Istota życia mistycznego.
Czy jest wpisane w zwyczajne życie chrześcijańskie i franciszkańskie, czy jest też tylko dla niektórych?Przez mistykę, ogólnie mówiąc, rozumiemy przeżyte przez człowieka doświadczenie bliskości boskiej rzeczywistości, które spotykane we wszystkich religiach, w swojej istocie podobne do siebie, dowodzi, jak rozumuje filozof H. Bergson (1859-1941), istnienia Boga, bo gdyby Go nie było podobne doświadczenia nie byłyby możliwe. ojęciem mistyka w starożytności określano coś tajemniczego, niedostępnego dla wszystkich, mającego charakter sakralny. Do literatury chrześcijańskiej pojęcie to zostało wprowadzone przez plotyńską szkołę w Aleksandrii. Do jego rozpowszechnienia przyczynił się mnich syryjski żyjący w V/VI wieku, znany jako Pseudo-Dionizy Areopagita, autor dzieła „Teologia mistyczna”, w którym mówił o doświadczalnym przez człowieka przeżyciu rzeczywistości boskiej, będącym szczytem życia religijnego: „Ty, o drogi Teofilu, przy pomocy uważnego ćwiczenia się w kontemplacji mistycznej, porzuć zmysły i działanie intelektu, wszystkie rzeczy zmysłowe i rozumowe, wszystkie rzeczy, które istnieją i nie istnieją; i w pełni niewiedzy wyjdź, o ile to możliwe, naprzeciw zjednoczenia z Tym, który przewyższa wszelkie bycie i poznanie. Rzeczywiście, dzięki temu nieopanowanemu napięciu, całkowicie wyzuty z siebie samego i z wszystkich rzeczy pozbywając się wszystkiego i uwalniając się od wszystkiego, będziesz mógł być podniesiony do nadsubstancjalnego promienia boskiej ciemności”.
Określenie mistyki
Pojęciem mistyka w znaczeniu teologicznym określa się pogłębiony stan życia duchowego, w którym człowiek wewnętrznie oczyszczony z grzechów ciężkich i skłonności ku nałogom, praktykujący cnoty chrześcijańskie: wiarę. nadzieję i miłość, ubogacony łaską uświęcającą, osiąga intymne zjednoczenie z Bogiem, które jest darem udzielonym przez Boga, któremu towarzyszą często duchowe pociechy. Mistyka jest też jedną z nauk teologicznych zajmujących się poufnymi, zażyłymi i tajemniczymi związkami duszy z Bogiem. Stara się ona określić zasadnicze elementy życia mistycznego, bada historię doświadczeń mistycznych, próbuje wyjaśnić nadzwyczajne zjawiska mistyczne jak, np. stygmaty, czy wizje. W badaniu zjawisk korzysta z psychologii, filozofii i teologii. istyk to człowiek, który ulegając wpływowi łaski Bożej doświadcza poznania Boga i z nim się jednoczy. Mistykami są zarówno praktycy jaki i teoretycy opisujący drogę do pełnego zjednoczenia z Bogiem wynikającym z rozwoju łaski Bożej w człowieku.
Uwarunkowania doświadczeń mistycznych ze strony człowieka
Wszyscy chrześcijanie są powołania do zjednoczenia z Bogiem, które w całej pełni nastąpi po śmierci. Tu na ziemi człowiek może doświadczyć poznania i zjednoczenia z Bogiem. Doświadczenie to jest darem łaski, a ta buduje na naturze ludzkiej. Mistykami nie mogą być zatem chrześcijanie żyjący w stanie grzechu śmiertelnego ani ludzie obojętni, oziębli, niedbali: nie zawsze żyją oni w stanie grzechu, ale też nie można o nich powiedzieć, że żyją Bogiem. Mistykami nie mogą być też dzieci czy niemowlęta, gdyż nie są zdolni do jednoczenia się z Bogiem na drodze czynnej miłości angażującej wolę i rozum.
