24. Filozofia człowieka: dualizm antropologiczny człowieka Platona. Relacja między duszą a ciałem, funkcje życiowe duszy.

Antropologia-filozofia człowieka

Wg Platona w akcie stwarzania świata Demiurg(budowniczy, stworzyciel świata) połączyl pierwiastek duchowy(pochodzący ze świata idei czyli prawzorów wszystkich rzeczy materialnych) z pierwiastkiem materialnym.

Od tego czasu antropos (człowiek) to istota składająca się z dwóch opozycyjnych elementów (dusza i ciało). Najważniejszym z nich jest dusza.Platon uznawał, że dusza ludzka jest czymś samodzielnym, zdolnym do istnienia bez ciała, a zatem nieśmiertelnym, będącym jednocześnie powodem tego, że ciało żyje, porusza się i działa w określony sposób. Wg Platona człowiek jest rozdarty między duszę, ktora kieruję sie do swego boskiego żrodła, a ciałem, ktore jest zainteresowane światem zewnętrznym. Między nimi musi dochodzic do konfliktu gdyz wszystko je dzieli: o ile fizyczna cielesna powłoka będąca tylko kształtem jest śmiertelna, materialna, złożona z wielu członków i organów i niedoskonała, bo poddana we władanie duszy, o tyle ta ostatnia cechuje się nieśmiertelnością, brakiem cielesności, niezależnością, Ciało jest więzieniem dla duszy i wraz z nim zmuszona jest egzystować w świecie cieni, odbić prawdziwego świata idei, niedostępnego za życia ziemskiego(metafora jaskini "Państwo).Dwa różne egzystencjalnie i pochodzeniowo pierwiastki zmuszone stanowić jedność muszą z natury swej odmienności prowadzić do konfliktu wewnętrznego, który pogodzic może tylko rozum dlatego by znalezc receptę na zycie wg Platona trzeba byc filozofem,

Podział duszy wg Platona

-dusza pożądliwa(wegetatywna) odpowiadająca za panowanie nad sobą. (rzemieślnicy,chłopi)

-dusza popędliwa(impulsywna) decydująca o ambicjach człowieka.(żołnierze)

-Dusza rozumna kierująca sie rozumem wyrózniająca się cnotą mądrości.(władcy)

3 funkcje duszy

-jest zasadą życia. Ożywia ciało oraz z punktu religijnego „dynamizując i harmonizując nasze

postępowanie, oczyszczając się z wpływów cielesnych, kieruje się ku światłu boskiemu.”

-posiada funkcje poznawczą. Ciało nie poznaje!!

-pełni funkcje religijna; jest niematerialna odwieczna i nieśmiertelna

25.Hylemorfizm antropologiczny Arystoteles. Człowiek jako animal rationale i animal sociale

Hylemorfizm- stanowisko teorii bytu stworzone przez Arystotelesa, wg ktorego kazdy byt jest stworzony przez materię i formę.(zlożenie duszy i ciała)

Animal sociale-zwierze społeczne

Animal ratonale-zwierze rozumne

Człowieka słada sie z materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej, lecz nie jako osobny, niezależny byt, a jako coś nadające kształt i postać materii – tworzywu. Czym w danym bycie jest więcej formy (jest ona bardziej złożona) a mniej materii, tym zajmuje ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak: byty nieożywione takie jak np. kamień zawierają w sobie bardzo dużo materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę. Rośliny mają bardziej złożoną formę, która podlega powolnym zmianom. Zwierzęta mają jeszcze bardziej złożoną formę, która daje im możliwość ruchu i reagowania na zmiany. Wreszcie ludzie posiadają bardzo złożoną formę zwaną duszą.Dusza ludzka stała sie najdoskonalszą z form, jedyną która posiadła zdolnosć rozumienia świata zewnętrznego i świadomość samej siebie. Jako najdoskonalsza jest tez najbliższa połączenia się z Bogiem. Dusza jest jednak tylko formą materii,nierozerwalnie z nią związaną.Dusza i ciało człowieka tworzą więc swoistą całość,a nie dwa oddzielne byty.

