8

8

Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Pojęcie stylu. Stylistyka - rys historyczny. Stylistyka współczesna

LITERATURA

• H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska. Zarys. , Wstęp, Warszawa 2001

• S. Gajda, Styl i stylistyka. Zagadnienia ogólne, w: S. Gajda (red.), Przewodnik po stylistyce polskiej, Opole 1995

• J. Kida, Stylistyka, styl i język artystyczny w edukacji polonistycznej, r. I. Stylistyka jako dyscyplina naukowa, Rzeszów 1998

• T. Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław 1984

Etymlogia: styl – łac. stilus ’rylec, służący do pisania na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem’.

Pojęcie stylu:

1. Znaczenie szersze

2. Znaczenie węższe

Styl - charakterystyczny sposób językowego ukształtowania tekstu pisanego bądź mówionego.

Wybór środków - zależny od wielu różnych czynników:

• od indywidualnej skłonności autora

• od konieczności dopasowania wypowiedzi do określonej sytuacji mówienia: tematu, zamierzonego celu komunikacyjnego, typu odbiorcy.

Style 

T ypowe (konwencjonalne wzorce) Indywidualne

Style Style Style epok Styl Styl

funkcjonalne gatunków i prądów literackich tekstu autora

Styl typowy - specyficzny sposób ukształtowania tekstów, związany z epokami historycznymi (np. styl barokowy, klasycystyczny, romantyczny); z prądami literackimi (np. styl sentymentalny), a nawet gatunkami wypowiedzi.

Styl indywidualny autora (idiolekt) – zespół pewnych cech językowych, uświadamianych lub nie uświadamianych przez nadawcę, a rozpoznawanych przez odbiorców w jego tekstach - zależy od upodobań jednostkowych, przyzwyczajeń estetycznych (np. styl Miłosza, styl Herberta, styl Norwida).

Stylistyka

• termin zarejestrowany w różnych językach europejskich w XIX w.

• spośród słowników polskich - stylistyka jako nauka o stylu - Słownik Wileński 1861 r.

• stylistyka jako dyscyplina naukowa - przełom XIX i XX w. - Ch. Bally –nowoczesne podstawy stylistyki (uczeń de Saussure’a – 1865-1947, jego następca w Genewie, Precis de stylististique 1905, Tratie de stylistique francaise 1909)

Stylistyka w ujęciu Bally’ego

• Podstawą teoretyczną dla stylistyki - dwie antynomie: myślenie- wyrażanie ( signifie - signifiant) oraz język – mówienie (langue- parole).

• Zadaniem stylistyki jest analiza sposobów wyrażania na płaszczyźnie mówienia (parole).

• Styl opiera się na zjawisku wariancji w pierwszym rzędzie fakultatywnej.

• Wyrazy przechodzące z języka do mówienia zostają przekształcone z jednostek abstrakcyjnych i potencjalnych w konkretne, realne, czyli podlegają procesowi aktualizacji. Każda taka aktualizacja nosi na sobie piętno subiektywne.

• Zadaniem stylistyki jest badanie środków językowych tej aktualizacji w procesie mówienia. Środki te (nazywane aktualizatorami) - winny być ujmowane kategorialnie i w sposób wolny od oceny estetycznej.

Historia stylistyki

Starożytność

• Początki myślenia stylistycznego – retoryka i poetyka starożytnych Greków i Rzymian: Gorgiasz, Isokrates, Platon, Arystoteles, Teofas, Demetriusz, Dionizjusz, Hermogenes , Cycero, Kwintylian, Horacy.

• Nauka o stylu: retoryka (nastawiona na perswazję, sterowanie odbiorem) i poetyka (jej celem naśladowanie natury – mimesis).

• Znacząca opozycja gramatyczność- retoryczność (między recte - poprawnie a bene - dobrze, pięknie)

• Elocutio (wysłowienie)

• typologia stylów

• zasady wyboru i przekształceń słów (tropy i figury)

• nauka o okresie retorycznym (o konstrukcji składniowej)

• Typologia stylów wg różnych kryteriów podziałów:

• charakter wymowy (attycka, azjańska, rodyjska)

• zalety wymowy (jasność, wielkość, piękno, energia, etos, prawda, potęga)

• style wymowy (skromny, średni, wzniosły)

• przedmiot wymowy (sądowa, polityczna, popisowa)

Średniowiecze

• odziedziczone po antyku podstawowe kategorie stylistyki: tropy, figury, okres składniowy, a także hierarchiczny szereg stylowy obejmujący styl niski, średni i wysoki

• mniej miejsca dla oratorstwa politycznego i sądowego, dlatego podział na style ustępuje nowemu podziałowi funkcjonalno-gatunkowemu: oprócz oratorstwa, sztuki poetyckiej, epistolografii i historiografii również nowe autonomiczne dziedziny: ars praedicandi (sztuka głoszenia kazań, kaznodziejstwo) oraz ars dictaminis (sztuka pisania pism kancelaryjnych)

Renesans

• rekonstrukcja antycznego dorobku w zakresie stylistyki oraz wierne naśladowanie praktyki językowej

• dominująca w recepcji antyku - zasada imitacji (Cycerona, Wergiliusza, Liwiusza)

• erazmianizm i lisjanizm - swobodne wzorowanie się na stylu Cycerona, sięganie do omnes benes autores, korzystanie z hasła wolności twórczej i dostosowania się do współczesnych czasów i okoliczności