Zjednoczenie mistyczne poprzedza zazwyczaj wysiłek ascetyczny. Przez umartwienia, pracę nad sobą, pobożne życie, ćwiczenie się w cnotach człowiek doskonali swoją naturę. Ważne jest oczyszczenie z grzechów. Człowiek ma obowiązek oddalać grzech i opierać się pożądliwościom, które skłaniają go do czynów przeciwnych miłości. Oczyszczenie przygotowuje na wizję Boga. Celem oczyszczenia jest poddanie się woli Bożej, postęp w doskonałości, nabycie wolności ducha, który nie jest zniewolony grzechem, słabością i pożądliwością oraz jest otwarty na Boga. Mistycy mówią też o tzw. oczyszczeniu biernym i czynnym. Pierwszym określa się taki stan naszej woli, w której nie ma nic przeciwko Bogu. Drugie polega na tym, że nasza wola otrzymuje impuls do działania zgodnie z wolą Boża. Formą oczyszczenia jest też tzw. ciemna noc duszy, przejawem której jest oschłość, znużenie, poczucie prawdziwego opuszczenia, desperacja. Łączy się to z poczuciem nieobecności i opuszczenia przez Boga. Stany te uczą cierpliwości i wierności.
Cechy życia mistycznego
Doświadczenie mistyczne jest nie tyle sposobem poznawania Boga ile sposobem bycia z Bogiem.
Bierność
Naszym chceniem nie mamy możliwości wytworzenia sobie doświadczeń mistycznych. To, co człowiek może uczynić, to biernie poddać się działaniu łaski Bożej, która bierze duszę w posiadanie i kieruje jej działaniem. Bóg pozostaje wolny w udzieleniu daru samego siebie: objawia się on komu chce i jak chce.
Kontemplacja bierna
Kontemplacja jest według św. Tomasza prostym i intuicyjnym patrzeniem na Boga i na rzeczy Boże, które pochodzi z miłości i do miłości prowadzi. Nazywana jest bierną, gdyż inicjatywa nie wychodzi od człowieka, ale możliwa jest dzięki działaniu darów Ducha Świętego. Z tego powodu nazywana jest też kontemplacją wlaną. Jest wiedzą intymną, swojego rodzaju doświadczeniem Boga rodzącym radość. Ta świadomość bezpośredniego kontaktu z Bogiem jest raczej nieokreślona i niezidentyfikowana. Spojrzenie na Boga nie jest jednak suche, ale pełne miłości, porównywane do zachwytu matki wpatrującej się z zachwytem w twarz dziecka nie tylko dlatego, że jest piękne, ale też, że jest ono kochane.
Zjednoczenie z Bogiem
Mistyk głęboko doświadcza zjednoczenia z Bogiem. Może ono przybrać formę zjednoczenia prostego. Jest to zjednoczenie duszy z Bogiem, w którym zawieszone są wola, rozum, wyobraźnia i pamięć. „Bóg do takiego stopnia bierze w posiadanie najdalsze głębie tej duszy - pisze św. Teresa - że skoro powróci do siebie, niepodobna jest wątpić o tym, iż była w Bogu, a Bóg był w niej”. Wyższą formą jest zjednoczenie ekstatyczne określane też jako zaręczyny duchowe. W nim oprócz zawieszenia władz wewnętrznych duszy (rozum, wola, pamięć, wyobraźnia) zawieszone są zmysły zewnętrzne, tak że mistyk pogrążony w tym zjednoczeniu nic nie czuje, ani nie widzi, ani nie słyszy. Nagle przychodzącą ekstazę określa się jako porwanie mistyczne. Jako etap na drodze do pełnego zjednoczenia, porównywany jest do zaręczyn prowadzących do małżeństwa. Owocem jest świętość życia. W przypadku jej braku, jak pisze św. Franciszek Salezy, „wszystkie zachwyty są doprawdy wątpliwe i niebezpieczne”. Ostatnim etapem jest zjednoczenie przekształcające, nazwane też zaślubinami duchowymi, gdyż złączenie jest tu ścisłe, cechuje je pogoda ducha i jest nierozerwalne. Pisze św. Jan od Krzyża: „Jest to całkowite przeobrażenie duszy w Umiłowanym i w Nim zarówno Oblubieniec, jak i dusza oddają się sobie wzajemnie w dopełnieniu miłości, w którym dusza staje się boska i Bogiem samym, przez uczestnictwo, o ile to jest możliwe w tym życiu... To jest stan najwyższy, do jakiego można dojść w tym życiu”.