Animal sociale.Zdaniem Arystoteles człowiek jest zwierzęciem społecznym-jest stworzony do życia w państwie. Nie jest samowyztarczalny,nie może zrealizować swojego celu samotnie, nie osiągnie dobra indywidualnie, konieczne jest dla niego życie we wspólnocie państwowej. Działalność obywatelska lub – w nielicznych wypadkach – kontemplacja teoretyczna daje szansę spędzenia życia w sposób godny „człowieka”. Życie w państwie daje możliwość rozwoju.Całokształt tej koncepcji daje się ująć w kategoriach zdolności do zaangażowania się w podejmowanie decyzji, kierowanie sprawami codziennymi, własnym życiem i - w najszerszej przestrzeni - sprawami publicznymi.

Animal rationale. Człowiek jest istotą żywą obdarzoną mową i rozumem. Mowa i rozum służą do określenia tego, co pożyteczne i szkodliwe oraz tego, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe."To bowiem - pisze Arystoteles- jest właściwością człowieka odróżniającą go od innych stworzeń żyjących, że on jedyną ma zdolność rozróżniania dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości i tym podobnych, wspólnota takich istot jest podstawą rodziny i państwa" (Polit. ks. I, 1253a,11). Arystoteles wyrażał poparcie dla niewolnictwa jako instytucji zgodnej z prawem naturalnym. Zgodne z naturą jest, aby jednostki obdarzone większym rozumem i mniejszą siłą fizyczną, władali nad jednostkami o większej sile i mniejszym rozumie.

26. Dualizm antropologiczny Kartezjusza. Dwie substancję: myśląca i rozciągła

Człowiek złożony jest z substancji rozciągłej i myślącej i ma świadomość(Cogito ergo sum-Myślę wiec jestem)

Kartezjusz uważał że nie zachodzi żadne oddziaływanie między czynnikiem duchowym a materialnym. Rozróżniał dwie substancję tworzące człowieka: Duchową(myślącą) której istotną właściwością jest świadomość i myślenie, duszę posiada tylko i wyłącznie istota świadoma. Materialną(rozciągłą) posiadającą tylko jedna stałą własność-rozciągłość( zajmuje miejsce w przestrzeni,rozciąga się w niej). Ciała są zmienne ale pod względem ruchu, który jest jedyną postacią zachodzących w nich zmian, każdy proces w przyrodzie polega na przemieszczaniu się mas materialnych w przestrzeni.

Zdaniem Kartezjusza istnieją więc we wszechświecie dwie substancje. Substancja myśląca czyli dusza i substancja rozciągła czyli ciało. O ile ciała są nieświadome, choć posiadają rozciągłość o tyle dusze są świadome ale za to pozbawione rozciągłości. Uważał Kartezjusz, że nie tylko ciała organiczne ale również i zwierzęta nie posiadają duszy (mimo iż posiadają ciała). Jedynie człowiek jest złożony zarówno z ciała jak i duszy, choć jego ciało podobnie jak zwierzęce jest tylko maszyną. Zwierzęta i ciała ludzkie to tylko maszyny a cała przyroda to po prostu zespół mechanizmów. Ciało jednak nie może spowodować zmian w duszy tak samo jak i dusza nie może stać się przyczyną zmian w ciele. Jednak ciało może wpłynąć na zmianę kierunku tego co dzieje się w duszy, a dusza na zmianę kierunku tego co dziej się w ciele

27. Homo historicus Hegla. Relacja między Panem a Niewolnikiem.

Homo historicus - człowiek jako owoc dziejów tworzących historię i siebie poprzez wolę i pracę

Człowiek=element historii. W momencie narodzin człowiek zostaje włączony w bieg świata i staje się częścią z całości. Hegel traktował jednostki ludzkie jako narzędzia w ręku chytrej, przebiegłej Idei, która wykorzystuje namiętności i działania jednostek do realizacji swojego planu. Jednostki są tylko wykonawcami, egzekutorami przeznaczenia. Nawet wielcy ludzie historii, jak np. Aleksander Wielki, Cezar czy Napoleon, byli tylko wykonawcami woli Ducha Świata (Weltgeist). Hegel uważał, iż ci wielcy ludzie realizowali pewne ogólne cele Historii i działo się to niezależnie od osiągniętego przez nich poziomu własnej jednostkowej świadomości, oraz niezależnie od własnych indywidualnych celów, które każdy z nich pragnął realizować. Prawdziwa wielkość tych – jak się o nich zwykle mówi - bohaterów Historii polegała na niezamierzonej zgodności osobistych namiętności i celów z obiektywnym rytmem Dziejów. Chcąc poznać i zrozumieć samego siebie, najpierw trzeba zrozumieć historię, kazdy człowiek ma obowiązek zrozumienia sensu dziejów, historii. Człowiek jest budowniczym, architektem dziejów.

