WYKŁAD PIERWSZY

1. Wprowadzenie do fleksji historycznej.

Podstawa rozwojowa polskiej fleksji (<fleksja psł. < fleksja pie.). Ogólne kierunki rozwoju psł. i polskiej fleksji. Fleksja rzeczowników - podstawa rozwojowa, zmiany na gruncie polskim).

1. Podstawa rozwojowa fleksji polskiej (<fleksja psł. < fleksja pie.).

Skąd znamy stan fleksji psł., skoro język prasłowiański jest językiem rekonstruowanym, a nie zapisanym?

Poznajemy ją:

1. przede wszystkim na podstawie analizy języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, czyli najwcześniej zapisanego języka słowiańskiego, niedługo po rozpadzie psł. (dlatego mamy w nim zaświadczony stan fleksji słowiańskiej niewiele się jeszcze różniący od psł.)

2. na podstawie porównania fleksji różnych języków słowiańskich (zwłaszcza poświadczonego w nich stanu najdawniejszego).

Różnice między fleksją polską i psł.

1. pewne formy psł. zanikły w języku polskim;

2. inne formy psł. zachowały się bez zmian lub też uległy przekształceniom morfologicznym,

3. powstały nowe formy nieznane językowi psł.

2. Ogólne kierunki rozwoju psł. i polskiej fleksji.

Działanie dwóch tendencji stabilizujących w ewolucji polskiej fleksji:

1. tendencja do ekonomiczności, czyli upraszczania systemu (np. zanik lpdw., czasów przeszłych prostych, tj. aorystów i imperfectum, odmiany prostej przymiotników, niektórych końcówek),

2. tendencja przeciwstawna do uwydatniania opozycji, czyli różnicowania form językowych, (a więc do semantyzacji, wyrazistości znaczeniowej), innymi słowy do komplikacji systemu (np. powstanie kategorii żywotności w lp. i męskoosobowości w lmn., różnicowanie się końcówek homonimicznych, np. pol. `e < psł. -e, -ě₂, -ě₃, por. stp. Bodze₂ < psł. *bodzě (Msc.lp.), wsp. Bogu, stp. i wsp. Boże < psł. *bože )W.lp.), stp. męże < psł. *mąžě₃, wsp. mężów.

Ogólny kierunek rozwoju polskiej fleksji polega przede wszystkim na upraszczaniu systemu fleksyjnego, czyli zmierza od komplikacji (wielość typów i podtypów fleksyjnych w języku psł.) do uproszczenia. Wyjątkowo tylko można mówić o nowej komplikacji systemu, np. powstanie kategorii żywotności (początki synkretyzmu D. i B. lp. rzeczowników męskich już w epoce psł.) i kategorii męskoosobowości (doba średniopolska).

3. Przyczyny zmian morfologicznych:

1. zmiany fonetyczne (np. zanik spółgłosek w wygłosie w związku z prawem sylaby otwartej doprowadził do dużych zmian w psł. fleksji),

2. wyrównania analogiczne, w tym wyrównania końcówek, np. -om w C.lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów, oraz wyrównania tematów fleksyjnych (por. stp. bodze, boże, boga),

3. inne sporadyczne (np. możliwość wpływu światopoglądu człowieka na system morfologiczny) - mało możliwe.

Fleksja imienna - deklinacja rzeczowników - wprowadzenie

Kategorie gramatyczne fleksji imiennej

Język psł. miał w zakresie deklinacji, czyli fleksji imiennej kategorie gramatyczne:

1. liczby (lp., lpdw. - do XVI w., zanik w języku polskim, dziś tylko jej ślady w niektórych formach, np. oczy, uszy, rękoma), lmn.

2. rodzaju (pierwotnie 3 podstawowe: m., ż., n., w polszczyźnie nowe rodzaje czy podrodzaje: męskożywotny, męskoosobowy),

3. przypadka (siedem przypadków).

Ciekawostka

Dualis (tj. lpdw.) jako żywa kategoria gramatyczna zachował się tylko sporadycznie w językach słowiańskich: tylko w językach łużyckich i w języku słoweńskim.

System typów deklinacyjnych, dość już uproszczony w późnym okresie psł. w stosunku do języka pie., uległ w języku staropolskim dalszym uproszczeniom i przekształceniom.

