikoły, że jestem skazany na bezczynność —

i ta atmosfera przymusowej bezczynności przytłaczała mnie. Bo czy wszystko nie sprowadzało się do tego, że bezużytecznie, że beznadziejnie traciłem tu czas? Wrzód ani rusz nie chciał się goić! Wprawdzie nic mi nie było gorzej, ale też nic nie lepiej; wrzód sprawiał wrażenie, że mu ta sytuacja w pełni odpowiada...

Powoli, bardzo powoli mijał rok szkolny; miałem uczucie, że trwa i trwa — jak te deszcze, które tutaj całymi dniami, a niekiedy całymi tygodniami bębnią w blaszany dach — że trwa i trwa tak samo bez końca

jak moje dochodzenie do zdrowia. I nagle, jakby nie­wytłumaczalnym zrządzeniem losu, wraz z końcem ro­ku wydobrzałem. Już był zresztą najwyższy czas po temu, bo naprawdę zaczynałem się dusić! Wszystko go­towało się we mnie ze zniecierpliwienia!

Jechałem do Kurussy jak do ziemi obiecanej!

Gdy po wakacjach wróciłem w październiku do Ko- nakri, już zdążyły dokonać się w szkole przeobra­żenia, o których mówił mi wujek. Zmieniło się w niej^ nie do poznania. Zbudowano nowe sale, nastał nowy dyrektor, przybyli profesorowie z Francji. Teraz była to szkoła, która dawała nie tylko solidne wykształcenie zawodowe, ale również wystarczająco pogłębione wy­kształcenie ogólne. Już nie musiałem zazdrościć uczniom liceum Kamila Guy: uczyłem się w gruncie rzeczy tego samego co oni, a ponadto zdobywałem wykształcenie zawodowe. Po starszych uczniach nie było śladu: wszy­scy co do jednego zostali zaangażowani przez kolej Ko- nakri-Niger. Tak więc nauka według nowego programu zaczynała się od nas. Nie mylił się wuj Mamadu, nie wprowadził mnie w błąd. Uczyłem się zawzięcie, uczy­łem się tak, że z końcem każdego okresu moje nazwisko pojawiało się na tablicy honorowej. Wuj Mamadu nie posiadał się z radości.

Właśnie owego roku, w gruncie rzeczy pierwszego dla mnie roku szkolnego w Konakri, bo poprzedni mało co się liczył, zaczęła się moja przyjaźń z Marią.

Gdy myślę o tej przyjaźni — a często o niej myślę, często o niej marzę, ciągle o niej marzę! — wydaje mi się, że nie istniało wówczas nic, co bym bardziej cenił, co by mi bardziej rozgrzewało serce w latach pobytu na

obczyźnie. Wcale zresztą nie dlatego tak się działo, by mi brak było serdecznej atmosfery, na pewno nie: cio­cie, wujkowie odnosili się do mnie z jak największą serdecznością. Byłem jednak w wieku, kiedy serce od­czuwa niedosyt, póki nie zdarzy mu się odkryć, że oto istnieje ktoś, ku komu może się zwrócić z niepojętą czułością, i jest to oczywiście odkrycie wolne od wszel­kich nakazów prócz tego jednego, jak najbardziej własnego, a przemożnego i kategoryczniejszego niż wszelkie inne. Czy jednak w mniejszym lub większym stopniu człowiek nie jest w tym wieku zawsze? Czyż nie dzieje się tak, że w mniejszym lub większym stop­niu zawsze odczuwa napór owych pragnień? Bo czy na­prawdę serce jest kiedykolwiek spokojniejsze?...

Maria była uczennicą szkoły dla dziewcząt. Jej oj­ciec — zanim jeszcze zaczął studiować medycynę i za­nim osiedlił się w Bela — uczył się razem z wujem Ma- madu i obydwaj tak bardzo zaprzyjaźnili się z sobą od tamtej pory, że teraz Maria spędzała wszystkie niedziele w domu wujostwa, znajdując tu, jak i ja, ciepło domo­wego ogniska. Była Mulatką o bardzo jasnym, prawie białym kolorze skóry. Była piękna, na pewno najpięk­niejsza ze wszystkich dziewcząt w swojej szkole; dla mnie była piękna jak z bajki! I miła, i pełna wdzięku,

i zawsze pogodna! Miała wyjątkowo długie włosy, miu- ła warkocze, które sięgały do pasa.

Zjawiała się w niedzielę u wujostwa bardzo wcześnie, zazwyczaj wcześniej ode mnie, gdyż ja lubiłem połazi- kować sobie najpierw po ulicach. Zaraz po przyjściu ob­chodziła cały dom i witała się z każdym, by następnie już na dobre rozgościć się, najczęściej u cioci Awy, gdzie zostawiała teczkę, przebierała się z europejskiej sukienki w gwinejską tunikę, która zapewnia większą swobodę ruchów, i pomagała w gospodarstwie.'Obydwie ciotki bardzo ją lubiły, miały do niej taki sam stosunek

jak do mnie, ale również lubiły przekomarzać się z nią.

I to na mój temat.

— Cóż to — mówiły — gdzieś znowu podziała męża?

— Jeszcze nie zdążyłam wyjść za mąż — odpowiada­ła Maria pogodnie.

— Kto by pomyślał! — zdumiewała się ciotka N’Gady. — Byłam pewna, że nasz kuzyn to już twój mąż.

— Jeszcze jestem na to za młoda, ciociu!

— A kiedy, uważasz, nie będziesz za młoda? — na­pierała ciotka N’Gady.

Maria poprzestawała na uśmiechu.

— Uśmiech to nie odpowiedź — wtrącała swoje ciot­ka Awa. — Nie mogłabyś odpowiedzieć wyraźniej?

— Ja przecież nic a nic nie odpowiedziałam, ciociu!

— Właśnie o to mi chodzi! Ja w twoim wieku nie byłam taka Skryta.

— Alboż ja jestem skryta? Lepiej mi opowiedz, cio­ciu, o sobie, bo przy twojej urodzie musiałaś wszystkich zauroczyć w całej okolicy, kiedy byłaś w moim wieku!

— Patrzcie ją, chytruskę! Ja o niej, a ona na to

o mnie! I w dodatku jeszcze o moich rzekomych sukce­sach! Czy dziewczęta w waszej szkole wszystkie są takie wygadane?

Obydwie ciotki prędko zdały sobie sprawę z naszej przyjaźni, obydwie temu sprzyjały, a co więcej popy­chały nas ku sobie! Lubiły nas jednakowo i bardzo chciały, żebyśmy się już zaręczyli pomimo naszej mło­dości, ale były to plany o wiele, o jakże wiele przera­stające naszą nieśmiałość.

Również moje coniedzielne wizyty zaczynały się od obejścia całego domu: zatrzymywałem się u wszystkich po kolei, żeby się z każdym przywitać i zamienić kilka słów; często przy tym bawiłem u wuja Mamadu, który lubił sprawdzać moje postępy w nauce i rozpytywać

O wszystko, co robiłem. Toteż gdy zjawiałem się potem ' u ciotki Awy, nieodmiennie witała mnie w jeden i ten sam sposób:

— Ozy to ładnie tak, żeby pani Camara numer trzy musiała znowu na ciebie czekać?!

To Marię nazywała ciotka Awa panią Camara numer trzy; sama była panią Camara numer jeden, a ciotka N’Gady numer dwa. Brałem ten żart z jak najlepszej strony i kłaniałem się Marii:

— Dzień dobry, pani Camara numer trzy!

— Dzień dobry, Laye — odpowiadała po prostu.

Witaliśmy się uściskiem dłoni, a ciotka Awa wzdy­chała wówczas, uważając, że jesteśmy za bardzo po­wściągliwi.

— Ale safanduły! I— mówiła. — Słowo daję, jeszcze nie widziałam takich safanduł.

Wymykałem się na to bez słowa: brak mi było ce­chującej Marię obrotności języka, tak że łatwo było ciotce Awie wpędzić mnie w ambaras. Znowu szedłem do innych domowników, ale już mnie dopadały, już mnie brały w obroty dzieci, z których najmłodsze no­siłem na barana lub na rękach. Wreszcie rozsiadałem się w najdogodniejszym miejscu, najczęściej w ogro­dzie, bo właśnie tam mogła do woli hałasować otacza­jąca mnie dzieciarnia; bawiłem się więc ze szkrabami, czekając na chwilę, kiedy jedna bądź druga ciotka przy­niesie mi coś do zjedzenia.

