DEKLINACJA ŻEŃSKA

Mianownik lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

*žena, *noga *duša *bogyni *kostь, *myšь *kry *mati

Uwagi do M.lp.

• Po zmianach fonetycznych wykładniki M.lp. rzecz. żeńskich: -a, -`a, -i, -`Ø (< *ь), por. (wod-a, owc-a, cioci-a, sukń-a, pań-i, kość< Ø >, krew < Ø >);

Większość rzeczowników rodzaju żeńskiego w M. l.p. miała końcówkę -a; rzecz. o tematach zakończonych na spółgłoskę twardą, (np. ręk-a, żon-a, wod-a) wykształciły tzw. odmianę twardotematową.

Wiele rzecz. r. ż. miało w M. l.p. końcówkę -`a (po tematach zakończonych na spółgłoskę miękką lub historycznie miękką). Rzecz. te przybierały odmianę miękkotematową. W okresie istnienia sam. ścieśnionych w M.lp. zróżnicowanie: -a jasne (np. w rzecz. z przyr. -ica, -ca, por. owca, kaplica, siostrzyca) lub -á (<ā) pochylone (suszá, studniá, sukniá, burzá, pochodniá, także w zapożyczeniach: ambicyjá, historyjá, komedyjá, lelijá, racyjá). Do tej grupy należały też rzecz. r. ż. w M. l.p. zakończonych na samogłoskę -i (np. pani, bogini, łani).

Rzecz. rodz. ż. (z dawnej dekl. -i-tematowej), takich jak: kość, noc, nić w języku psł. - odmiana taka jak rzecz. rodz. m. (por. gość, teść). W M. l. p. rzecz. te zachowują końcówkę -< Ø>, pochodzącą bezpośrednio z końcówki przedpolskiej. Z powodu swojej odmienności rzeczowniki te stworzyły osobną podgrupę deklinacji żeńskiej - tzw. „podtyp spółgłoskowy”. Spółgłoskową odmianę przyjęły również rzeczowniki o tematach zakończonych na [v], typu brew, krew. Ich pierwotny M. l.p. miał postać *bry, *kry, ale w języku polskim utrwaliła się postać brew, krew (pochodząca z B. l.p.) z końcówką - Ø (*brъvь, *krъvь). Ostatecznie w deklinacji żeńskiej mamy następujące wzory odmiany:

deklinacja żeńska

podtyp samogłoskowy podtyp spółgłoskowy (kość, noc, krew)

odmiana twardotematowa odmiana miękkotematowa

(np. żona, kobieta) (np. owca, ciocia, pani)

DEKLINACJA ŻEŃSKA - Dopełniacz lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-y -ě₃ (płn.słow.) > e -i -e -e

*ženy, *nogy *dušě *bogynjě *kosti, *myši *krъve *matere

Uwagi do D.lp.

W okresie stp. aż cztery różne końcówki (-y, -i, -e, okresowo -ej z dekl. przymiotnikowej), np.:

bab-y, piwnic-e, kośc-i, macierz-e, krwi-e, pani-ej

Zachowały dawne końcówki bez żadnych zmian rzecz. twardotematowe wod-y, żon-y, ręk-y ->|ręk-i, jak również rzecz. z dawnej dekl. -i-tematowej typu kośc-i, nic-i, noc-i->| noc-y. Zmiany objęły końcówki D. l.p. rzecz. miękkotematowych (dawna dekl. -ja- oraz -ū-) typu do piwnic-e, studni-e, z ziemi-e oraz krwi-e, chorągwi-e. Końc. -e zachowała się do XVII/XVIII w. Ich zanik - wpływ dialektu mazowieckiego, przejaw tendencji do uproszczenia odmiany. Końcówki archaiczne spotykamy w tekstach z XV, XVI i XVII wieku, por.