Nadzwyczajne zjawiska mistyczne
Doświadczeniom mistycznym towarzyszą czasami nadzwyczajne zjawiska mistyczne. Nie są one objawami świętości ani też nie stanowią o istocie zjednoczenie mistycznego. Trudno jednak - jak twierdzi św. Teresa - znaleźć dusze, które zjednoczone z Bogiem nie doświadczyłyby tych zjawisk.
Zjawiska umysłowe
Do zjawisk umysłowych należą wizje, słowa nadprzyrodzone, dotyki, czyli wszystko to, co intelekt w codziennym życiu odbiera za pomocą zmysłów. Wizjami jest to wszystko, co intelekt otrzymuje w sposób wizualny. Za św. Tomaszem wyróżnia się wizje cielesne, wyobrażeniowe i umysłowe. Cielesne to widzenie przedmiotu niewidzialnego poprzez zmysły. Z wizją wyobrażeniową mamy do czynienia, kiedy niewidzialny przedmiot jest poznawalny za pomocą wrażeń. W trzecim wypadku wizje mają charakter czysto duchowy.
Słowa nadprzyrodzone są przejawami myśli Bożej, które intelekt odbiera niejako słuchem. Mogą być słyszane przez zmysły zewnętrzne (np. słowa zwiastowania Maryi), słowa wyobrażeniowe słyszane na jawie (np. pouczenie Mędrców), lub słowa intelektualne słyszane bezpośrednio w umyśle.
Objawienia
Bóg może również komunikować się z człowiekiem za pośrednictwem objawień, dzięki którym dusza otrzymuje w sposób nadprzyrodzony zrozumienie rzeczy nowych. Często objawieniom towarzyszą wizje i słowa. Objawić znaczy ujawnić ukrytą prawdę lub tajemnicę.
Kościół przyjmuje możliwość prywatnych objawień. Bóg powołuje ludzi do różnych zadań. Może to uczynić również za pośrednictwem objawień. W ocenie objawień należy zawsze zachować dużą roztropność. Objawienia są prawdziwe, o ile nie są w sprzeczności z objawieniem czy nauką Kościoła. Otrzymują je osoby zazwyczaj o pogłębionym życiu religijnym, wyróżniające się pokorą i prostotą, zdrowe psychicznie i dobrowolnie poddające osądowi Kościoła.
Zjawiska psychofizyczne
Do najbardziej znanych należą stygmaty, czyli wyciśnięcie ran Chrystusowych. Ich istnienie nie ulega wątpliwości. Począwszy od św. Franciszka, historia zna około 350 stygmatyków. Krytyka racjonalna próbuje wyjaśnić je, przypisując ich pojawienie się dużemu napięciu nerwowemu w czasie rozważania Męki Pańskiej. Poza próbami oszustwa należy uznać ich nadprzyrodzony charakter i pochodzenie. Powstrzymywanie się przez dłuższy czas nawet przez kilka lat (np. tercjarka franciszkańska Ludwika Lateau przez 14 lat) od pokarmów - z wyjątkiem Komunii św. - należy uznać za zjawisko nadprzyrodzone. Osoby te zachowały siły, wykonywały codzienne swoje zajęcia i nie wykazywały zmęczenia. Powstrzymywanie się od snu, który konieczny jest do życia organizmu przez dłuższy czas, należy traktować jako zjawisko nadprzyrodzone. Przykładem jest franciszkanin św. Piotr z Alkantary, który przez czterdzieści lat sypiał tylko półtorej godziny dziennie. Innym zjawiskiem jest spontaniczne, wbrew prawu, ciążenie, unoszenie się do góry, czyli lewitacja. Niektórzy określali ją jako ekstazę wznoszącą się. Jeżeli zdarza się ona u osób odznaczających się świętością życia (np. franciszkanin św. Józef z Kupertynu OFMConv), należy uznać, że pochodzi od Boga. Trudnym do wytłumaczenie jest zjawisko bilokacji, czyli przybywania jednocześnie w dwóch miejscach równocześnie. Czytamy o tym w życiorysie św. Franciszka czy św. o. Pio.
Oprócz tego, do tego rodzaju zjawisk należy promieniowanie świetlne, które niczym aureola otacza głowę lub całe ciało, i tzw. fluidy pachnące, czyli miłe zapachy, które wydzielały się z ciał świętych zarówno za życia jak i po śmierci.