Za każdym razem przychodziłem do wujostwa o pu­stym, straszliwie pustym brzuchu, bo po pierwsze zaw­sze miałem wilczy apetyt, a po drugie nic nigdy nie jadłem w niedzielne przedpołudnia: uważałem, że przed przyjściem tutaj byłoby grzechem pożywiać się szkol­ną zalewajką, której miałem dosyć przez sześć dni ty­godnia! Oczywiście w niedziele ciocie szczególnie dbały

o jakość posiłków i chętnie by widziały, żebym jadł ra-

zem z Marią, ale czy mogłem na to przystać? Nie, we­dług mnie byłoby to niedopuszczalne i sądzę, że rów­nież Maria by sobie tego nie życzyła: na pewno wsty­dzilibyśmy się jeść, siedząc naprzeciw siebie twarzą w twarz... Taka już była nasza wstydliwość, wprawdzie niezrozumiała i niemal oburzająca w oczach ciotek, ale według nas najzupełniej naturalna — taki był nasz respekt dla zasad dobrego obyczaju. Dopiero po po­siłku spotykaliśmy się z sobą i przebywaliśmy ra­zem.

Najczęściej korzystaliśmy z pokoju wujka Seku — był najspokojniejszy w całym domu. Oczywiście nie dlatego był taki, żebyśmy zaliczali wujka Seku do ludzi małomównych — przeciwnie, jak już wspominałem, wujek posiadał prawdziwie oratorski talent — ale mo­gliśmy być w tym pokoju sami, gdyż wujek, jako ka­waler, chętnie przebywał poza domem.

Pozwalał nam zresztą korzystać nie tylko ze swojego pdkoju, ale również z gramofonu i płyt. Więc tańczy­liśmy. Tańczyliśmy jak najobyczajniej, co jest już

o tyle samo przez się zrozumiałe, że przecież nie ma u nas zwyczaju obejmować się w tańcu: stykają się z sobą tylko dłonie tańczących, a i to nie zawtsze. Czy więc muszę dodawać, że dobrze się z tym czuła nasza nieśnliałość? Tak, jak najbardziej tak. Gdyby jednak, powiedzmy, wypadało obejmować się przy tym, czy byśmy wówczas również tańczyli? Nie wiem. Ale chyba nie — nawet mimo to, że śmiało mogliśmy o sobie po­wiedzieć, że mamy taniec we krwi jak wszyscy Afry­kanie.

Nie tylko zresztą tańczyliśmy. W pewnej chwili Ma­ria wyjmowała z teczki zeszyty i zwracała się do mnie, bym jej pomógł. Była to dla mnie okazja — najlepsza okazja, jak sądziłem! — by się popisać swoimi umiejęt­nościami. I oczywiście nie przepuszczałem takiej oka-

zji: wyjaśniałem, wyjaśniałem, nie pomijając najmniej­szego szczegółu.

— Widzisz — mówiłem — najpierw musisz znaleźć iloraz tego tutaj... czy słyszysz, co mówię?

— Słyszę, jasne, że słyszę!

Ale Maria słuchała niezbyt uważnie, może nawet nie słuchała w ogóle; wystarczało jej, że miała przed sobą rozwiązane zadanie, z którym zapewne nie uporałaby się beze mnie. Miała je rozwiązane, a reszta mało ją obchodziła: jakby się od niej odbijały wszystkie szcze­góły, wszelkie dlaczego i jak, i także ten uczony ton, który niewątpliwie przybierałem; niby słuchała, ale wzrokiem była nieobecna. O czym mogła marzyć? Nie wiem. A właściwie powinienem powiedzieć, że wówczas nie wiedziałem. Gdy dziś o tym myślę, jestem skłonny przypuszczać, że osnową jej marzeń była nasza przy­jaźń. Być może, mylę się; być może, że nie... W każdym razie powinienem wyrazić to jaśniej.

Mairia mnie kochała, ja kochałem Marię, lecz tego, co nas łączyło, nie nazywaliśmy czułym i niebezpiecz­nym imieniem miłości. Może więc nie było to miłością w jej najpełniejszym sensie, nawet jeżeli i ona wcho­dziła tu w grę w jakiejś mierze. Czym więc było to coś między nami? Niewątpliwie czymś dla nas wielkim

i szlachetnym: niezmierną czułością i niewypowiedzia­nym poczuciem szczęścia. Chcę powiedzieć: poczuciem szczęścia bez jakichkolwiek innych przymieszek, poczu­ciem czystego szczęścia, którego jeszcze nie mąci pożą­danie. Tak, chyba był to raczej stan szczęśliwości niż miłość, mimo że występują razem — i mimo że już sa­mo dotknięcie dłoni Marii wywoływało we mnie drże­nie, a przypadkowe muśnięcie jej włosów napawało mnie wzruszeniem. O, taka szczęśliwość to uczucie go­rące! Lecz może to, właśnie to jest miłością. Była to na pewno miłość — taka, jak ją odczuwają dzieci, bo

wciąż jeszcze byliśmy dziećmi. Wprawdzie uchodziłem już za mężczyznę — przecież przeszedłem inicjację! — ale czy to wystarcza, żeby być mężczyzną? A nawet, czy wystarcza poczynać sobie jak mężczyzna? Zostaje się nim dopiero z wiekiem, a ja nie byłem jeszcze w tym wieku...

Czy może Maria inaczej pojmowała naszą przyjaźń? Nie sądzę. Czy była bardziej świadoma niż ja? Wpraw­dzie u dziewcząt często tak bywa, ale nie wydaje mi się, żeby już wtedy mogło się to odnosić do Marii. We­dług mnie świadczyła o tym nasza obopólna powścią­gliwość, jej powściągliwość. A była to powściągliwość tym więcej znacząca, że wszędzie, gdziekolwiek Maria się pokazała, już samą swoją obecnością wyzwalała na­miętności, z czego chyba musiała zdawać sobie sprawę. Czy rzeczywiście zdawała sobie z tego sprawę? Nie wiem. I nie wiem również, czy było to w niej świado­me czy też instynktowne, lecz wiem i pamiętam, że nie znajdowały w niej odzewu owe pragnienia, które bu­dziła. Bo wielu kochało się w Marii, chociaż bodaj tyl­ko ja jeden kochałem się w niej tak niewinnie. Ko­chali się w niej wszyscy moi koledzy!

Gdy oboje mieliśmy już dosyć płyt, dosyć tańca i gdy odrobione już były wszystkie zadania, wybieraliśmy się na spacer. Rowerem. Wiozłem Marię na ramie, a chłopa­cy z Konakri, zwłaszcza moi szkolni koledzy i ucznio­wie od Kamila Guy, patrzyli za nami z zazdrością. Każdy by chciał być na moim miejscu i tak jechać z Marią na spacer, lecz ona nigdy nawet nie spojrzała na któregoś z nich — miała oczy tylko dla mnie.

Wspominam o tym nie dlatego, żeby się przechwalać, chociaż wówczas byłem dosyć dumny ze swojego uprzy­wilejowania; tak wspominam, rozpamiętuję — z bolesną czułością rozpamiętuję i marzę, melancholijnie marzę — bo była to ostatnia i nietrwała chwila w mojej młodości,

kiedy zaczynał ją ogarniać płomień, jakiego już nigdy później nie miałem zaznać, a po którym pozostał mi je­dynie słodki i zarazem gorzki urok spraw przebrzmia­łych na zawsze.

Zazwyczaj jechałem z Marią na skraj wybrzeża. Sia­daliśmy tam i patrzyliśmy na morze. Podbiło mnie bez reszty już od owego pierwszego dnia, kiedy po przyjeź- dzie z Kurussy odkryłem je nagle przed sobą. Ta roz­legła równina, ta płynna równina mogła mi też chyba przypominać inną... rozległą równinę mojej Górnej Gwinei. Ale nie jestem tego pewien.