Jednym z najważniejszych momentów heglowskiego systemu jest tzw. dialektyka pana i niewolnika, za pomocą której filozof opisuje kształtowanie się indywidualnej świadomości.Rozwój indywidualnej świadomości zaczyna się od hipotetycznej walki na "śmierć i życie". Dokonuje się wówczas podział na tych, którzy potrafią narazić swoje życie w imię zachowania wolności oraz pozostałych – niezdolnych do walki, za to chętnych do zrzeczenia się wolności w zamian za bezpieczeństwo. Tak zarysowuje się pierwotna opozycja: po jednej stronie „pan”, który ginie, lub zdobywa wolność i władzę, a po drugiej stronie „niewolnik”, osłaniany przez swego „pana”, lecz przymuszony do pracy dla niego. Owa opozycja – zgodnie z prawami logiki dialektycznej - ma dynamiczny charakter. „Niewolnik” bowiem wprawdzie nie walczy o życie, lecz bezustannie zmaga się podczas pracy z oporem materii, rzeczywistości i dzięki temu rozwija się,przezwycięża swą biologiczną naturę. Przekształcając świat, przekształca sam siebie, rośnie w siłę, staje się coraz bardziej samowystarczalny i świadomy własnego człowieczeństwa. Tymczasem „pan”, poza momentami konfrontacji, żyje „na jałowych obrotach”, nie napotyka oporu, a więc nie rozwija się, a w rezultacie słabnie i popada w coraz większą zależność od swych niewolników. Wolność – w imię której „pan” gotów był narazić życie – staje się w końcu udziałem „niewolników”. To poprzez ich pracę dokonuje się rozwój świata i powrót do pierwotnej jedności.

-każdy walczy o własne przetrwanie

-inni ludzie to konkurencja, zagrożenie

-wygrani to panowie, przegrani niewolnicy

-ani panowie ani niewolnicy nie są samowystarczalni. Jedni są uzależnieni od drugich

-moment uznania mnie przez drugiego człowieka decyduje o moim istnieniu i określa mnie jako człowieka

-Ktoś musi potwierdzać moje istnienie

28. Egzystencjalizm XX w. Nurty i główni przedstawiciele

Martin Heidegger-(ur. 26 września 1889 , zm. 26 maja 1976 we Fryburgu Bryzgowijskim) – filozof niemiecki. Zwolennik Hitlera, popierał nazizm i brał w nim czynny udział. Myśl filozoficzna Heideggera uznawana bywa za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku. Najważniejsze dzieło: "Bycie i czas"

Inspirator całego egzystencjalizmu. Człowiek=jesteswto=desein.Egzystując "Dasein" zakreśla niejako horyzont na którym może pojawić się byt. Wynika z tego, że Dasein i rzeczywistość, która go otacza nie są od siebie niezależne – są jedynie dwoma elementami struktury określanej przez Heideggera jako Bycie-w-świecie. Nie ma żadnego "obiektywnego" świata istniejącego bez Dasein i nie ma Dasein jako czystej formy bycia bez świata. Całkowicie przypadkowo zostają nam wybrane miejsce i czas. Egzystencja to istnienie ludzkie ktore ma charakter czasowy i polega na projektowaniu,planach, marzeniach, dążeniu do osiągnięcia celów. Dynamiczna koncepcja człowieka: człowiek nie "jest" ale staje się.Tylko o człowieku można powiedzieć, że egzystuje; o kamieniu czy drzewie można co najwyżej powiedzieć, że „są”.Człowiek w trakcie swego istnienia wpływa - mówił Heidegger - na bycie zarówno własne, jak i tego, co go otacza. Egzystencja polega na tym, że człowiek cały czas się zmienia, pozostaje w ruchu, dąży do czegoś. Nie rodzimy się jako gotowa całość ale tworzymy sie kawałek po kawałku. Człowieka nie da oddzielić się od czasu. Przeszłość, terażniejszość i przyszłość są nierozdzielne.Byt ludzki jest zawsze określany przez zamiar; jego teraźniejszość jest określana przez przeszłość a sama będzie decydowała o przyszłości.