Podstawa rozwojowa deklinacji rzeczowników

W języku psł. wyróżniamy 5 głównych typów deklinacyjnych rzeczowników, a w ich obrębie jeszcze pewne podtypy (np. często podtyp twardo- i miękkotematowy).

Kryterium podziału na deklinacje stanowił tzw. przyrostek (morfem tematyczny), krótko nazywany tematem. Problem w tym, iż w języku psł. nie był on już widoczny. Nastąpiła bowiem w psł. bardzo ważna zmiana, która zatarła odziedziczone z języka pie. przyrostki tematyczne.

W języku praindoeuropejskim (pie.) struktura morfologiczna wyrazów była trójczłonowa:

a) rdzeń (część leksykalna niosąca znaczenie),

b) element tematotwórczy, czyli właśnie przyrostek tematyczny (formował on części mowy [imię - słowo, tj. nomen - verbum] i decydowało przynależności wyrazu do określonego typu odmiany),

c) końcówka fleksyjna (jako wykładnik relacji syntaktycznych).

Najważniejsza zmiana w języku prasłowiańskim (psł.) - przekształcenie struktury trójczłonowej w dwuczłonową w języku prasłowiańskim na skutek zmian głównie fonetycznych

Przykład:

pie. *sūn-ŭ-s (rdzeń - przyrostek tematyczny - końcówka fleksyjna), por. lit. sunus

pie. *sūnŭs > psł. *synъ (tendencja do przekształcania się różnic ilościowych, tj. iloczasowych, w różnice barwy, spowodowała przejście ū długiego > psł. y, a pie. ŭ krótkiego > psł. ъ jer tylny, prawo sylaby otwartej - zanik wygłosowej spółgłoski)

psł. *syn-ъ (temat fleksyjny - końcówka fleksyjna)

pie. noktis (por. lit. naktis, łac. nox, noctis) > psł. noktь

pie. *mang-jo-s > *psł. mąž-ь (dawny przyrostek tematyczny częściowo wchłonięty przez temat fleksyjny, częściowo przez końcówkę), -an- > psł. ą na skutek działania prawa sylaby otwartej, gj > psł. ž - tzw. jotacyzacja, czyli palatalizacja przez jotę (wynik działania prawa korelacji miękkości).

pie. *vod-a-i > wcz.psł. *vodai> psł. *vodě (z połączenia przyrostka tematycznego i końcówki powstaje dyftong, który następnie ulega monoftongizacji, tj. rozwija się w jedną samogłoskę, wchłonięcie, czyli absorpcja przyrostka tematycznego przez końcówkę).

Psł. typy deklinacyjne (5, a w ich obrębie podtypy, łącznie 11 podtypów)

I - -o-, -jo-, np. *vozъ / *lěto; *konь / morje (rzecz. męskie i nijakie)

II. - -ŭ- np. *synъ (rzecz. męskie - 6)

III.- -a-, -ja- np. *voda, *suša (rzecz. żeńskie i wyjątkowo męskie równe formalnie żeńskim, tzn. zakończone na -a)

IV. -i- np. *kostь, myšь, / *gostь (rzecz. żeńskie - liczne i męskie - nieliczne)

V. deklinacja najbardziej zróżnicowana - 5 podtypów:

-ū- (rzecz. żeńskie, np. *kry, krъve),

-(e)n- (rzecz. męskie, np. *kamy, kamene; nijakie, np. *plemę (<*pledmen), plemene),

-(ę)t- (rzecz. nijakie, np. *agnę, agnęte, *telę, telęte),

-(e)s- (rzecz. nijakie, np. *nebo, nebese, *tělo, tělese,),

-(e)r- (rzecz. żeńskie - 2, tj. *mati, matere )

Już w języku psł. wzrost znaczenia rodzaju gramatycznego w związku z przemianą struktury morfologicznej wyrazu.

Zmiana kryterium podziału na poszczególne typy deklinacyjne w języku staropolskim > kryterium podstawowym staje się rodzaj rzeczownika.

Ukształtowanie się trzech podstawowych deklinacji rodzajowych rzeczownika w języku polskim: męskiej, żeńskiej i nijakiej.