Gdyby nawet zdarzyło się, że moje oszołomienie mo­rzem osłabłoby trochę od tamtego pierwszego dnia, to

i tak bym tu wracał, aby na nie popatrzeć; wracałbym posiedzieć nad jego brzegiem, bo również Maria lubiła ponad wszystko zachodzić tutaj, usiąść i patrzeć — pa­trzeć na nie jak najdłużej.

Jakże piękne, jakże zmienne w swoim rozbawieniu jest morze, gdy się patrzy z wysokości brzegu: zielonka­we u skraja, łączące w sobie błękit nieba i połyskliwą zieleń przybrzeżnych palm, przybrane koronkami piany, migotliwe z nagła tęczowością rozbłysków, jest dalej ca­łe jak gdyby z perłowej masy. Z lekka omglone, wi­doczne w oddali wysepki z kokosowymi palmami mają tak łagodny, tak delikatny koloryt, że ich widok zdaje się wypełniać serce niepojętą słodyczą. Ponadto jeszcze nadciąga od pełnego morza bryza, wprawdzie słaba, ale która bądź co bądź odgarnia duchotę miasta.

— Można odetchnąć, nareszcie można odetchnąć — mówiłem.

Maria potakiwała.

— Widzisz te wysepki, tam daleko? — pokazywa­łem. — Założę się, że tam oddycha się jeszcze swobod­niej niż tutaj.

Hf K

— Na pewno.

— Nie chcesz się tam wybrać?

— Gdzie? Na te wysepki? Przecież one na morzu!...

— Jasne, że na morzu.

— Ich nikt a nikt nie odwiedza; to takie zagubione wysepki.

— Ale rybacy dopływają. Weźmiemy łódź i za pół godziny będziemy.

— Łódź? — dziwiła się Maria.

Wzrokiem oceniała gwałtowność fal rozbijających się

o czerwone skały brzegu.

— Nie miałabym ochoty płynąć tam łodzią — stwier­dzała. — Nie widzisz, jakie morze wzburzone?

Tak, morze było wzburzone: gwałtownie biło o brzeg. Wobec jego potęgi łódź to nie więcej niż krucha łupina. Wprawdzie rybacy nie wahali się wypływać na takich łupinach, ale my nie byliśmy rybakami. Trzeba by jak oni umieć radzić sobie z łodzią, znać miejsca, gdzie mo­rze jest spokojniejsze, i wiedzieć, jak je oswajać, a ja nie miałem o morzu pojęcia! Na Nigrze to co innego, na Nigrze nie raz i nie dwa wypuszczałem się łodzią, lecz Niger niesie się z siłą pełną spokoju, Niger jest spokoj­ny i tylko w okresie przyboru wód złości się trochę. Natomiast morze nigdy nie jest spokojne, bezustannie okazuje swoją rebeliancką siłę.

— Moglibyśmy powiedzieć rybakom, żeby nas za­wieźli — proponowałem.

— Po co? I bez rybaków, i nawet bez łodzi możesz się tam znaleźć: wystarczy patrzeć. Jeżeli długo, bardzo długo będziesz patrzył na te wysepki, jeżeli bez zmru­żenia powiek będziesz się w nie wpatrywał na tyle dłu­go, żeby ci zaczęły drżeć w oczach, to wtedy już jakbyś do nich dopływał: wtedy już jesteś na tych wysepkach.

— Tak myślisz?

— Tylko posłuchaj! Nie słyszysz, jak tam bryza szu­mi w koronach palm, jak szumią palmowe liście?...

Ale to jedynie nad naszymi głowami, na naszym brze­gu szeleściła tak bryza w wierzchołkach kokosowych palna. I nagle kończyły się czary: wybuchaliśmy śmie­chem.

O czym jeszcze rozmawialiśmy? Oczywiście o szkole: wymienialiśmy najnowsze plotki szkolne, dzieliliśmy się też chyba wspomnieniami, być może opowiadałem

0 Kurussie, o swoich pobytach w Tindikan. I o czym jeszcze? Nie pamiętam, już nie pamiętam. Na pewno nie przemilczaliśmy niczego — niczego oprócz naszej przyjaźni, oprócz tego, co w naszych sercach; były one niczym owe wysepki, na które patrzyliśmy, jak drgają w oddali omglone blaskiem. Mogliśmy docierać do nich myślami, ale nie słowem. W nas, głęboko w nas, była ta przyjaźń. I trwaliśmy w przeświadczeniu, że powinna tam pozostawać nie ujawniana, bo może jedno słowo, jedno jedyne słowo jeszcze by gotowe ją spłoszyć — jedno słowo by ją riajpewniej gotowe przeobrazić, a my ani myśleliśmy o jej przeobrażeniu: lubiliśmy ją właś­nie taką. Co więc było między nami? Można by uznać, że wszystko i nic. Jednak nie! Było wszystko: nigdy niikt nie stał się bliższy mojemu sercu, nikt nie żył w nim pełniej niż Maria!

Gdy nadchodziła noc, wracaliśmy do miasta. Pedału­jąc, myślałem sobie: „To już skończył się dzień?...” Tak, niedziela dobiegała końca! Przez cały tydzień czas wy­dawał mi się jakby nieruchomy, ale w niedzielę upły­wał szybko, zupełnie jakby jednym susem przebywał całą odległość między ranem i wieczorem! Zawsze upły­wał mi tak szybko — zarówno w niedziele deszczowe, które spędzaliśmy w czterech ścianach, jak i w niedzie­le słoneczne. Nawet niezmienna w swojej szarości

1 przygnębiająca, gdy zapadała przed oknami szkoły,

kurtyna deszczu, okropna kurtyna deszczu z Konakri okazywała się jasna, jeżeli znajdowałem się wówczas przy Marii...

Tak mijały tamte lata. Byłem daleko od rodziców, da­leko od Kurussy, daleko od ojczystych równin; dużo myślałem o rodzicach, często myślałem o Kurussie, myślałem o Tindikan, niemniej każdą niedzielę spędza­łem w rodzinnym domu, gdzie mnie każdy kochał, gdzie ja kochałem każdego — i gdzie miałem przyjaźń Marii! Byłem daleko, ale nie byłem nieszczęśliwy.

W końcu trzeciego roku ubiegałem się o świadectwo przydatności zawodowej. Uprzedzono nas, że wymaga­na średnia za egzaminacyjne prace z przedmiotów tech­nicznych i ogólnych będzie wynosić szesnaście punktów na dwadzieścia i że egzaminacyjne jury będzie się skła­dać z inżynierów przebywających w Konakri. Następnie szkoła wyznaczyła do egzaminów czternastu kandyda­tów, których uznała za najlepiej przygotowanych; zna­lazłem się na szczęście wśród nich.

Uważałem, że muszę zdać egzaminy i uzyskać świa­dectwo. Przez całe trzy lata kułem zawzięcie; nigdy nie zapominałem ani o przyrzeczeniu, które dałem ojcu, ani też o przyrzeczeniu, które złożyłem samemu sobie. Przez te trzy lata wciąż byłem w pierwszej trójce uczniów, więc nie bez powodu miałem nadzieję, że mo­że i podczas egzaminów nie pójdzie mi gorzej. Niemniej napisałem do mamy, aby zwróciła się do marabutów

i zapewniła mi ich pomoc. Czy byłem wówczas jakoś wyjątkowo zabobonny? Nie sądzę. Po prostu byłem bar­dzo wierzący; wierzyłem, że nic się nie otrzymuje bez boskiej pomocy — i wierzyłem, że jeżeli wszystko się dzieje zgodnie z odwieczną wolą bożą, to jednakowoż przejawia się ona nie na zewnątrz nas, przez co chcę powiedzieć, że i nasze usiłowania, chociaż przewidzia­ne z góry, mogą chyba zaważyć w jakiejś mierze na

owej woli, a zarazem wierzyłem, że właśnie marabuci mogą przy tym skutecznie pośredniczyć.

