ROZWÓJ IMIESŁOWÓW W JĘZYKU POLSKIM

1. Podstawa prasłowiańska

Ogólna charakterystyka imiesł. w języku psł.:

1. Różne typy im. tworzono w języku psł. różnymi przyrostkami, które po połączeniu z tem. I lub II mogły ulegać też różnym procesom fonetycznym, np. im. czasu ter. czynny - przyrostek *-ntj-, który po połączeniu z tematem I i po powstaniu nosówki dał charakterystyczne -ǫtj- (*tj w różnych językach słowiańskich w okresie rozpadu wspólnoty psł. się rozwinęło, w j. pol. dało -(ą)c-);

2. Wszystkie imiesłowy były ściśle związane z kategorią czasu - por. im. czasu ter., im. czasu przeszłego (inaczej w polszczyźnie dziś);

3. Wszystkie imiesłowy były odmienne (w języku polskim nie - por. im. przysłówkowe);

4. Imiesłowy mogły występować w odmianie prostej (rzeczownikowej) i złożonej (zaimkowej);

5. Wszystkie imiesłowy były zróżnicowane rodzajowo (odmiana przez rodzaje - męski, nijaki, żeński), tylko niektóre formy były wspólne (rodz. męski i nijaki im. czasu ter. czynnego oraz im. czasu przeszłego czynny I);

6. Imiesłowy mogły się odmieniać według typu twardotematowego lub miękkotematowego;

7. Imiesłowy w rodzaju męskim i nijakim odmieniały się na ogół według deklinacji -o- (twardotematowe) lub -jo- (miękkotematowe); w rodzaju żeńskim - według deklinacji -a- (twardotematowe) lub -ja- (miękkotematowe).

Sposoby tworzenia imiesłowów i ich typy:

IMIESŁOWY

tworzone od tematu I tworzone od tematu II

tj. tematu czasu ter. tj. tematu bezokolicznika (czasu przesz.)

(wariant z suf. tem. -o-,-no-)

im. czasu teraźniejszego im. czasu przeszłego

sposób tworzenia - sposób tworzenia -

w zależności od koniugacji w zależności od zakończenia tematu

1. im. czasu ter. czynny 1) im. czasu przeszłego czynny I

M.lp.m., n. M.lp. ż. m., n. ż.

I nes-y nes-ǫtj-i tem. II na spółgł. nes-ъ nes-ъši

II dvign-y dvign-ǫtj-i tem. II na samogł. zna-vъ zna-vъši

III znaj-ę znaj-ǫtj-i 2) im. czasu przeszłego czynny II

IV xval-ę xval-ętj-i suf. -l- + końc. rodz. nes-l-ъ, nes-l-o, nes-l-a

2) im. czasu ter. bierny 3) im. czasu przeszłego bierny

sufiks -m + końc. rodzajowe tem. II na:

a)-a-, -ě- zna-n-ъ, zna-n-o, zna-n-a

neso-m-ъ, neso-m-o, neso-m-a b) spółg. lub -i: nes-en-ъ, nes-en-o, nes-en-a

c) tem. II = rdzeniowi zak. na

-y-, -ę-, -i-, -u-: kry-t-ъ, kry-t-a, kry-t-a

2. Rozwój imiesłowów w języku polskim

Imiesłów czasu ter. czynny

Przyrostek -ǫtj-, -ętj- > stpol. -ąc-, -ęc-, por. B. lp. m. i n. niosąc (<*nesǫtjъ), M. lp. ż. chwalęcy (<*xvalętji).

W jęz. psł. ten imiesłów w M. lp. m. i n. miał temat krótszy na -y w dekl. -o-//-e-; -no-//-ne- (*nesy, *dvigny), oraz na -ę w kon. -jo-//-je-, -i- (*znaję, *xvalę); w języku stp. uogólniło się wszędzie -ę, por. stp. niosę, dźwignę, znaję, chwalę, a więc formalnie M.lp. r. m. i n. tego imiesłowu zrównał się z formą 1 os. lp. czasu ter.

