Gujot, guyot, stołowa góra podmorska - rodzaj góry podmorskiej o kształcie ściętego stożka; jest to pozostałość wulkanu podmorskiego, którego wierzchołek został zrównany wskutek abrazyjnej działalności fal morskich w dawnych epokach geologicznych (kreda, paleogen).
Podmorski kanion to głęboka bruzda na stokach cokołu kontynentalnego wytworzona przez prądy zawiesinowe. Dawne tłumaczenie powstania kanionu podmorskiego jako lądowej doliny zatopionej przez morze odrzucono w nauce. Błędne jest również przesadne podawanie stromości zboczy kanionu. Ich nachylenie nie przekracza 30º, wiadomości o przewieszkach na zboczach kanionu są absurdalne.
Basen zaułkowy
Szelf kontynentalny (półka kontynentalna) - część kontynentu zalana wodami płytkiego morza - morza szelfowego. Szelf stanowi podwodne przedłużenie kontynentów i wyznacza granicę ich powierzchni, jak również przybliżoną granicę wpływu morza na kontynent.
Szelf sięga do głębokości około 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownym załomem przechodzi w stok kontynentalny. Szerokość szelfu jest zmienna, od 15-20 km do nawet 1400 km.
atol - atoll reef - rafy koralowe tworzące kręgi i pierścienie dookoła istniejących, lub zanurzonych wysp,
Atol jest typem płaskiej wyspy koralowej położonej na oceanie, składającej się z rafy koralowej w kształcie pierścienia otaczającego centralną depresję. Depresja ta nazywana laguną może być częścią wyłonionej wyspy, stanowić niewielki, lecz odrębny zbiornik wodny lub też być połączona z morzem. Nazwę atol spopularyzował Karol Darwin.
Atol powstaje na skutek przyrastania rafy koralowej wokół wyspy wulkanicznej. Rafę koralową tworzą miliony żywych organizmów - polipów. Obumierające polipy pozostawiają po sobie wapienne szkielety stanowiące zwartą strukturę. Wraz z upływem czasu, pod wpływem ciężaru wapiennego pierścienia wyspa obniża się i stopniowo zanurza w wodzie. Pierścień pozostający ponad powierzchnią ulega erozji. Jednym z jej produktów jest piasek, na którym mogą rozwijać się rośliny. Szczątki roślin tworzą glebę i w ten sposób wyspa rozrasta się. Po zewnętrznej stronie atolu tworzy się kształtowana przez fale plaża. Opada ona stromo ku głębinie. Plaże od strony laguny są znacznie szersze, a woda przeważnie płytka.
Słowo atol wywodzi się z oficjalnego języka Malediwów. Faktem jest, iż właśnie na Malediwach, można znaleźć największe atole. Ich występowanie ograniczone jest prawie wyłącznie do Oceanów Spokojnego i Indyjskiego. W basenie Oceanu Atlantyckiego atoli jest niewiele.
Rów oceaniczny - silnie wydłużone obniżenie dna oceanu o głębokości ponad 6000 m, czyli znacznie poniżej średniego poziomu dna basenów oceanicznych.
Teoria tektoniki płyt wiąże ich istnienie ze strefami subdukcji, w których płyta oceaniczna wsuwa się pod inną płytę oceaniczną, bądź kontynentalną. W wyniku tego procesu za rowem powstają łuki wyspowe lub wulkaniczne łańcuchy górskie. Mechanizm ten tłumaczy zarówno wielkie głębokości rowów, jak też ich rozmieszczenie na Ziemi.
Według alternatywnej teorii ekspandującej Ziemi z kolei, rowy oceaniczne powstają w miejscu rozerwania dwóch płyt. Teoria ta ma jednak wiele mankamentów i cieszy się znikomym powodzeniem, a prócz tego nie tłumaczy wszystkich cech budowy rowu oceanicznego (np. istnienia łuków wyspowych).
Najgłębszym rowem oceanicznym na świecie jest Rów Mariański, którego największa głębia (Głębia Challengera) mierzy 10911 metrów (według pomiaru dokonanego w 1995 r. przez bezzałogowy japoński batyskaf Kaiko). Podawane są również inne (potwierdzone bądź nie) wartości; w 2008 roku planowane są dalsze badania[1]
Dolina ryftowa - głęboka rozpadlina dna oceanicznego (rzadziej na powierzchni kontynentu), z której co jakiś czas wypływają intensywne strumienie lawy bazaltowej. Pod nią, w astenosferze, występują ogniska magmowe związane z emisją ciepła z głębokiego płaszcza. W miejscu doliny ryftowej skorupa ziemska jest rozrywana (spreading).