Mistyka franciszkańska
Jak zwrócił uwagę o. Roland Preis OFMCap, mistyka franciszkańska nie jest jakimś odrębnym sposobem przeżywania doświadczenia mistycznego, lecz jest przeżyciem rzeczywistości boskiej przez ludzi ukształtowanych w szkole duchowości franciszkańskiej.
Mistyki nie można oderwać od procesu dojrzewania do świętości. Franciszkańską drogą prowadzącą do mistycznego doświadczenia Boga jest naśladowanie Chrystusa ubogiego i ukrzyżowanego oraz uległość natchnieniom Ducha Świętego. Rozwija się ona w atmosferę pobożności, która powinna przenikać, jak chce św. Franciszek, wszystkie działania jego naśladowców.
Święty Franciszek
Doświadczenie mistyczne jest łaską Bożą udzieloną tym, którzy przez dążenie do doskonałości są przygotowani na jego przyjęcie. Franciszek przeszedł tę drogę, na której było oderwanie się od dóbr doczesnych, szczególna wrażliwość wobec człowieka potrzebującego, surowy, ascetyczny styl życia. Temu procesowi oczyszczania towarzyszył duch pobożności, modlitwa, medytacja, zwłaszcza słowa Bożego. Przez całe życie towarzyszyło mu też poczucie własnej grzeszności i małości wobec Boga. O tym wszystkim piszą biografowie: „Udał się więc na miejsce modlitwy, jak to bardzo często czynił. Długo tam przebywał, trwając przed Władcą całej ziemi w bojaźni i drżeniu. W gorzkości swej duszy powracał myślą do lat źle przeżytych, często powtarzając te słowa: Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu” (1Cel 26).
Wszystko to czyniło go przygotowanym na otrzymanie łaski doświadczenia mistycznego. Szczególnie sprzyjały temu okresowe pobyty w pustelniach: „Po niejakim czasie pobytu tamże, za pomocą ciągłej i częstej kontemplacji w niewymowny sposób dostąpił poufałości przebywania z Bogiem” (1Cel 91).
Biografowie odnotowują także liczne nadzwyczajne łaski mistyczne:
licznych wizji, do których należy głos z krzyża w kościółku św. Damiana: „Doznaje niezwykłych nawiedzeń łaski... Rzecz od wieków niesłyszana, bo oto obraz Chrystusa ustami wziętymi z malowidła przemawia doń, nagle osłupiałego, wołając go po imieniu Franciszku, idź, napraw mój dom, który, jak widzisz, cały idzie w ruinę” (2Cel 10);
ekstaz: „Często przystępował do Komunii świętej i to tak pobożnie, że innych pociągał do pobożności, a zakosztowawszy słodyczy niepokalanego Baranka, jakby upojony w duchu, bardzo często wpadał w ekstazy” (1B 9,2);
bilokacji: jak podczas kapituły w Arles w czasie przemówienia św. Antoniego (zob. 1B 4,10);
stygmatów na górze Alwernii. Najstarszym dokumentem opisującym ten fakt jest List okólny brata Eliasza: „Niedługo przed śmiercią nasz brat i ojciec okazał się ukrzyżowany, nosząc na swoim ciele pięć ran, które prawdziwie są stygmatami Chrystusa. Jego dłonie i stopy miały na sobie z obydwu stron jakby przebicia gwoźdźmi, zachowując i okazując czerń gwoździ. Okazało się także, że jego bok był przebity włócznią i często krwawił” (LE 15-19).
Święty Franciszek w przeciwieństwie do niektórych innych autorów nie pozostawił opisów swoich doświadczeń mistycznych. Uważa się, że doświadczenie jego spotkania z Bogiem zawiera napisana zaraz po stygmatyzacji modlitwa Uwielbienie Boga Najwyższego: „Ty jesteś miłością, kochaniem; Ty jesteś mądrością, Ty jesteś pokorą, Ty jesteś cierpliwością, Ty jesteś pięknością, Ty jesteś łaskawością; Ty jesteś bezpieczeństwem, Ty jesteś ukojeniem, Ty jesteś radością, Ty jesteś nadzieją naszą i weselem, Ty jesteś sprawiedliwością, Ty jesteś łagodnością, Ty jesteś w pełni wszelkim bogactwem naszym. Ty jesteś pięknością, Ty jesteś łaskawością, Ty jesteś opiekunem, Ty jesteś stróżem i obrońcą naszym; Ty jesteś mocą, Ty jesteś orzeźwieniem. Ty jesteś nadzieją naszą, Ty jesteś wiarą naszą, Ty jesteś miłością naszą, Ty jesteś całą słodyczą naszą, Ty jesteś wiecznym życiem naszym: Wielkim i przedziwnym Panem, Bogiem wszechmogącym, miłosiernym Zbawicielem”.