Przykład:

1. 
   męska

-o-, -jo- - ŭ - -i- -(e)n-

(np. *rokъ, *vozъ); (np. *konь); (np. . *synъ, *volъ), (np. *gostь), (np. *kamy, kamene)

2. 
   żeńska

-a- -ja- -i- -(e)r- - ū -

(*noga, *voda), (*duša, *ovьca, *bogyni), (*kostь, *noktь, *myšь), (*mati, matere), (*kry, krъve)

3. 
   
   nijaka

-o- -jo- -(e)n- -(ę)t- -(e)s-

(*sěno, *lěto), (*pitьje, *morje), (*imę, imene), (*agnę, agnęte, *telę, telęte), (*uxo, ušese, *oko, očese,

*sěmę, sěmene, *nebo, nebese, *tělo, tělese)

W okresie stp. odmianę rzeczowników w związku z przebudową systemu deklinacyjnego cechowała duża chwiejność końcówek fleksyjnych. Odziedziczone z okresu psł. wzorce odmiany, opierające się na kryterium formalnym sięgającym jeszcze do okresu pie., którym było zakończenie tematu formy wyrazowej, czyli przyrostek tematyczny, uległy rozbiciu w wyniku przyjęcia nowego kryterium podziału na deklinacje. To nowe kryterium odwoływało się do znaczenia form wyrazowych - do ich rodzaju gramatycznego, i w związku z tym utrwalił się podział na deklinacje rodzajowe.

Obok zwartych klas rodzajowych: męskiej, żeńskiej i nijakiej, powstała deklinacja mieszana. Należą tu np. rzeczowniki męskie w lp. formalnie równe męskim typu poeta, wojewoda, w lmn. odmieniające się jak rzeczowniki męskie, a także rzeczowniki typu sędzia, hrabia, w lp. przybierające końcówki odmiany przymiotnikowej, w lmn. odmienne jak inne rzeczowniki męskie.

Widać zatem, że w języku polskim nastąpiło wyraźne uproszczenie, redukcja wielości typów deklinacyjnych.

Wskazówki praktyczne, jak rozpoznać deklinacje psł. (ważny rodzaj gramatyczny i typ miękko- czy twardotematowy) - przede wszystkim rodzaj gramatyczny, rodzaj spółgłoski w zakończeniu tematu (rzecz. dawnej dekl. - ŭ - nieliczne, trzeba je zapamiętać i w ten sposób tylko można je odróżnić od rzecz. -o- tematowych, rzecz. - ŭ -: dom, syn, wół, miód, wierzch < psł. domъ, synъ, volъ, medъ, vŗ'xъ).

Przykłady rzeczowników do ustalenia psł. przynależności deklinacyjnej:

stół - dziś rzecz. męski, twardotematowy (w psł. -o-tematowy)

chłopiec - dziś rzecz. męski, miękkotematowy (spółgł. c to tzw. spółgłoska stwardniała, historycznie miękka), w psł. -jo-tematowy

noga - dziś rzecz. żeński, twardotematowy, zakończony na sam. -a (w psł. -a-tematowy)

wola - dziś rzecz. żeński, zakończony na sam. -a, miękkotematowy (spółgł. l to tzw. spółgłoska stwardniała, historycznie miękka), w psł. -ja-tematowy

miłość - dziś rzecz. żeński, spółgłoskowy, miękkotematowy, w psł. -i-tematowy

zięć - dziś rzecz. męski, miękkotematowy, w psł. -i-tematowy

ramię - dziś rzecz. nijaki, miękkotematowy, z rozszerzeniem na -en- (ramienia), w psł. -en-tematowy

drzewo - dziś rzecz. nijaki, twardotematowy, w psł. -es-tematowy (rozszerzenie wcześnie zanikło, już w okresie późnopsł.)

Prawo krystalizacji dominanty - jeżeli w języku mamy nadmiar form mających takie same funkcje, to następuje zmieszanie tych form, następnie ich rywalizacja i zwycięstwo form najbardziej wyrazistych (na przykładzie C.lp. rzecz. męskich - 3 końcówki odziedziczone z j. psł.: -u, -owi, -i, rywalizacja, zwycięstwo końcówki -owi jako najbardziej wyrazistej, jednoznacznej, wskazującej wyłącznie na C.lp. rzecz. męskich, końc. -u pozostała tylko w nielicznych rzecz., por. np. ojcu, panu, bratu, księdzu, psu, kotu). Prawo sformułował prof. Witold Doroszewski.

2

---