Dolina ryftowa na powierzchni kontynentu jest zapadliskiem o głębokości do 2 km, które ograniczone jest progami tektonicznymi np. Wielkie Rowy Afrykańskie (wzdłuż jezior). Największe cztery ryfty kontynentalne to: Wielkie Jeziora Afrykańskie, Jezioro Bajkał, rzeka Rio Grande, rów Renu i Rodanu.
Osady biogeniczne, to osady zawierające ponad 30% materiału organogenicznego w osadzie. Tworzą się ze szkieletów lub pancerzy zwierząt morskich i roślin bytujących w wodzie. Osady biogeniczne można podzielić na węglanowe i krzemionkowe.
kopalne paliwa stałe: węgle kopalne - torf, lignit, węgiel brunatny, węgiel kamienny;
kopalne paliwa płynne: ropa naftowa, asfalt, ozokeryt (wosk ziemny);
- osady węglanowe (> 30% CaCo3) tworzą się do głębokości 4400 m (głębokość kompensacji węglanu wapnia - głębokość, na której ilość dopływających elementów wapiennych jest zrównoważona przez tempo ich rozpuszczania), głównie w płytkich morzach szelfowych, we wszystkich szerokościach geograficznych, lecz najintensywniej w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego (gdyż wyższa temperatura zwiększa przyswajalność wapnia przez organizmy tworzące wapienne pancerzyki), w warunkach słabej dostawy materiału terrygenicznego. Główną rolę w tworzeniu tych osadów odgrywają niektóre grupy glonów i pierwotniaków (otwornice), ramienionogi, koralowce, szkarłupnie, mszywioły, mięczaki (małże i ślimaki). Wytrącanie węglanu wapnia (CaCO3) z jednej strony odbywa się wewnątrz organizmów, które budują mineralne szkielety (np. muszle), z drugiej zaś jest efektem ich metabolizmu, który zmienia środowisko geochemiczne. Wchłanianie dwutlenku węgla (CO2) przez glony w procesie fotosyntezy, zarówno te, które zasiedlają dno morza jak i fitoplankton, powoduje strącanie minerałów:
- muły otwornicowe - tworzą otwornice pelagiczne (Foraminiferida), głównie pierwotniaki Globigerina - bytujące w strefie do 200 m głębokości przy normalnym zasoleniu wody morskiej. Tego rodzaju osady pokrywają około 126 mln km2 dna Wszechoceanu,
- muły kokolitowe - tworzą wiciowce roślinne (Coccolithophoraceae) - posiadające zdolność wytwarzania elementów wapiennych,
- muły pteropodowe - tworzą mięczaki skrzydłonogie (Pteropda) - ślimaki o skorupkach z aragonitu. Osady te pokrywają około 2.7 mln km2 dna Wszechoceanu,
- rafy koralowe (w efekcie ich kruszenia tworzy się piasek wapienny) - tworzą szkielety koralowców (Anthozoa), glony wapienne (krasnorosty z grupy Lithotamnium), gąbki wapienne (Calcarea), szkarłupnie, mszywioły. Powstają w strefie eufotycznej, w ciepłych (Tw > 18°C) i słonych wodach;
- osady krzemionkowe (> 30% SiO2) tworzą się przeważnie w wodach chłodnych. Główną rolę w tworzeniu tych osadów odgrywają okrzemki, radiolarie, wiciowce krzemionkowe oraz w płytkich wodach - szkielety gąbek:
- muły okrzemkowe (muły diatomowe) - tworzą skorupki glonów jednokomórkowych - okrzemek (Diatomeae). Żyją one w wodach zimnych, do których dociera światło (do 200 m). Muły diatomowe pokrywają około 32 mln km2 dna Wszechoceanu, występują głównie w strefie antarktycznej (w odległości od 600 do 1800 km od wybrzeży Antarktydy), wyściełają dno mórz Ochockiego i Beringa. Muły te pokrywają przeważnie obniżenia dna i składają się w około 80% z pancerzyków okrzemek znoszonych przez prądy.
- muły radiolariowe - złożone są głównie ze szkieletów promienic (Radiolaria). Promienice żyją wyłącznie w planktonie mórz o dużym zasoleniu, zasiedlając wszystkie warstwy wód do głębokości 5 tysięcy metrów. Muły radiolariowe pokrywają około 5.4 mln km2 dna Wszechoceanu, występują głównie w strefie tropikalnej Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego, gromadząc się w obrębie równi abysalnych, na głębokościach do 6500 m.
Osady chemogeniczne (hydrogeniczne), powstają w wyniku wytrącania się substancji rozpuszczonych w wodzie morskiej lub przemian już istniejącego materiału. Do osadów chemogenicznych należą m.in. osady węglanowe (aragonit, kalcyt, dolomit), fosforyty, glaukonit, konkrecje żelazowo-manganowe (nodule, buły), ił czerwony (abysalny).