Ciocie Awa i N’Gady też złożyły ofiary na intencję moich egzaminów i obdarowały orzeszkami kola roz­maite osoby wskazane przez marabutów z Konakri. Wi­działem, że obydwie bardzo się niepokoją. Myślę, że były niemniej przejęte niż mama, ale jeszcze bardziej —

o ile to możliwe — przejmowała się moimi egzaminami Maria. Do swoich własnych wyników w nauce odno­siła się wprawdzie dosyć obojętnie, ale doprawdy nie wiem, co by gotowa uczynić, gdyby nie znalazła w urzędowym dzienniku Gwinei mojego nazwiska wśród dopuszczonych kandydatów. Dowiedziałem się, że ona również zwracała się do marabutów — i nawet nie potrafię powiedzieć, jak mnie to wzruszyło.

Wreszcie doszło do egzaminów! Trwały trzy dni; dłu­gie trzy dni obaw. Należy jednak uznać, że najwidocz­niej marabuci przyszli mi 1 pomocą, gdyż nie tylko zna­lazłem się wśród siedmiu przyjętych kandydatów, ale otrzymałem pierwszą lokatę.

XI

Ilekroć wracałem z Konakri do Kurussy, za każdym razem zaśtawałem moją chatę pięknie odświeżoną białą glinką — i zastawałem mamę czekającą niecierpli­wie na wyrazy mojego podziwu dla coraz to nowych ulepszeń, którymi rok w rok uzupełniała wyposażenie chaty.

Początkowo była to chata najzupełniej podobna do innych. Jednak później zaczęła się po trochu przeobra­żać, jak gdyby próbowała zbliżyć się do Europy. Z na­ciskiem mówię: „jak gdyby próbowała”, bo dobrze wiem, że było jej do tego bardzo daleko. Za każdym ra­zem przyjmowałem owe zmiany z przejęciem, a przy tym ceniłem je sobie nie tyle jako zapewniające więk­szą wygodę dodatki w wyposażeniu chaty, ile jako 'wy­raźny i sprawdzalny dowód wielkiej miłości mamy. Bo mimo że większość miesięcy roku spędzałem w Konakri, to jedhak wciąż byłem jej beniaminkiem. Widziałem to wyraźnie. Zresztą nawet nie potrzebowałem widzieć — wiedziałem przecież! Ale i widziałem, jakby na do­kładkę.

— I co na to powiesz? — pytała mama, czekając na moje wyrazy podziwu dla takiego czy innego ulepsze­nia w chacie.

— Wspaniałe!

Obejmowałem ją mocno, a mamie właśnie tylko o to chodziło. Jednak mój entuzjazm był zarazem szczery —

w pełni zdawałem sobie sprawę, ile mama musiała wy­kazać pomysłowości, ile musiała się natrudzić, żeby wy­naleźć ubożuchne odpowiedniki europejskich udogod­nień, nie mając nic oprócz bardzo, ale to bardzo ele­mentarnych materiałów.

Najważniejszym i natychmiast rzucającym się w oczy sprzętem stał się u mnie tapczan. Najpierw był on łóż­kiem, które nie różniło się niczym od łóżek we wszyst­kich chatach Górnej Gwinei, a więc zrobionym z wy­schłych na słońcu cegieł. Z czasem znikły z jego środ­kowej części wszystkie cegły, tak że pozostały tylko dwie ścianki po skrajach, stanowiąc jakby podpory — jedna w głowach, druga w nogach — a na miejscu usuniętych cegieł znalazły się dobrze dopasowane deski. Na tak zaimprowizowanej i bądź co bądź elastycznej podstawie mama ułożyła materac czy raczej siennik wypełniony ryżową słomą. Mój łóżkotapczan stał się te­raz wygodny i był wystarczająco szeroki choćby nawet dla trzech czy czterech osób.

Mimo całej jego szerokości trudno by jednak powie­dzieć, że starczało na nim miejsca dla moich niezliczo­nych kolegów i koleżanek, którzy wieczorami — przy­najmniej niektórymi wieczorami — przychodzili do mnie w odwiedziny. Ponieważ jednak był on jedynym u mnie sprzętem, na którym mogli się porozsiadać, upy­chali się na nim, jak tylko się dało, do ostatecznych granic możliwości — zdawałoby się, że do ostatecznych granic, lecz już w chwilę później nowi goście znajdo­wali jeszcze w tym tłoku luki, gdzie z mniejszym czy większym wysiłkiem sadowili się przecież, Już nie po­trafię powiedzieć, jak to było możliwe, że tak stłoczo­nym udawało nam się brzdąkać na gitarach i brać tyle tchu w piersi, aby śpiewać, niemniej fakt pozostaje faktem: graliśmy, śpiewaliśmy — i to pełną piersią, bo słychać nas było daleko.

Nie mógłbym zaręczyć, że mama gustowała w tych naszych wieczornych spotkaniach. Sądzę, że raczej nie bardzo. Tolerowała je jednak, mówiąc sobie najpraw­dopodobniej, że za tę cenę ma mnie przynajmniej w do­mu, że się nie wypuszczam, Bóg wie gdzie. Natomiast dla ojca te towarzyskie wieczory były czymś najzupeł­niej naturalnym. Tak się zresztą składało, że za dnia widywałem go mało kiedy, bo albo bywałem wtedy u kolegów, albo też wybierałem się na dalsze wycieczki, więc ojciec zachodził do mnie wieczorami po skończo­nej pracy. Na pukanie do drzwi, bo ojciec zawsze pukał, wołałem „proszę!”, a wtedy wchodził, mówił każdemu „dobry wieczór” i rozpytywał mnie, jak spędziłem dzień. Potem jeszcze zamieniał kilka słów z tym czy owym i wycofywał się. Wprawdzie dobrze wiedział, że jego obecność sprawia nam najprawdziwszą przy­jemność, ale też zdawał sobie sprawę, że swoją obec­nością onieśmiela jednak to młode i niesforne towarzy­stwo.

Inaczej, zupełnie inaczej poczynała sobie mama. Po­nieważ jej chata i moja stały naprzeciw siebie, drzwi w drzwi, wystarczało mamie dać jeden krok i już była u mnie. Robiła ten 'krok w taki sposób, że nikt nigdy nie zdążył się spostrzec. I nie pukała — wchodziła! Nie poprzedzona nawet skrzypnięciem drzwi, stawała nagle przed nami i bacznie przyglądała się twarzom obec­nych.

O, nie twarze kolegów interesowały ją tak bardzo, na pewno! Koledzy to była wyłącznie moja sprawa, bez znaczenia dla niej. Mamę obchodziły jedynie przeby­wające w chacie dziewczęta, im przyglądała się tak pil­nie. I umiała wśród nich szybko wypatrzyć twarze, któ­re jej się nie podobały. Bo też zdarzało się, przyznaję, że między innymi zachodziły do mnie dziewczęta po­czynające sobie mniej czy bardziej swobodnie, dziew­

częta z trochę nadszarpniętą reputacją. Czy miałem je wypraszać? I co więcej: czy miałem ochotę je wypra­szać? Jeżeli zachowywały się nieco swobodniej, niżby wypadało, to zarazem nikt inny tylko właśnie one wno­siły zazwyczaj najwięcej ożywienia w nasze towarzy­stwo. Ale mama miała na ten temat swoje zdanie i wy­rażała je bez ogródek:

— A ty co tu robisz? — pytała. — U mojego syna nie ma dla ciebie miejsca. Wracaj do siebie! I niech cię tylko jeszcze raz tutaj zobaczę, to już twoja matka usłyszy, co trzeba. Uprzedzam cię!

Jeżeli adresatka tej reprymendy nie wynosiła się we­dług mamy dość szybko bądź też nie mogła wyswobo­dzić się od razu spośród ciżby osób upchanych na tap­czanie, mama brała ją za rękę, ciągnęła i czym prędzej otwierała drzwi.

— Idź sobie, idź już, idź! — mówiła. — Wracaj do domu!

Robiła przy tym ruchy rękami, jakby wyganiała na­trętne kury. Dopiero potem mówiła wszystkim pozosta­łym „dobry wieczór”.

Nie mogę powiedzieć, żeby mi odpowiadały te poczy­nania mamy: nie cierpiałem ich. Było też już o nich na tyle głośno, że gdy zapraszałem którąś koleżankę, na­zbyt często słyszałem w odpowiedzi:

— A jak twoja matka mnie zobaczy?

— Przecież cię nie zje!

— Nie, ale zacznie mi urągać i wyrzuci za drzwi!