Nie porzucaj nadzieje (XVI wiek), Ale z ryb krwie sie niewiele mnoży (XVI wiek), Synu nachwalebniejszy dziewice Maryjej (XVI wiek)

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Celownik lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-ě₂ > e -i -i -i -i

*ženě, *nodzě *duši *bogynji *kosti, *myši *krъvi *materi

Uwagi do C.lp.

Regularna kontynuacja:

• końc. -e w rzecz. twardotem., pochodząca z -ě_2, wywoływała II palatalizację spółgł. tylnojęzykowych k, g, x (stąd dziś alternacje tematu spółgłoskowe: nodze, wadze, ręce, nitce, musze, blasze).

• -i ((i ->|y po spółgłoskach stwardniałych) w rzecz. miękkotematowych, np.: pan-i, kośc-i, owc-y.

Przejściowo (w stp. i do końca XVII w.) - innowacja -ej (jak w D.) z odmiany przym., por. bestyjej, pracej, wolej, żądzej, gospodyniej, ksieniej.

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Biernik lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

ǫ (ą)- > ę ǫ (ą)- > ę -ь > Ø -ь > Ø -ь > Ø

*ženǫ, *nogǫ *duš­ǫ *bogynjǫ *kostь, *myšь *krъvь *materь

Uwagi do B.lp.

Regularna kontynuacja:

W rzecz. twardotem. -ę (z krótkiego -ą),

w rzecz. miękkotem. samogł. (dawna dekl. -ja-) - w okresie stp. i średn. były 2 końc., czyli -ę w rzecz. w M.lp. zakończonych na -a jasne (błyskawicę, owcę, stolicę) lub -ą w rzecz. ż. w M.lp. zakończonych na -á (<ā) pochylone (por. wolą, pieczą, puszczą, strożą, pracą, tłuszczą, wieczerzą, ewanieliją, leliją, lutnią, panią. Jeszcze do XVIII/XIX wieku przyjmowały -ą niektóre rzecz. miękkotematowe, np. panią Zofiją. Dziś tylko panią.

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Narzędnik lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-ojǫ >-ą -ejǫ >-ą -ьjǫ >-ą -ьjǫ >-ą -ьjǫ >-ą

*ženojǫ, *nogojǫ *dušejǫ *bogynьjǫ *kostьjǫ, *myšьjǫ *krъvьjǫ *materьjǫ

Uwagi do N.lp.

Odziedziczona z okresu przedpolskiego końcówkę -ą, (pierwotna sam. długa pochodząca z kontrakcji grup -ojǫ, -ejǫ, ьjǫ).

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Miejscownik lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-ě₂ > e -i -i -e -e

*ženě, *nodzě *duši *bogynji *kosti, *myši *krъve *matere

Uwagi do Msc.lp.

Rozwój częściowo podobny do celownika.

Regularna kontynuacja:

• końc. -e w rzecz. twardotem., pochodząca z -ě_2, wywoływała II palatalizację spółgł. tylnojęzykowych k, g, x (stąd dziś alternacje tematu spółgłoskowe: nodze, wadze, ręce, nitce, musze, blasze).

• -i ((i ->|y po spółgłoskach stwardniałych) w rzecz. miękkotematowych, np.: pan-i, kośc-i, owc-y, dusz-y.

Końc. / -y po spółgł. stwardniałych rozszerzyła się też na rzecz. typu krew, macierz.

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Wołacz lp.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-o -e -i -i -i

*ženo, *nogo *duše *bogynje *kosti, *myši *krъvi *materi

Uwagi do W.lp.

Stan staropolski - kontynuowane wszystkie końcówki: -o, -e (tylko w rzecz. typu dusza), -i / -y (po spółgł. stwardniałych), np. żono, dusze, dziewice, kości, krwi, macierzy.

W rzecz. miękkotem. na -i już w okresie stp. rozszerza się końc. -i, por. bogini, pani.