• w praktyce językowej wybitnych twórców renesansu (Szekspir, Racine, Dante, Milton) - tendencja do emulacji (współzawodnictwa, rywalizacji) – elementy starożytnej proweniencji właściwie tylko uzupełniają to, co oryginalne

• duże konsekwencje dla stylistyki - reforma siedmiu nauk wyzwolonych - dążność do specjalizacji poszczególnych nauk i ich suwerenności - ostre rozgraniczenie gramatyki (sztuka poprawnego mówienia), retoryki (elokucja i wygłoszenie) i dialektyki (inwencja i kompozycja)

Stylistyka barokowa

• przesadnie wyszukana, ozdobna forma wypowiedzi

• uzasadnienie - w twórczości pisarzy rzymskich schyłkowego okresu literatury rzymskiej (Seneki, Lukiana, Tacyta, Marcjalisa)

• anormatywizm

• poszerzenie pojęcie stylu na styl autora, styl epoki

Oświecenie

• tendencja do ujęć normatywnych, dogmatycznych, absolutystycznych; próby formułowania zasad i wysiłki zmierzające do ustalenia systemu obowiązujących przepisów.

(N. Boileau – L’art. Poetique 1674)

Antyklasycystyczny przełom romantyczny

• bunt przeciw regułom i skoncentrowanie się refleksji stylistycznej na twórczości literackiej

• w miejsce koncepcji mimesis - koncepcja wyrazu

• dzieło literackie - jako wyraz ducha narodu, czasu

XX w.

przekształcenie stylistyki we właściwą naukę teoretyczną, od razu zróżnicowaną metodologicznie:

Kierunek neoidalistyczny (inspirowany przez filozofię F. Nitzschego i H. Bergsona)

• styl - jako forma ekspresji twórczej jednostki

• koncentracja badaczy na stylu autora i dzieła – ich rysach szczególnych, dających wgląd w indywidualny akt twórczy, w estetyczne walory oraz integralność utworu

• odrzucenie istnienia repertuaru gotowych środków i chwytów stylistycznych ; styl utożsamiony z językiem dzieła, a nawet przypisywany językowi narodowemu jako emanacji osoby i wspólnoty etnicznej

• stylistyka - nastawiona na oryginalną ekspresję - rozwijana w ramach literaturoznawstwa (K.Vossler i L. Spitzer – nawiązanie do ekspresjonistycznej teorii stylu, do idącej od Goethego niemieckiej tradycji romantycznej - traktowania stylu jako indywidualnego wyrazu. Zasadnicza teza – „ile indywiduów, tyle stylów”.

Kierunek ekspresywno-emocjonalny (Ch. Bally)

• celem - wyodrębnienie systemu stylistycznego danego języka metodą opozycji

• identyfikacja środków ekspresywno-emocjonalnych oraz ich klasyfikacja, przeprowadzona według tego, w jakich okolicznościach są stosowane

• środki stylowe tworzą pewien system

• terminy: barwa emocjonalna i zabarwienie stylistyczne.

Stylistyczna szkoła praska (V. Mathesius i B. Havranek )

• utwór - traktowany jako struktura całościowa - odrzucenie zasady sprawczej przyczynowości na rzecz zasady celowości, która dała oparcie koncepcji funkcji języka

• wyróżnienie w języku stylów funkcjonalnych, gatunkowych

Rosyjska szkoła stylistyki (W. Winogradow)

• stylistyka językoznawcza, badająca style funkcjonalne

• stylistyka literacka, opisująca styl autora dzieła, gatunku, epoki.

Stylistyka współczesna

• refleksja metodologiczna - trudna do oglądu syntetycznego

• synkretyzm, eklektyzm metodologiczny wielu badaczy: do strukturalizmu nawiązują badacze: W.Propp, T. Todorov, A.J. Greimas, J. Levy; nurt semiotyczny reprezentuje: M. Bachtin.

Podsumowanie

• Stylistyka – dyscyplina z pogranicza: językoznawstwa, poetyki i teorii literatury, zajmująca się badaniem stylu.

• Dawniej uprawiano głównie stylistykę praktyczną i normatywną, mającą wdrażać jej adeptów do pięknego, zgodnego z zamierzonym celem mówienia i pisania. Dziś ma bardziej charakter opisowy.

• Początkowo wiedza o stylu nie miała autonomicznego charakteru. Stanowiła część wmontowaną w całą wiedzę humanistyczną: mieściła się w poetyce, retoryce, gramatyce. Wkraczała także do filozofii, etyki, estetyki, teorii wychowania. Dziś - dyscyplina samodzielna.

• Wyraźne dwie linie: literaturoznawcza i językoznawcza.

• Stylistyka językoznawcza zmierza w kierunku traktowania stylu jako złożonego i otwartego subsystemu, pozostającego w relacjach wzajemnego uzależnienia z innymi subsystemami.

• Jako dyscyplina łącząca badanie stylistycznych aspektów języka z analizą tekstu literackiego, stylistyka odgrywa ważną, pośredniczącą rolę między literaturoznawstwem a językoznawstwem.

• Wyodrębniły się dzisiaj takie gałęzie badań, jak s. opisowa, historyczna (języka i stylu artystycznego), porównawcza, praktyczna (stosowana).