Egzystencja:

0. autentyczna

-nie uciekamy przed życiem,realizujemy nasz cele, odważnie stawiamy czoła życiu, podejmujemy wyzwania i ryzyko

0. nieautentyczna

-tchórzostwo przed zyciem, następuje kiedy człowiek sie cofa, zatrzymuje jedynie na planach i marzeniach, nie próbuje ich zrealizować, nie wykorzystuje danych mu szans przez życie

"Bycie się"

Jest to kolejna swoistość egzystencji człowieka. To bezosobowe „Się” niszczy osobowość i indywidualność jednostki, stanowi podstawowe zagrożenie dla egzystencji. To uleganie modzie, trendom,większości. (Robię coś bo tak robią wszyscy).Jest symbolem rezygnacji z bycia sobą, symbolem konformizmu, zepchnięcia w bezosobowość, przeciętność i banał. Wolność to podstawa egzystencji, podstawowy czynnik, który pozwala nam tworzyć siebie. Wolność to Świadomoś, że się jest całkowicie wolnym w swoich wyborach i całkowicie odpowiedzialnym za ich skutki. Zadaniem do wypełnienia,obowiązkiem w życiu jest właściwie zagospodarować daną wolność. Nacisk na budowanie,tworzenie, aktywność. Zycie nie tylko zostało mi dane ale też zadane.

Egzystencjalizm XX w.

0. ateistyczny

-Jean Paule Sartre

-Albert Camus

0. teistyczny

-Gabriel Marcel

-Karl Jaspers

Jean Paul Sarte (1905-1980)

Najsilniejsze zyciowe doświadczenie to doświadczenie absurdu(kruchość życia). Zarówno życie jak i śmierć są absurdalne. Rodzimy się po to by umrzeć i starcić wszystko na co pracowaliśmy za życia. Człowiek nie wie nic o śmierci dlatego przez całe zycie towarzyszy mu lęk przed śmiercią. W jej spełnieniu jesteśmy zupełnie sami,nikt i nic nie może nam pomóc w tym ostatnim akcie naszego istnienia. Nie istnieje pociacha na kontynuację życia po smierci. Śmierć kończu nieodwołalnie wszytsko, oznacza przejście z istnienia w nieistnienie, nicość. Nic też nie uzasadnia naszego znalezienia się na świecie. Wyszliśmy z nicości i do niej wracamy. Istotą stosunków międzyludzkich nie jest „współbycie”, lecz konflikt, walka, obcość, uprzedmiotowienie, urzeczowienie itp.( „piekło - to inni”). Według Sartre’a, każde spojrzenie „drugiego” sprowadza „mnie” do przedmiotu; Każda próba współpracy między jednostkami zamienia się w relację „pana i niewolnika”; nawet miłość skazana jest na niepowodzenie, ponieważ w egzystencji jednostek nie ma miejsca na jakąkolwiek autentyczną wspólnotę i prawdziwe porozumienie. Sartre uważał, że każda jednostka nie może odnieść się do innej jednostki inaczej, jak tylko usiłując ją zniewolić; jeżeli tego nie uczyni, zostanie sama zniewolona przez tamtą jednostkę. Istnienie ludzkie jest przesycone tragizmem, którego natężenie powiększa jeszcze wolność człowieka. Posiada ona charakter absolutny, oznacza brak jakichkolwiek uwarunkowań i ograniczeń. Wolność staje się ciężarem bo nie wiadomo jak z niej korzystać. W każdej chwili człowiek staje przed wyborami alternatyw. Którą wybierze zależy tylko od niego, jednocześnie nie ma żadnych wskazówek które byłyby pomocne w dokonaniu wyboru. Każda jednostka zdana jest wyłącznie na siebie i dlatego nie powinna znikąd oczekiwać wsparcia, lecz świadomie podjąć brzemię własnej wolności. Jako istoty samotne, skazane na wolność musimy ponosić ogromne ryzyko korzystania z niej. Wolność staje się przekleństwem człowieka.