Ekspansja końc. -o na rzecz. miękkotematowe z dawnej dekl. -ja-, por. duszo, dziewico (już w XV w. formy z -o analogiczne do twardotematowych, w XVI w. zwyciężają).

Także już w okresie stp. - używanie M. w funkcji W., np. Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja; wroć sie dusza; wesel się gora; płyń mołwa; ustąp melankolija! (XV-XVI w.). Tendencja ta się nasila następnych wiekach.

Innowacja - końc. -u w rzecz. zdrobniałych i spieszczonych (deminutywach i hipokoristikach) zakończonych na spółgłoskę miękką lub -l (tu jednak obocznie -o, por. dolo), np. ciociu, siostruniu, Kasiu, matulu. Od XVI w., może analogicznie do form W.lp. rzecz. męskich (np. Józiu, synusiu, Karolu).

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Mianownik, biernik, wołacz lmn.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-y -ě₂ > -e -i -i -i

*ženy, *nogy *duše *bogynje *kosti, *myši **cŗ'kъvi *materi

Uwagi do M. B. W. lmn.

Kilka obocznych końcówek odziedziczonych:

• -y / -i, czyli -y (typ samogłoskowy twardotematowy, (np. żon-y, wod-y, z wariantywną końc. -i po spółgłoskach historycznie (funkcjonalnie) twardych [k'], [g'], np. *nog-y -> nog-i, babъky > babki. (Wynik tzw. IV palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych - już w języku polskim).

• -e (pierwotnie dawne rzecz. -ja- tematowe, kontynuowane przez typ samogłoskowy miękkotematowy owc-e, sukni-e), wtórnie rozszerza się na rzecz. spółgłoskowe (zarówno dawne -i-tematowe (por. gałęzie, latorośle, noce, obręcze, twarze) , jak i -ū-tematowe (por. chorągwie, cerkwie). Początki tego procesu w XVI w., ale przez dwa wieki są to formy nieliczne. II poł. XVIII w. rozpowszechnienie końcówki -e w rzecz. spółgłoskowych. Jeszcze w XIX w. wahania, zakres końc. e się rozszerza mimo sprzeciwów gramatyków (Małecki: „zakończenie -i jest jedynym właściwym, -e przeciwnie, późniejszym wtrętem, który by rad pierwotne -i wyprzeć do reszty”)

• -i / -y (typ spółgłoskowy: kośc-i, brw-i, wariantywnie po spółgł. stwardniałych -y mysz-y). W okresie stp. i części średn. końc. rozpowszechniona, por. baśni, gałęzi, nocy, pieczęci, twarzy, rozkoszy, nocy, obręczy (XVI w.). W XVI w. wkracza tu końc. -e na wzór rzecz. samogłoskowych.

Do dziś rywalizacja końc. -e oraz -i /-y w niektórych rzecz., por. garście /garści, postacie / postaci, przepaście / przepaści, wsie / wsi (NSPP rzad.).

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Dopełniacz lmn.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-ъ -ь -ьjь > -i -ъ -ъ

*ženъ, *nogъ *dušь *bogynjь *kostьjь, *myšьjь *cŗ'kъvъ *materъ

Uwagi do D. lmn.

Stan staropolski - zmiany fonetyczne, końc. jerowa > zerowa, jer w pozycji napiętej > -i.

Rozszerzanie się końc. -i z tematów na -i- (po spółgł. stwardniałych -y):

• na rzecz. miękkotematowe (dawne -ja-tematowe i -ū-tem., oraz z rozszerzeniem na -er-), np. wiśni, lutni, pochodni, cerkwi, chorągwi, macierzy,

• także na rzeczowniki zapożyczone na -yja, -ija. Jeszcze do XIX w. częstsza jednak w rzecz. obcego pochodzenia końc. zerowa, np. historyj, komedyj, konstytucyj, opinij, bestyj, lilij, prowincyj - różnicowała D. lmn. od D. lp. Dziś tu tylko -i, por. historii, lilii, komedii, konstytucji, prowincji.