W języku staropolskim zachowały się jedynie 3 formy im. czasu ter.:

• M.lp. m.: Mojżesz wszedł na gorę, (..), niosę (= niosący) z sobą cki (BZ), forma ta już w stp. wychodzi z użycia (niejednoznaczna, równa 1 os. lp. czasu ter..), zastępuje ją pierwotna forma B.lp. m.;

• M.lp. ż.: chwalęcy (< *xvalętji), por. Maria (...) chwalęcy (= chwaląca) swego oblubieńca; dziewka wstała weselęcy się (= weseląca się); forma ta zanika w II poł. XVI w. na rzecz formy na -ąc;

• B. lp. m.: niosąc (< *nesǫtjъ), por. pojdzie dziewka Rebeka, niosąc (= niosąca) wiadro; gdyż uznamionował dzień śmierci przybliżając się (= przybliżającej się), zawołał syna swego (BZ);forma ta rozszerza się i pojawia się przy rzecz. wszystkich rodzajów, czyli zatraca przynależność rodzajową, i następnie ulega adwerbizacji (staje się przysłówkiem), zaczyna pełnić funkcję okolicznikową i w ten sposób powstaje w polszczyźnie imiesłów przysłówkowy współczesny. Proces ten kończy się w XVII w.

Formy odmiany złożonej (zaimkowej) uległy procesowi adiektywizacji (uprzymiotnikowienia). Z odmiany złożonej im. czasu ter. czynnego kształtuje się polski imiesłów przymiotnikowy czynny: niosący, niosąca, niosące.

Imiesłów czasu ter. czynny

odmiana prosta B. lp. m. , inne przypadki giną odmiana złożona (zaimkowa)

im. przysłówkowy współczesny im. przymiotnikowy czynny

niosąc, robiąc, chwaląc robiący, robiąca, robiące

Imiesłów czasu ter. bierny

Budowa: temat I + sufiks -m- + końcówki rodzajowe.

Dla czas. kon. -o-//-e-, -no-//-ne- podstawą był temat wariantywny z -o-, -no-, por. (*neso-m-ъ, *peko-m-ъ, a nie od tematu spalatalizowanego, występującego w 2 os. lp. czasu ter. *nese-, *peče-.

W jęz. polskim ten imiesłów zanikł. Z odmiany złożonej zaimkowej pozostały nieliczne leksemy. Uległy one adiektywizacji, tj. stały się przymiotnikami: rodzimy, rzekomy, wiadomy (< *vědomъ), świadomy. Przekształciły się one w przymiotniki pod względem fleksji, ale także i znaczenia, które się zleksykalizowało, por.

rzekomy `ten, który jest mówiony, od czas. rzec' > `pozorny'.

Na ich wzór (a więc w wyniku analogii) powstały formacje takie, jak: widomy, niewidomy, ruchomy, łakomy, znikomy, znajomy.

Wtórnie niektóre te formacje podlegają substantywizacji (urzeczownikowieniu), np. mój znajomy mi to powiedział; niewidomy szedł ulicą.

Z odmiany prostej zachowały się nieliczne formy: rzekomo - jako partykuła (wyjechał rzekomo na urlop), wiadomo - w różnych funkcjach, m.in. predykatu, przysłówka, partykuły (por. wiadomo, co się stało; nie wiadomo, jak; jak wiadomo, o ile mi wiadomo), świadom - przymiotnik r. m. w formie krótkiej (jako orzecznik w orzeczeniu imiennym), po kryjomu - jako przysłówek złożony (z dawnego C. lp. r. m. - por. M. kryjom-ъ, D. kryjom-a, C. kryjom-u).

Imiesłów czasu przeszłego czynny I

Imiesłów ten tworzono dwojako:

Tem. II na spółgłoskę - przyrostek *-ъ > pol. -ø, np. nes-ъ > stp. nios, w rodz. ż. *-ъši > pol. -szy, np. *nes-ъši > stpol. niosszy

Tem. II na samogłoskę - przyrostek *-vъ > pol. -w, np. *pozna-vъ > stp. poznaw, w rodz. ż. *-vъši > pol. -wszy, np. *pozna-vъši > stpol. i współcz. poznawszy

W języku stp. zachowały się tylko 2 formy tego imiesłowu:

a) M. lp. m.: obrociw, posław, uźrzew, usłyszew, rzek, znios / rzekw, zniosw (analogicznie do im. z przyr. -v). Formy te wyszły z użycia w XVI w., wyparte przez im. na -szy, -wszy;

b) M. lp. r. ż.: zrobiwszy, przeczytawszy; przyniosszy, padszy // padwszy (na wzór typu poznawszy). Formy na -wszy trwają bez zmian do dziś. Formy na -szy od tematów zakończonych na spółgłoskę istniały do XVII w. Już w XV w. pojawia się neologizm na -łszy jako wynik kontaminacji (skrzyżowania) imiesłowu na -szy z imiesłowem na -l (czynnym II), tj. przyniósszy )( przyniósł > przyniósłszy, por.

przyniós-szy

przynieść przyniós-łszy

przyniós-ł

Dawna forma M. lp. ż. uległa adwerbizacji (uprzysłówkowieniu) i stała się imiesłowem przysłówkowym uprzednim (dziś tworzony tylko od czas. dokonanych).