Rozmawiając więc z tą czy inną dziewczyną musia­łem równocześnie zastanawiać się: „Czy rzeczywiście mama mogłaby ją wyrzucić? Czy są jakieś powody, dla których mogłaby ją wyrzucić?” I nigdy nic nie wiedzia­łem na pewno, bo mieszkając większą część roku w Ko- nakri nie orientowałem się dokładnie w tym wszystkim, co w powszedniej kronice Kurussy miało posmak skan­

dalu. A nie mogłem przecież spytać dziewczyny: „Mia­łaś jakieś historie, za które się dostałaś na ludzkie ję­zyki? A jeżeli miałaś, to jak myślisz, dotarło coś z tego do mojej mamy?” Nie posiadałem się z irytacji.

Znajdowałem się w wieku, kiedy krew zaczyna upo­minać się o swoje prawa, a tymczasem moje przyjaźnie czy miłości wciąż były tak samo niewinne: Maria, Fan- ta, bo również Fanta, chociaż Maria przede wszystkim... Lecz Maria spędzała wakacje u ojca, w Bela, a Fanta była niejako moją uznaną przyjaciółką, której winie- nem respekt, tak że gdyby nawet nachodziła mnie ocho­ta przekroczyć granice owego respektu, to zarazem bym tego nie chciał ze względu na należne poszanowanie dla obyczajów. Poza tym... Poza tym były jakieś inne spra­wy, wprawdzie bez dalszych perspektyw, ale przecież były. Czy mama nie potrafiła pojąć, że miałem krew coraz bardziej gorącą?

Otóż pojmowała, aż nazbyt dobrze pojmowała. Często wstawała nocą i przychodziła upewnić się, czy rzeczy­wiście jestem w swojej chacie sam. Zazwyczaj przepro­wadzała tę inspekcję o północy; zapalała zapałkę i oś­wietlała mój tapczan. Jeżeli zdarzało się, że jeszcze nie spałem, wtedy udawałem śpiącego, aby w następnej chwili znowu udać, że światło mnie zbudziło i wyrwa­ło ze snu.

— Co tu?!... — pytałem.

— Spisz?

— Tak... Po co mnie budzisz?

. — Dobrze, już dobrze... Spij sobie!

— Jak mam spać, kiedy mnie budzisz?

— Nie denerwuj się, śpij!

Niezbyt mi odpowiadała taka kuratela; żaliłem się więc na to Kujatemu i Czekowi, którzy wówczas byli moimi powiernikami.

— Podobno byłem już na tyle duży, żeby dostać

osobną chatę, a teraz?... Co to za własna chata, jeżeli

o każdej porze mama do niej wchodzi jakby nigdy nic!

— To tylko dowód, że cię kocha. Chyba się nie bę­dziesz na to skarżył, że matka cię kocha?

— Nie — musiałem przyznać. — Jasne, że nie.

Uważałem jednak, że uczucia mogłyby być mniej za­borcze, mntój tyrańskie. Zresztą widziałem, że zarów­no Kujate, jak i Czek korzystają z większej swobody niż ja.

— Przestań już wyrzekać, lepiej sięgnij po gitarę — proponował Kujate, który mnie nauczył grać na tym in­strumencie.

Zdejmowałem ją ze ściany i wyruszaliśmy w trójkę na miasto, wędrowaliśmy jego ulicami zamiast spędzać wieczór w domu — obaj z Kujatem brzdąkaliśmy na gitarach, Czek na swoim banjo, śpiewaliśmy chórem. Przechodziliśmy przed obejściami dziewcząt, które nie­rzadko znajdowały się już o tej porze w łóżkach. Budzi­ły się wtedy, nasłuchiwały. Zaprzyjaźnione z nami, po­znawały nas po głosach: wstawały, ubierały się czym prędzej, dołączały do nas. I chociaż zaczynaliśmy tę noc­ną wędrówkę przez miasto we trzech, to niebawem szliś­my w sześcioro, dziesięcioro, a niekiedy i w piętnaścio- ro, budząc echa wśród uśpionych ulic.

Kujate i Czek byli moimi kolegami z tej samej Masy w podstawowej szkole w Kurussie. Bardzo bystrzy, oby­dwaj mieli wyjątkowe zdolności do matematyki. Jeszcze dziś widzę, jakby to było wczoraj: ledwo nauczyciel skończył dyktować nam jakieś zadanie, oni już wstawali

i wręczali mu zeszyty z gotowym rozwiązaniem. Ta ich szybkość zdumiewała całą klasę, olśniewała nas, ale

i trochę peszyła, chyba mnie najbardziej, chociaż re­wanżowałem się obydwóm we francuskim. W każdym razie od tamtych lat, może nawet za sprawą owego

współzawodnictwa, datowała się nasza przyjaźń — taka jak to między uczniakami: raczej niezbyt trwała, na ogół bez perspektyw na dłuższy żywot.

Nasza właściwa przyjaźń, wielka przyjaźń, zaczęła się dopiero wówczas, kiedy ja pojechałem do Konakri, a Kujate i Czek też opuścili Kurussę, żeby uczyć się da­lej w szkołach pedagogicznych — jeden w Popodrze, drugi w Dakarze. Pisywaliśmy do siebie sążniste listy, przekazywaliśmy sobie wszelkie możliwe wiadomości

o życiu w naszych szkołach i o przedmiotach, których nas uczono. Potem, podczas wakacji, odnajdowaliśmy się w Kurussie. Wtedy stawaliśmy się już nierozłączni.

Początkowo nasi rodzice patrzyli na tę przyjaźń mało życzliwym okiem, a to z tego prostego powodu, że albo znikaliśmy na całe dnie zapominając o godzinach posił­ków i nawet o samych posiłkach, albo też niespodziewa­nie dla rodziców któregoś z nas okazywało się, że oto w porze posiłku muszą brać pod uwagę obecność dwóch nie zapowiedzianych gości. Była to na pewno bezcere- monialność z naszej strony. Ale niezadowolenie rodzi­ców z tego powodu trwało krótko: w każdym z trzech domów rychło się spostrzegli, że wprawdzie co trzeci dzień zjawiają się tacy dwaj nie zapowiedziani goście, ale, z drugiej strony, synalek każdej z rodzin jada u sie­bie też tylko w jednym dniu na trzy. I już nie potrze­bowaliśmy rodzicom tłumaczyć, że cichcem ustanowi­liśmy jak najsprawiedliwszy sposób wzajemnego gosz­czenia się, aby i podczas posiłków być razem.

— Nie mogłeś mnie uprzedzić? — oburzała się ma­ma. — Przecież bym przygotowała na ten dzień coś lep­szego!

— Nie, właśnie o to nam chodzi, żeby przypadkiem z naszego powodu nie było większych kosztów: nic spe­cjalnego dla nas, tylko j'ak najzwyklejszy posiłek.

Gdy podczas kolejnych wakacji — które dla Kujate-

go i Czeka przypadły po ich trzecim roku nauki, a dla mnie po drugim, ponieważ jeden rok straciłem przecież przez chorobę i szpital — znowu spotkałem się z nimi, obydwaj mieli już dyplomy nauczycielskie i oczekiwali nominacji na objęcie posady w którejś ze szkół. Co prawda ich sukces nie był dla mnie niespodzianką, bo według mnie inaczej być nie mogło, niemniej bardzo się ucieszyłem i pogratulowałem im serdecznie. Nie omie­szkałem też spytać, jak się teraz czują. Czek powiedział, że nieszczególnie:

— Strasznie się naharowałem i teraz to się odbija: cóż, przemęczenie...

Czy jednak było to tylko przemęczenie? W każdym razie wyglądał źle: cera poszarzała, rysy jakby za­ostrzone. W kilka dni później, gdy akurat znalazłem się sam na sam z Kujatem, spytałem go, czy według niego to tylko przemęczenie.

— Nie, coś mu naprawdę dolega. Nie ma apetytu, chudnie, a jednocześnie, widziałeś, jaki ma wzdęty brzuch?

— Może zwrócić mu na to uwagę?

— Pewnie już zdążył się spostrzec.

— I nic na to nie robi?