Albert Camus (1913-1960)-francuski pisarz,dramaturg, eseista. Czołowy reperezentant egzystencjalizmu w literaturze. Eseje: "Mit o Syzyfie" i "Człowiek zbuntowany"

Między człowiekeim a światem istnieje przepaść nie do przebycia. Świat jest obcy,nieznany, wrogi, im lepiej go poznaje tym mniej o nim wiem.Zdaniem Camusa, warunkiem autentycznego życia człowieka jest uświadomienie sobie absurdalności życia oraz zasadniczej obcości jednostki wobec innych ludzi. Tezę o absurdalności życia Camus ilustrował przykładem mitu Syzyfa. Oto ukarany przez bogów Syzyf wtacza ogromny kamień na wysoką górę.Z największym trudem wypycha głaz prawie na sam szczyt. Ale tu kamień wyślizguje mu się z rąk i stacza na dól. Syzyf nieustannie ponawia próbę wtoczenia kamienia na szczyt. Gdyby mu się to choć raz udało. Byłby wolny. Ale za każdym razem, gdy upragnione zwycięstwo jest już bliskie, następuje nieunikniona klęska. Syzyf wie, że zwycięstwa nie będzie; wyroku bogów nie można zmienić. Jego katorżnicza praca jest bezcelowa, jego nieziemski trud jest absurdalny, a mimo to ciągle na nowo podejmuje swoje próby nie tracąc nadziei, że jego samotna walka odmieni jego los. Odwołując się do mitu Syzyfa,Camus głosił pogląd, że człowiek nie jest twórcą swojego losu. Nie potrafi go również zmienić. Musi go natomiast znosić. Na tym polega absurdalność i tragizm ludzkiej egzystencji. Będąc w sytuacji tragicznej i mając świadomość absurdalności swego położenia, jednostka może doznać radości istnienia jedynie dzięki ciągle ponawianej, beznadziejnej walce ze swoim losem. W buncie i ponawianiu beznadziejnych prób wyzwolenia się od swojego losu może znajdować namiastkę wolności. Ta odrobina możliwej wolności polega na wynikających z wolnych decyzji jednostki nieustannych prób przeciwstawienia się swojemu losowi. W całej przyrodzie tylko człowiek posiada zdolność do buntu. Postawą człowieka powienien być bunt, mimo świadomości swojego beznadziejnegon położenia nie moze sie poddawać, musi szukać rozwiązań, zadawać pytania i odnajdować na nie odpwiedzi.

Gabriel Marcel (1889-1973)-francuski filozof, myśliciel religijny,wykładowca,dramaturg. Współtwórca i jeden z głównych przedstawicieli egzystencjalizmu chrześcijańskiego.

Dwie postawy wobec życia: "mieć" i "być"

"Mieć"

Człowiek staje się zależny od tego co posiada, poddaje mu się, pragnie mieć to czego jeszcze nie ma, a zarazem obawia się utraty tego, co juz zdobył. W związku z tym rodzi się lęk i cierpienie. Człowiek staje się niewolnikiem tego co posiada. Posiadanie odgradza jednostkę od świata, przerywa jej żywotną, egzystencjalną łączność z nim. Zamieniając swe istnienie na posiadanie człowiek staje się samotny, pogrąża się w rozpaczy, której tragiczną kulminacją może być samobójstwo, będące wyrazem potraktowania swojego życia jako posiadanej rzeczy.

"Być"

Możliwe jest przejście ze stanu "mieć" do "być", przede wszystkim dzięki miłości i wierze. Bowiem miłość właśnie pozwala zastąpić typowe dla posiadania "ja" i "ty", utworzeniem wspólnoty ujętej słówkiem "my". Odrzucenie posiadania, dystansującego jednostkę od świata prowadzi do rozwoju osobistego poprzez akceptację siebie oraz daje sposobnośc żywego doświadczenia więzi jednoczącej z unnymi ludźmi. Miłość pociąga za sobą wiarę(również w Boga) a wierzyć to po prostu zawierzyć siebie komuś innemu. Niestety w stosunkach międzyludzkich wiara może być nadużyta. Istnieje jednak niezawodna gwarancja-Bóg, który nie zawiedzie jej nigdy. Toteż jedynie poprzez wiarę w osobę najwyższą możemy się całkowicie zaangażować w świat.

Karl Jaspers (1883-1969)-niemiecki psychiatra i fiozof, przedstawiciel egzystencjalizmu.