- ił abysalny (głębinowy,czerwony lub brunatny) - występuje na głębokościach poniżej 4000 m, w obszarach o bardzo powolnej sedymentacji (w tempie około 1 mm na 1000 lat), tam gdzie nie docierają prądy zawiesinowe, a cząstki przez wiele lat są zawieszone w wodzie. Ił abysalny (średnica < 0.002 mm) tworzą w przeważającej mierze cząstki czterech minerałów ilastych: chlorytu, illitu, kaolinitu i montmorillonitu, z mineralną inkrustacją (nalotem tlenków żelaza) dającą brunatno-czerwoną barwę. Jako domieszka może występować frakcja pyłowa kwarcu i materiału wulkanicznego oraz szczątki szkieletów ryb. Ił abysalny pokrywa około 102 mln km2 dna Wszechoceanu;
skały chemogeniczne (pochodzenia chemicznego) - powstałe w wyniku rozpuszczenia składników skał starszych i ponownego wytrącenia osadu wskutek parowania lub reakcji chemicznych z udziałem (lub bez) organizmów żywych:
żelaziste - żelaziak, ruda darniowa;
gipsowe i solne - gips, anhydryt, sól kamienna, sole potasowe;
manganowe, siarkowe (siarka rodzima), strontowe, barytowe, fluorytowe;
- osady węglanowe (aragonit - CaCo3, kalcyt - CaCo3, dolomit - CaMg(CO3)2) - powstają drogą precypitacji (wytrącania) fizykochemicznej w wodach o małej zawartości CO2 (tam gdzie fotosynteza zachodzi w tempie usuwającym znaczne ilości CO2 z wody - czyli w wodach ciepłych o dużej produktywności roślinnej). Współcześnie powstają m.in. w rejonie Ławic Bahamskich, Wielkiej Rafy Barierowej, Zatoce Perskiej.
- glaukonit - zaliczany jest do minerałów ilastych, jest to uwodorniony glinokrzemian potasu, żelaza, magnezu i glinu - powstający w niezbyt głębokim morzu wydatnie zasilanym zawiesiną ilastą z lądu. Jest produktem halmyrolizy, czyli podmorskiego wietrzenia spowodowanego działaniem słonej wody i związków chemicznych pochodzących z rozkładających się szczątków organicznych w warunkach niedostatku tlenu i przy obecności siarkowodoru. Przeważnie występuje w postaci drobnych, okrągławych ziaren o średnicy dochodzącej do 1.5-2.0 mm na szelfie i skłonie kontynentalnym, do głębokości około 1000 m;
- fosforyty - powstają z: (1) - nagromadzenia szczątków zwierzęcych (fosforan wapnia w muszlach i szkieletach kręgowców, ramienionogów, planktonu) bądź też (2) - w wyniku wytrącania fosforanu wapnia z wody morskiej. Nagromadzanie się fosforu w osadach morskich może następować w strefie ścierania się zimnych i ciepłych prądów morskich, co powoduje masową śmierć organizmów nie przystosowanych do nagłych zmian temperatury środowiska. Ich szczątki gromadzą się na dnie. Substancje organiczne zawarte w tych szczątkach ulegają rozkładowi dostarczając związków amonowych i CO2, które rozpuszczają fosforany zawarte w częściach kostnych dostarczając fosforanu amonowego, który z kolei reagując z CaCO3 zawartym w osadzie daje fosforan wapnia. Na głębokościach 400-1000 m stężenie CO2 jest na tyle duże, że fosforany mogą znajdować się w roztworze. Gdy wody te zostaną wyniesione na mniejsze głębokości (upwelling), w strefę mniejszego ciśnienia cząsteczkowego CO2, następuje wytrącanie najpierw CaCO3 a następnie fosforanów wapnia. Procesy takie obserwowane są np. w pobliżu południowych wybrzeży Afryki, wzdłuż wybrzeży Peru i Chile, na podwodnych górach na SW Pacyfiku;
- konkrecje żelazowo-manganowe występują w postaci czarnych lub brązowych buł (noduli) o średnicach od 1 do 10 cm. Najczęściej są rozrzucone na dnie lub częściowo zagrzebane w osadzie. Stanowią efekt krystalizacji tlenków manganu, żelaza, niklu, kobaltu i miedzi wokół jakiegoś twardego obiektu (np. muszli) w wodach dobrze natlenionych. Konkrecje spoczywające na powierzchni osadu wchodzą w reakcje chemiczne z wodą morską i ich naskorupienia wzbogacone są w żelazo i kobalt. Naskorupienia konkrecji zagrzebanych - wchodzących w reakcje zarówno z wodą jaki i osadem - wzbogacone są przez mangan i miedź. Przyrost konkrecji jest bardzo wolny - od 1 do 10 mm na 1 mln lat. Konkrecje najczęściej występują na obszarach o wolnej depozycji innych osadów.