Rodzime rzecz. zakończone na -ja przyjmują albo końc. -i, np. nadziei, zbroi, dziewoi, albo końc. zerową, np. żmij, szyj.

W niektórych wyrazach wahania do dziś, np. sukni // sukien, kuchni // kuchen, studzien // studni. Końcówka zerowa -< Ø > dziś rzadka, uwarunkowana pokoleniowo.

Okresowo (XVII-XIX w.) - ekspansja końc. -ów z dekl. m., np. pieśniów, wsiów, myszów, zbrodniów, komisyjów, sesyjów.

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Celownik lmn.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

amъ - amъ -ьmъ -ьmъ -ьmъ

*ženamъ *dušamъ *kostьmъ, *myšьmъ *cŗ'kъvьmъ *materьmъ

*nogamъ *bogynjamъ

Uwagi do C. lmn.

Stan staropolski - jedyna końc. -am z dawnej dekl. -a-, -ja-, która rozszerzyła się na pozostałe, np.

drog-am, ścieżk-am, kobyłk-am, dusz-am, boginiam, pani-am, czeluści-am, złości-am, kościa-m, cerkwi-am, macierz-am

W.XVI - powolne wygasanie końc. -am.

Końc. -em (z dawnych dekl. -i-, -u-, -er-) niepoświadczona.

W okresie średniopolskim ustabilizowała się jedna końcówka -om (z dawnej dekl. -o-tematowej) dla rzecz. wszystkich rodzajów. Z perspektywy historycznej, ma ona charakter innowacyjny, pojawiła się już w okresie staropolskim, dominację zdobyła w drugiej połowie XVI wieku, ostatecznie utrwaliła się w XVII stuleciu. Ujednoliceniu końcówek sprzyjała też ich bliskość fonetyczna.

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Narzędnik lmn.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-ami -ami -ьmi -ami -ьmi

*ženami, *nogami *dušami *bogynjami *kostьmi, *myšьmi *cŗ'kъvami *materьmi

Uwagi do N. lmn.

Rzecz. samogłoskowe w N. l.m. przyjmowały końcówkę -ami, a rzecz. o odmianie spółgłoskowej -mi, która już w średniowieczu pojawiała się dość rzadko, a dziś zachowały ją niektóre rzecz., jak np. nić-mi, kość-mi, dłoń-mi, gałęź-mi. Od połowy XVI wieku końcówka -ami, z większą częstotliwością pojawiała się w tekstach. Piotr Statorius-Stojeński, autor pierwszej gramatyki języka polskiego, przestrzegał przed nią jako nazbyt potoczną. W XVII wieku innowacyjna (w porównaniu do stanu przedpolskiego) końcówka -ami upowszechnia się, tylko w niektórych rzecz. zachowała się tradycyjnie końcówka -mi.

DEKLINACJA ŻEŃSKA

Miejscownik lmn.

-a- -ja- -i- -ū- -er-

-axъ -axъ -ьxъ -axъ -ьxъ

*ženaxъ, *dušaxъ *kostьxъ, *myšьxъ *cŗ'kъvaxъ *materьxъ

*nogaxъ *bogynjaxъ

Uwagi do Msc. lmn.

Stan staropolski

• rzadka końc. -ech (z dawnych tematów na -i- oraz -er-), np. głębokościech, postaciech, światłościech, rozkoszech.

• ekspansywna końc. -ach, która w od drugiej połowy XVI upowszechniła się we wszystkich rodzajach. Innowacyjną końcówkę -ach spotkać możemy już średniowiecznych tekstach, początkowo objęła odmianę żeńską, a następnie ogarniała także odmianę męską i nijaką.

Okresowo (XIV-XVI w.) końc. -och z dekl. męskiej (śl, młp), np. krainoch, rzeczoch, rękoch.

---