Jaspers skupia się na sytuacjach granicznych, które według niego są nieodłącznym atrybutem egzystencji. Są one dla jednostek czymś niezwykle trudnym do przeżycia, zmieniającymi życie i nas samych. Sposób, w jaki jednostka potrafi się obchodzić ze spotykającymi ją sytuacjami granicznym jest świadectwem (znakiem) autentyczności jej życia. Przykładami sytuacji granicznych są: sytuacja śmierci, sytuacja cierpienia, sytuacja walki, sytuacja winy. Zdaniem Jaspersa, właściwe reagowanie na doznawaną sytuację graniczną nie polega na próbie jej oddalenia, zlekceważenia lub zapomnienia o niej, ponieważ jest to albo niemożliwe albo niegodne człowieka (nieautentyczne). Reagowanie na sytuację graniczną polega na takim odniesieniu się do niej, które Jaspers metaforycznie nazwał „wkroczeniem w nią z otwartymi oczami”. Jest to równoznaczne z w pełni świadomym przeżywaniem sytuacji granicznej, z poszukiwaniem własnego jej rozwiązania i przyjęciem odpowiedzialności oraz konsekwencji, które z niej wynikają. Postępując w ten sposób, jednostka opowiada się za gotowością akceptacji egzystencji takiej, jaką ona jest. Sytuacje graniczne pokazuja nam ile możemy znieść, jak silni jestesmy, dzięki nim odsłaniamy się takimi jakimi jesteśmy.

Dialog, rozmowa, komunikacja: człowiek nie jest w stanie w pełni rozwinąć sie w samotności. Do egzystencji potrzebuje innych ludzi, którzy ukazują nam prawde o samym sobie.

Zygmunt Freud (1856-1939)- austriacki neurolog i psychiatra, twórca psychoanalizy. Jego koncepcje funkcjonowania umysłu ludzkiego wywarły ogromny wpływ na filozofów XIX i XX w.

Freud uważał, że oprócz dziedziny przeżyć świadomych istnieje sfera utajonego życia psychicznego, czyli tzw. podświadomość, nadświadomość. To co się w niej rozgrywa ma zasadniczy wpływ na życie świadome,na postawy jakie przyjmujemy wobec świata i innych ludzi, na kierunki i sposoby działania. Freud ujął psychike ludzką w trzech rejonach: id(ono), ego(jaźń) i superego(nadjaźń). Id-najgłębsza warstwa psychiki, sfera nieświadomości. W niej mieszczą sie popędy działające ślepo, starające się tak zawładnąć człowiekiem, aby znalazły natychmiatowe ujście, zaspokojenie. Id kieruje się wyłącznie zasadą przyjemności. Ego to warstwa w całości świadoma a jej zadaniem jest regulowanie postępowania jednostki ludzkiej w taki sposób, aby poszczególne popędy i potrzeby (zgromadzone w Id) zostały zaspokojone, nie narażając przy tym jednostki na konflikty ze społeczeństwem oraz na choroby psychiczne. Warstwa „Ego” kształtuje się w ciągu życia jednostki, która poznając otaczającą ją rzeczywistość, uczy się kontrolować swoje popędy i potrzeby oraz uczy się w taki sposób je realizować, by z jednej strony mogła zostać rozładowana energia, która się za nimi kryje, a z drugiej strony, by nie były gwałcone normy społeczne i nie dochodziło do konfliktów jednostki ze społeczeństwem. Superego” powstaje jako rezultat przyswojenia, czyli „uwewnętrznienia” wszelkiego rodzaju norm społecznych. To ogół wymogów natury moralnej i społecznej, jakie jednostka stawia sobie samej. Nadjaźń obejmuje także własne, stworzone przez jednostkę ideały. Jednak w pierwszym rzędzie „Superego” jest rezultatem przyswojenia wymagań i zakazów formułowanych pod naszym adresem przez rodziców w najwcześniejszych okresach naszego rozwoju. „Superego” działa jako wewnętrzna siła, która pewne nasze postępki „karci” a inne „nagradza”. Środkami kary są wyrzuty sumienia i poczucie winy, środkiem nagradzania jest poczucie dumy i zadowolenia z siebie.

Eros i Tanatos-dwa czynniki kierujące naszym życiem, kierunkami działania. Eros-popęd życia, pęd do życia i miłości. Tanatos-popęd śmierci, dążenie do destrukcji, nieszczenia. Może być skierowana w kierunku innych ludzi lub na siebie(autodestrukcja)