— Chyba nie. Ale i nie mówi, żeby go coś bolało: być może uznał, że mu to samo przejdzie.

— A jeżeli nie?...

Nie wiedzieliśmy, co począć: nie chcieliśmy niepokoić Czeka, a jednocześnie wydawało nam się, że coś trzeba przedsięwziąć.

— Porozmawiam z mamą — powiedziałem.

Ledwo zdążyłem napomknąć jej o tym, przerwała mi

wpół słowa:

— Czek Omar jest naprawdę chory — orzekła. — Już od kilku dni go obserwuję. Chyba powinnam pójść przestrzec jego matkę...

— Idź, idź koniecznie — powiedziałem. — Może wte­dy zacznie się leczyć.

Matka Czeka postąpiła nie inaczej, niż zazwyczaj po­stępuje się u nas w mniej czy bardziej podobnych oko­licznościach: zwróciła się do uzdrowicieli. Ci zalecili masaże i picie ziółek. Cóż, kiedy nie pomagały ani ma­saże, ani ziółka: wzdęcie brzucha było coraz wyraźniej­sze, szarość nie ustępowała ani trochę. Jednak Czek nie przejmował się za bardzo.

— Właściwie nic mi nie dolega — mówił. — Apetytu nie mam, to prawda, ale też nie odczuwam żadnych bó­lów. Jakoś mi przejdzie.

Nie wiem, jak wielką ufność pokładał w uzdrowicie­lach; sądzę, że nieprzesadną: już zbyt wiele lat spędzi­liśmy w szkole, by odnosić się do nich z naiwnym zau­faniem. Ale należy też powiedzieć, że nie wszyscy nasi uzdrowiciele to szarlatani; wielu z nich potrafi rzeczy­wiście uzdrawiać znanymi sobie sposobami. I co do tego Czek na pewno nie miał wątpliwości, ale musiał rów­nież zdawać sobie sprawę, że tym razem ich środki zawodzą. A jeżeli mówił „jakoś mi przejdzie”, to chyba bardziej liczył na działanie czasu niż na ziółka i masaże. Jego „jakoś przejdzie” uspokoiło nas na kilka dni. Ale nie na dłużej, bo właśnie po kilku dniach zaczął napraw­dę cierpieć, miał ataki, podczas których ból doprowa­dzał go do płaczu.

— Słuchaj — powiedział mu Kujate — uzdrowiciele nie zdołali ci nic pomóc; chodźmy razem do ambulato­rium.

Poszliśmy. Lekarz zbadał go i zadecydował, że Czek musi pozostać w izbie chorych. I chociaż nie powiedział, co to za choroba, ale wiedzieliśmy teraz, że to choroba poważna. Czek też to już wiedział. Tylko czy biały lekarz zdoła lepiej z nią sobie poradzić niż nasi uzdro­wiciele, którzy zawiedli? Choroba nie zawsze daje się

pokonać. Byliśmy pełni obaw. Na zmianę dyżurowaliś­my u wezgłowia Czeka; miotał się z bólu, a my patrzy­liśmy porażeni tym widokiem. Jego wzdęty i twardy brzuch był zimny niczym coś, co już obumarło. Gdy wzmagały się ataki, jak oszaleli biegliśmy po lekarza: „Panie doktorze!... Prędzej, prędzej!...” Ale lekarstwa już nie skutkowały; mogliśmy tylko ujmować dłonie Czeka i ściskać je mocno, żeby nie czuł się osamotniony w obliczu bólu — i mogliśmy powtarzać bezradnie: „To nic, Czek, to nic... Weź się w garść! To minie...”

Przez tydzień tak siedzieliśmy u jego wezgłowia, nie tylko my dwaj, ale oczywiście i jego matka, jego bra­cia, a ponadto i moja mama, i mama Kujatego. Później, pod koniec tygodnia, bóle ustały, więc powiedzieliśmy wszystkim, by poszli do domu odpocząć. Czek spał spo­kojnie; jedynie należało uważać, żeby go nie zbudzić. Patrzyliśmy, jak śpi, i wstępowała w nas nadzieja: przez skórę jego wychudłej twarzy wyraźnie było widać kości, ale nie była to już twarz skurczona bólem; i wargi jak gdyby się uśmiechały. Potem, z wolna, ból zaczął powracać, wargi przestały się uśmiechać — Czek się obudził. Powiedział, dla kogo przeznacza swoje książki, komu ofiarowuje banjo... dyktował swoją ostatnią wolę. Jego słowa stawały się coraz cichsze i nie każde z nich słyszeliśmy wyraźnie. Potem zaczął żegnać się z nami. Kiedy umilkł, była prawie północ. Niebawem usłysze­liśmy, jak bije zegar ambulatoryjny. Czek już nie żył...

Jeszcze dziś odżywają we mnie tamte dni i noce; wy­daje mi się, że nigdy nie zaznałem gorszych. Nie wie­działem, co z sobą począć, gdzie się podziać; obydwaj, Kujate i ja, chodziliśmy jak błędni, jak zagubieni, wciąż wracając myślami do Czeka... Tyle szczęśliwych dni razem... i nagle skończyło się. Myślałem o nim, obydwaj o nim myśleliśmy i tylko z trudem żeśmy się opanowywali, by nie przywoływać go głośno po imie-

niu. Lecz jedynie jego cień, jedynie cień był przy nas... A gdy się stało, że zobaczyliśmy Czeka wyraźniej — chociaż nie sposób powiedzieć, żebyśmy widzieli go wy­raźnie — to pośrodku jego obejścia, gdy spoczywał pod całunem na chwilę przed pochówkiem, a potem już w ziemi, na dnie dołu, gdzie leżał z nieco uniesioną gło­wą, jakby czekając, aż nad nim ułożą pokrywę z desek, potem liście, grubą warstwę liści, a wreszcie ziemię, jakże ciężką ziemię...

„Czek!... Czek!...” Nie, nie... wiedziałem, że nie mogę go głośno przyzywać, że nie wolno przywoływać głośno umarłych! Gdy później, nocą, tak jakoś było, jakbym go głośno wołał — stanął nagle przede mną! Obudziłem się cały mokry od potu. Bałem się. I bał się Kujate, bo cho­ciaż obydwaj darzyliśmy Czeka najserdeczniejszym uczuciem, aby je żywić teraz dla jego cienia, który po­został z nami, to jednak zarazem baliśmy się go bardzo, baliśmy się spać w pojedynkę, baliśmy się zostawać sam na sam z czekającymi nas snami...

Gdy dzisiaj sięgam pamięcią do tamtych odległych dni, nie potrafię już dokładnie powiedzieć, co mnie wte­dy tak przerażało. Ale wiem dobrze, że teraz myślę

o śmierci inaczej niż wówczas. Zwyczajniej. Myślę po prostu, że Czek tylko wcześniej od nas wszedł na bożą drogę, którą pewnego dnia pójdziemy wszyscy, a której straszność jest nie większa, jest na pewno mniejsza niż tamtej... Tamtej?... Tak, tej drogi życia, na którą wstę­pujemy przychodząc na świat i idziemy nią jako drogą naszego chwilowego wygnania...

XII

Gdy przyjechałem z Konakri mając w kieszeni świa­dectwo ukończenia szkoły, a w głowie, przyznaję, lekki zawrót od sukcesu, oczywiście przyjęto mnie w Kurussie z szeroko otwartymi ramionami, przyjęto mnie owacyjnie i gorąco, więc w gruncie rzeczy nie ina­czej niż w poprzednich latach, nie inaczej niż za każdym powrotem. Bo chociaż w tym roku doszło jeszcze do głosu uczucie dumy z mojego sukcesu, tak że już nawet między stacją i naszym domostwem powitania przybrały na natężeniu, to przecież była w nich ta sama co zaw­sze miłość, wszystko podporządkowująca sobie miłość.

Ale gdy rodzice brali mnie w ramiona, gdy mama bodaj bardziej radowała się z mojego powrotu niż z ja­kiegoś tam dyplomu, ja wobec nich obojga, a zwłaszcza wobec mamy, nie miałem zbyt czystego sumienia.