Imiesłów czasu przeszłego czynny II

W języku polskim:

1) odmiana prosta - wchodziła w skład czasu przeszłego złożonego, z którego wykształcił się współczesny czas przeszły, por. niosłem, niosłam, niosłeś, niosłaś, nieśliśmy, nieśliście, niosłyśmy, niosłyście; dziś pierwotne im. dobrze widoczne w 3 os. lp. i lmn., por. czytał, czytała, czytało; niósł, niosła, niosło (tu słowo posiłkowe nie łączyło się z imiesłowem, ale było opuszczane) - dawne M. lp. i lmn. rodz. m., ż. i n.;

2) odmiana złożona (zaimkowa) - z niej zachowały się niektóre formy; przeszły do klasy przymiotników, tj. uległy adiektywizacji (uprzymiotnikowieniu), por. zwiędły (liść), trwały (związek), upadły (anioł). Formalnie mogą być równe niektórym formom osobowym czasownika (por. kwiaty zwiędły; zajęcia trwały jeszcze długo; upadły na ziemię).

Proces leksykalizacji w formach przymiotnikowych, por.

czuły `ten,który czuł' > `tkliwy, serdeczny', `rzewny, wzruszający', wrażliwy, wyczulony';

oschły `ten, który osechł' > `nieskłonny do wzruszeń, obojętny';

okazały `ten, który okazał' > `pokaźny, duży, mający wspaniałą prezencję'.

Imiesłów czasu przeszłego bierny

Ten imiesłów w odmianie złożonej (zaimkowej) zachował się w polszczyźnie w klasie imiesłowów jako imiesłów przymiotnikowy bierny, por. niesiony, niesiona, niesione; znany, znana, znane.

W okresie przedpolskim i stp. doszło do takich procesów fonetycznych, jak:

- jotacyzacja, np. *platjeni > płaceni;

- przegłos lechicki e > o, np. *platjenъjь > płacony, *nesenъjь > niesiony;

- przegłos lechicki ě > a, np. *viděnъjь > widziany.

Formy odmiany prostej funkcjonowały do XVII w. jako imiesłowy, por. karan, poznan, pisan, rozumian, słyszan. Do dziś w tekstach religijnych, por. w Credo: umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrzebion. Por. też w „Potopie” jako środek archaizacji: Kuklinowski zamordowan! .. Kuklinowski zabit!; Jan Kazimierz pobit pod Widawą i Żarnowem!.

M. lp. n. odmiany prostej pozostał do dziś jako tzw. bezosobowa forma czasownika, por. bito, myto, poznano, pisano (por. *bito (detę)).

Ćwiczenia i pytania kontrolne:

1. Objaśnij pochodzenie następujących form: a) chodząc, biorąc; b) chodzący, chodząca, chodzące; c) przeczytawszy, zrobiwszy; d) rzekłszy, odniósłszy.

2. Objaśnij współczesną tożsamość niektórych form przymiotnikowych, por. czuły (liścik), pożółkły (liść), posiwiały (człowiek) i czasownikowych, por. one to czuły, liście już pożółkły, skronie mu posiwiały.

3. Przedstaw pochodzenie imiesłowów przysłówkowych w polszczyźnie.

4. Przedstaw pochodzenie imiesłowów przymiotnikowych w polszczyźnie.

5. Jaką genezę mają formy: a) wiadomo, b) rzekomo, c) wiadomy, rzekomy; d) po kryjomu?

6. Czy taką samą genezę jak wiadomy mają formy znajomy, łakomy, znikomy?

7. Objaśnij historycznie pochodzenie dzisiejszych form bezosobowych czasownika typu czytano, pito, niesiono.

8. Które formy psł. imiesłowów uległy adwerbizacji, a które adiektywizacji? Objaśnij te terminy.

9. Wyjaśnij genezę tematycznego -o- w imiesłowach: pleciony, niesiony, wieziony.

---