Nie pozostawił też Święty systematycznego wykładu zasad życia wewnętrznego. Jedynie swojego rodzaju perełką jest modlitwa jaką zakończył List do Zakonu, w której krótko ujął podstawowe zasady franciszkańskiego życia duchowego:
człowiek wobec Boga „wszechmogącego, wiekuistego, sprawiedliwego i miłosiernego” jest kimś nędznym, pragnącym jednak czynić to „o czym wiemy”, ze Jemu się podoba, do czego potrzebne jest wewnętrzne oczyszczenie („ciemna noc duszy”, oczyszczenie bierne i czynne), wewnętrzne oświecenie i rozpalenie ogniem Ducha Świętego, by, idąc do Boga, mogliśmy „jedynie dzięki łasce” Go osiągnąć. (por. LZ 50”52).
Literatura franciszkańska
Literatura mistyczna franciszkańska obejmuje zarówno dzieła poświęcone doświadczeniu zjednoczenia z Bogiem jak i te traktujące o duchowości w ogóle, ideałach franciszkańskich a także pisma o charakterze ascetycznym. W latach 1985 - 1992 ukazała się w języku polskim w 6. tomach Antologia mistyków franciszkańskich zawierająca teksty mistyków z XIII i XIV wieku. W pierwszym tomie zamieszczono najsłynniejsze, dzieło św. Bonawentury Droga duszy do Boga, które wywarło wielki wpływ na mistykę franciszkańską. Autor rzeczowo i krótko opisuję drogę wstępowania człowieka na szczyty kontemplacji aż do zjednoczenia z Bogiem. Wśród autorów franciszkańskich z XV wieku wyróżnia się Henryk Herp lub Harphius (+1477) autor dzieła Zwierciadło doskonałości, który zapoczątkował intelektualnie zorientowaną teologię mistyki w sposób rzeczowy przedstawiającą drogę kontemplacji aż do zjednoczenia.
Z obserwantami hiszpańskimi przełomu XV i XVI wieku związany jest największy rozkwit mistyki franciszkańskiej. Wśród autorów i dzieł należy wspomnieć Alfonsa z Madrytu (Sztuka służenia Bogu), Franciszka de Osuna (Abecadło duchowe), Bernardyna z Laredo (Wejście na górę Syjon), Dydaka z Estelli (Rozmyślania o miłości Bożej), Piotra z Alkantary (Traktat o modlitwie i rozmyślaniu).
Zakończenie
Na zakończenie jeszcze kilka uwag. Wśród teologów toczy się dyskusja dotycząca powołania mistycznego. Skoro doświadczenie mistyczne jest możliwe dzięki łasce Bożej, zatem jest ono tylko dla nielicznych wybranych przez Boga. Inni mówią, że Bóg udziela łask wszystkim, którzy, troszcząc się o życie duchowe, rozwijając cnoty, podejmując umartwienia, są przygotowani na ich przyjęcie. Tak jak z każdego nasienia może wyrosnąć nowa roślina, w rzeczywistości z takich czy innych powodów nie ze wszystkich wyrasta.
Należy pamiętać, że nadzwyczajne zjawiska mistyczne, choć mogą budzić podziw i zainteresowanie, nie są oznaką szczególnej świętości. Należy podchodzić do nich roztropnie, a szczególnie do objawień prywatnych, i kierować się ogólnymi zasadami, jak przy rozpoznawaniu duchów: zgodność z nauką objawioną i nauką Kościoła, skutki, jakie powodują, okoliczności, stan psychiczny osób obdarzonych tymi łaskami. Literatura mistyczna może być wielką pomocą dla wszystkich, którzy pragną podążać drogą doskonałości: dostarcza ona wskazań do życia ascetycznego, pozwala na rozeznanie własnych doświadczeń mistycznych, czy pomaga w kierownictwie duchowym dusz mistycznych. Odradza się ją osobą rozchwianym emocjonalnie cechującym się niezdrową pobożnością, czy chorym psychicznie.