Rzecz w tym, że zanim opuściłem Konakri, wezwał mnie do siebie dyrektor szkoły i spytał, czy chciałbym udać się do Francji na dalsze studia. Odpowiedziałem | miejsca, odpowiedziałem twierdząco, z radością odpo­wiedziałem „tak!”, ani się zastanawiając, jak się będą na to zapatrywać rodzice, jak się będzie na to zapatry­wać mama. Obydwaj wujkowie utwierdzili mnie zresztą w przeświadczeniu, że słusznie postąpiłem, że to dla mnie niebywała szansa i że niewart byłbym chodzić po tej ziemi, gdybym takiej szansy nie pochwycił od razu.

Co jednak na to powiedzą teraz rodzice, a zwłaszcza mama? Wcale nie byłem pewien, jak to przyjmą. Więc odczekałem, trochę odczekałem, aż cokolwiek opadnie powitalne rozgorączkowanie, i dopiero wtedy zawołałem takim tonem, jakbym obwieszczał nowinę, która po- winna wszystkich zachwycić:

— Jeszcze coś wam powiem: dyrektor chce mnie wy­słać do Francji!

— Do Francji? — powtórzyła mama.

Zobaczyłem, że twarz jej jakby stężała.

— Tak! Mam dostać stypendium... nic by nas to nie kosztowało.

— To według ciebie rzecz tylko w kosztach? — po­wiedziała mama. — Aha... To znowu miałbyś nas opuścić?

— Właśnie nie wiem... — bąknąłem.

I już zdałem sobie sprawę, już wiedziałem bez naj­mniejszych wątpliwości, że się zagalopowałem, że strasz­nie pochopne było tamto moje „tak” w odpowiedzi dy­rektorowi.

— Nie pojedziesz! — zakonkludowała mama.

— Nie... — potwierdziłem. — Tylko że taki wyjazd nie potrwałby dłużej niż rok...

— Rok? — podjął ojciec. — Jeden rok to nie tak długo.

— Co? — żachnęła się mama. — Rok to nie tak dłu­go? Przecież nie licząc wakacji on już od czterech lat nie jest z nami, a ty mi tutaj, że jeszcze jeden rok to niedługo?!

— No cóż... — zaczął ojciec.

— Nie! Nie! — ucięła mama. — Nie pojędzie. I już ani słowa o tym!

— Dobrze, już nie mówmy o tym — zgodził się ojciec. — Dziś dzień jego powrotu, dzień jego sukcesu,

dzień radości dla nas. Później porozmawiamy o wszy­stkim...

Na tym się skończyło, bo ludzie napływali w nasze obejście, aby okazać, jak ich cieszy mój sukces.

Dopiero późnym wieczorem, kiedy już wszyscy spali, poszedłem do chaty ojca. Jeszcze w tym samym dniu musiałem z nim porozmawiać, ponieważ dyrektor mi zapowiedział, że zanim przystąpi do załatwiania czego­kolwiek w sprawie mojego wyjazdu, najpierw musi mieć na to pozwolenie ojca i to w możliwie najkrótszym terminie.

— Tato — zacząłem bez wstępów — gdy mi dyrektor zaproponował ten wyjazd i spytał, czy chcę jechać, od­powiedziałem, że chcę.

— Aha, to już przyjąłeś propozycję?

— Odpowiedziałem, że chcę, jakoś mi się wtedy tak powiedziało bez zastanowienia, co ty i mama będziecie

o tym sądzić.

— Masz ochotę jechać?

— Tak. Wuj Mamadu powiedział, że to wielka szansa.

— Mógłbyś pojechać do Dakaru jak kiedyś wuj Ma­madu.

— To nie to samo.

— Tak, to nie to samo... Ale jak powiedzieć o tym mamie?

— To znaczy, że się zgadzasz, tato?! — zawołałem.

— Tak... zgadzam się. Dla ciebie się zgadzam. Rozu­miesz: dla ciebie, dla twojego dobra!

Umilkł na chwilę.

— Widzisz — podjął — to taka sprawa, nad którą często się zastanawiałem. Myślałem nad nią i nocami, w zupełnej ciszy, i w hałasie kuźni. Przecież wiedzia­łem, że pewnego dnia nas opuścisz: wiedziałem o tym od chwili, kiedyś pierwszy raz poszedł do szkoły. Patrzy­łem, | jaką ochotą, z jakim zapałem się uczysz... Tak,

od tamtej chwili wiedziałem... i pomału się z tym po­godziłem.

— Tato!...

— Każdemu droga według jego przeznaczenia; ludzie nie mogą go odmienić. Twoi wujkowie też się uczyli. A ja... mówiłem ci już zresztą, jeżeli pamiętasz, przed twoim wyjazdem do Konakri mówiłem ci, że ja nie miałem takiej szansy jak moi bracia, nawet już nie wspominając o tobie... Ale teraz, gdy ci się trafia aż ta­ka okazja, chcę, żebyś z niej skorzystał; umiałeś nie za­przepaścić poprzedniej, to schwyć teraz i tę, schwyć ją mocno! Tyle jest u nas w kraju do zrobienia... Tak, chcę, żebyś pojechał do Francji, chcę tego niemniej niż ty sam: wkrótce będą u nas bardzo potrzebni tacy ludzie jak ty... Obyś nie na długo nas opuszczał...

Siedzieliśmy teraz bez słowa, zapatrzeni w noc, a po­tem nagle ojciec powiedział rwącym się głosem:

— Przyrzeknij, że któregoś dnia wrócisz...

— Wrócę!

— Te dalekie kraje... — zaczął jeszcze, lecz nie do­kończył zdania; wciąż patrzył przed siebie. W świetle latami widziałem, że patrzy jak gdyby w jeden punkt nocy i że marszczy brwi, jakby był z czegoś niezado­wolony lub niepokoił się czymś, co tam dojrzał.

— Na co tak patrzysz? — spytałem.

— Pamiętaj, zawsze pamiętaj, by nikogo nie zawieść, nikogo nie oszukać — powiedział. — Bądź uczciwy w myślach i w uczynkach, a Bóg będzie z tobą.

Uczynił gest, którym chyba wyrażał znużenie, i prze­stał patrzeć w ciemność nocy.

Nazajutrz napisałem do dyrektora, że ojciec się zga­dza. Zachowywałem sprawę swojego wyjazdu w tajem­nicy; zwierzyłem się tylko jednemu jedynemu Kujacie. Potem udałem się w podróż po naszym okręgu, co mi ułatwiała okoliczność, że dostałem bezpłatny bilet na

przejazdy koleją, więc jeździłem tak często, jak chcia­łem. Zwiedziłem pobliskie miasta: pojechałem do Kan­kan, które jest naszym miastem świętym. Gdy wróci­łem stamtąd, ojciec pokazał mi list, który otrzymał od dyrektora z Konakri. List zawierał potwierdzenie mo­jego rychłego wyjazdu do Francji i adres szkoły, do której miałem wstąpić; znajdowała się w Argenteuil.

— Wiesz, gdzie to Argenteuil? — spytał ojciec.

— Nie, ale zaraz będę wiedział.

Poszedłem zobaczyć w podręcznej encyklopedii: moje Argenteuil znajdowało się kilka kilometrów od Paryża.

— To nie opodal Paryża — powiedziałem.

I zamarzył mi się Paryż: już od tylu lat opowiadano mi o nim! Nagle wróciłem myślami do mamy.

— Czy mama już wie? — spytałem.

— Jeszcze nie. Razem pójdziemy jej to powiedzieć.

— Może by lepiej, żebyś sam, tato...

— Sam? Nie, mój drogi. Jak pójdziemy we dwóch, to też nie będzie nas za dużo, wierz mi!

Wyszliśmy rozejrzeć się za mamą. Tłukła w stępie proso na wieczerzę. Przez dłuższą chwilę ojciec patrzył, jak raz po raz bijak z siłą opada na dno stępy. Nie wie­dział, od czego zacząć. Nie miał wątpliwości, że sprawi mamie ból swoją decyzją, a i jemu było też ciężko na sercu. Co do mnie, nie miałem odwagi nawet podnieść oczu. Lecz mamie niewiele było trzeba, żeby przeczuć, o co chodzi: tylko spojrzała na nas i od razu wiedziała wszystko lub prawie wszystko.

— Czego tu chcecie? — spytała. — Nie widzicie, że jestem zajęta?

I przyśpieszyła rytm uderzeń bijakiem.

— Zwolnij trochę — powiedział ojciec. — Tak zmę­czysz się bardziej.

— Chcesz mnie uczyć roboty przy stępie? — rzuciła krótko.

Zaraz jednak podjęła stanowczo:

— Jeżeli to o jego wyjazd do Francji, to nawet nie zaczynaj: już powiedziałam, że nie!

— Właśnie... — zaczął ojciec — mówisz swoje, a dobrze nie wiesz, jakie znaczenie ma ten wyjazd dla niego.

— I nie chcę wiedzieć!

Naraz odstawiła bijak i postąpiła ku nam o krok.

— Czy już nigdy nie będę mieć spokoju? — powie­działa. — Wczoraj była szkoła w Konakri, dzisiaj szko­ła we Francji, a jutro... no co będzie jutro? Dzień w dzień coś nowego, żeby pozbawić mnie syna!... Pewnie już nawet nie pamiętasz, jaki był chory w Konakri? Ale tobie jeszcze mało tego, teraz go znowu musisz wy­słać do Francji! Czyś ty rozum stracił? Czy też chcesz, żebym ja oszalała? Bo w końcu na pewno oszaleję!... A ty!... — zwróciła się do mnie. — Taki niewdzięcznik, taki niewdzięcznik! Każdy pretekst ci dobry, żeby tylko dalej od matki! Ale tym razem będzie inaczej, niż sobie umyśliłeś: zostaniesz tutaj! Tutaj twoje miejsce!... Co oni sobie wyobrażają tam, w tej twojej szkole? Czy mo­że myślą, że mam już tak całe życie przeżyć daleko od syna? Umrzeć daleko od syna? Czy oni nie mają matek? Najpewniej nie mają, bo jakby mieli, to by nie odjeż­dżali od nich tak daleko!

Skierowała oczy w górę, zwróciła wzrok do nieba:

— Tyle lat, już tyle lat, jak mi go uprowadzili! A teraz jeszcze chcą zabrać do siebie!...

Potem obróciła oczy w dół; znowu patrzyła na ojca:

— Kto by chciał przystać na coś takiego? Czy ty nie masz ani krzty serca?

— Kobieto, kobieto! Zrozum, że to dla jego dobra...

— Dla jego dobra? Przy mnie być to jego dobro! Albo jeszcze mało jest uczony?

— Mamo... — zebrałem się na odwagę.

Przerwała mi gwałtownie:

— A ty bądź cicho! Jeszczeżeś niedorostek! Co z sobą poczniesz tam daleko? Czy chociaż wiesz, jak oni tam żyją? Nie, nie masz najmniejszego pojęcia! Kto tam będzie o ciebie dbał, kto cię obszywał, kto będzie ci go­tował?

— Uspokój się — powiedział ojciec — weź na rozum: biali nie umierają z głodu!

— To ty nie widzisz, biedny wariacie, że jedzą ina­czej niż my, jeszczeżeś tego nie zauważył? I rozchoruje mi się dzieciak, tak się to skończy! A co wtedy ze mną, co będzie ze mną? Och, miałam syna i już go nie mam!

Podbiegłem do niej, objąłem.

— Odejdź! — krzyknęła. — Przestałeś być mi sy­nem!

Nie odtrącała mnie jednak: płakała i również obej­mowała mocno.

— Nie opuścisz mnie, prawda? Powiedz, że nie opuś­cisz?

Ale już wiedziała, że pojadę, że mnie nie zdoła po­wstrzymać, że nic mnie nie powstrzyma przed odjaz­dem. Pewnie zdawała sobie z tego sprawę już w chwili, gdy zobaczyła, że obydwaj do niej idziemy; tak, na pew­no widziała obroty tych trybów, które prowadzą ze szkoły w Kurussie do szkoły w Konakri i dalej, aż do Francji. I przez ten cały czas, kiedy mówiła, kiedy wal­czyła o mnie, musiała mieć przed oczami te obracające się tryby: najpierw jedno i drugie zębate koło, następ­nie trzecie, a potem jeszcze inne, być może dużo zęba­tych kół, których jeszcze teraz nikt nie dostrzegał. I co począć, żeby je zatrzymać? Można tylko patrzeć, jak się obracają, jak obraca się koło przeznaczenia: moim przez­naczeniem była t¿¡5 podróż! I mama skierowała teraz swoją złość — lecz były to już tylko ostatki złości —

przeciw tym, którzy w jej mniemaniu znowu mnie jej zabierali:

— To ludzie, którym wszystkiego wciąż mało! Wszy­stko by chcieli! Na co spojrzą, zaraz to muszą mieć!

— Nie powinnaś im złorzeczyć — powiedziałem.

— Nie — odrzekła | goryczą — nie będę im złorze­czyć.

I tak doszła wreszcie do kresu swojej złości; złożyła mi głowę na ramieniu i szlochała głośno. Ojciec wyco­fał się. A ja tuliłem mamę, ocierałem jej łzy, mówiłem... Co jej mówiłem? Wszystko i właściwie niewiele, ale nie to było istotne: wydaje mi się, że mało co docierało do niej z tego, co mówiłem, że docierał do niej tylko sam dźwięk mojego głosu — i to wystarczało; jej szloch po­woli ucichał, wstrząsał nią coraz rzadziej...

Tak zadecydowała się sprawa mojej podróży — i sta­ło się pewnego dnia, że wsiadłem w samolot odlatujący do Francji. Och, to było okropne uczucie — jak gdyby rozdarcia! Nie lubię tego wspominać. Jeszcze dziś sły­szę łkanie mamy, widzę ojca nie mogącego powstrzy­mać łez, widzę siostry, braci... Nie, nie lubię rozpamię­tywać, czym był dla mnie ten odlot: czułem się, jak gdyby mnie wyrywano samemu sobie!

W Konakri dyrektor szkoły uprzedził mnie, że samo­lot wyląduje na lotnisku w Orły.

— Z Orły — powiedział — odwiozą cię do Paryża, na dworzec Inwalidów, a już stamtąd pojedziesz metrem na dworzec Saint-Dazare, gdzie będziesz miał pociąg do samego Argenteuil...

Rozłożył przede mną plan metra i pokazał trasę cze­kającej mnie jazdy pod ziemią. Ale nic z tego planu nie rozumiałem, nawet pojęcie metra wciąż było dla mnie niejasne.

— Zrozumiałeś wszystko? — spytał.

— Tak.

Jednak nadal nic nie rozumiałem.

— Weź ten plan z sobą.

Wsunąłem plan do kieszeni. Dyrektor przyglądał mi się przez chwilę.

— Trochę za lekko jesteś ubrany — powiedział.

Miałem na sobie białe płócienne spodenki, koszulkę

z krótkimi rękawkami i z otwartym kołnierzem, a na stopach białe skarpetki i sandały.

— Musisz się tam cieplej ubierać, o tej porze roku dnie są już zimne.

Pojechałem na lotnisko z Marią i z obydwoma wuj­kami; Maria leciała ze mną aż do Dakaru, gdzie miała kontynuować naukę. Maria!... Wsiadłem z nią do sa­molotu i płakałem, wszyscy płakaliśmy. Potem śmigło zaczęło się obracać, jeszcze widziałem, jak z daleka wujkowie machają nam rękami na pożegnanie... i zie­mia Gwinei zaczęła uciekać, uciekać...

— Jesteś zadowolony, że jedziesz? — spytała Maria, gdy byliśmy już niedaleko Dakaru.

— Nie wiem — powiedziałem. — Chyba nie.

A potem, gdy samolot wylądował w Dakarze, spytała:

— Wrócisz?

Twarz miała we łzach.

— Tak — powiedziałem — tak...

I jeszcze przytaknąłem ruchem głowy, wciskając się równocześnie jak najgłębiej w fotel, żeby ukryć łzy. „Wrócę, na pewno!” Długo siedziałem bez ruchu, ze skrzyżowanymi, możliwie najmocniej skrzyżowanymi na piersi ramionami, by żaden głos się z niej nie dobył...

Później poczułem pod ręką jakąś wypukłość: to plan metra wypychał mi kieszeń.