Olechnowicz H. „Portrety psychologiczne dzieci upośledzonych umysłowo i wskazania do pracy wychowawczo-terapeutycznej” rozdział I

Dzieci z zespołem Downa - charakterystyka ogólna

• dzieci te wymagają bodźców z zewnątrz, by zdobyć gotowość do spostrzegania i działania, ale gdy nastąpi rozruch pobudzenie osiąga poziom zbliżony do normalnego

• poziom rozwoju osób z zD wykazuje bardzo dużą zależność od warunków życia, od statusu socjoekonomicznego

• ważna jest także zależność ilorazów inteligencji od metod rehabilitacji

• specyfika procesów pobudzenia i hamowania

• pseudoupór

• występuje upośledzona zdolność hamowania, u osób z zD nie następuje habituacja przy ponawianiu bodźców

• bezwładność aktywności np. układają wzory dopóki badający nie przerwie tej czynności

• trudności w zmienianiu aktywności (wiek poniemowlęcy)

Wnioski:

1. nie dopuszczać do pogrążania się w bezczynności ani do eskalacji pobudzenia

2. nie pozwalać na „pesudopracowitość” tj. kontynuowanie tar rozpoczętej pracy poza rzeczywista potrzebę, trenować ostrożnie zdolność do zmiany rodzajów aktywności

3. nie dopuszczać do przewagi nastrojów ujemnych, prowadzących do obniżenia gotowości działania i „typowego” dla osób z zD uporu

4. nie pozwalać, z tych samych powodów, na długotrwałe unieruchomienie

5. jest wskazane wykorzystywanie w jak najszerszym zakresie ucznia przez zabawę, gdyż podczas swobodnej zabawy dz może utrzymywać optymalny poziom pobudzenia dzięki aktywności integrującej wszystkie f-cje psychiczne, tj. ruch, emocje, poznawanie i zachowania społeczne

• przedłużenie czasu reakcji na bodźce słowne

• przedłużenie czasu reakcji w największym stopniu dotyczy reakcji ruchowych i słownych

• reaktywność na bodźce wzrokowe jest szybsza niż na słuchowe

• upośledzenie zapamiętywania cyfr i zdań słyszanych

• gorsze wyniki w powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków

• gorsze rozumienie instrukcji słownej

• 80-90% stwierdzono nieznaczne obniżenie wrażliwości słuchowej, przyczyną jest nieprawidłowa budowa kanałów słuchowych wskutek zmniejszonej objętości czaszki

Wnioski:

1. słowa wzmacniać gestem, pokazywaniem konkretów, demonstracjami, inscenizacjami

2. wydając polecenia brać pod uwagę przedłużoną reaktywność na bodźce słowne, nie dopuszczać do przekształcania się pseudouporu w upór rzeczywisty, nigdy nie ganić za niemożność natychmiastowego wykonania polecenia

3. jeśli dziecko reaguje na polecenie słowne pseudouporem, pomóc mu, wywołując pobudzenie (poprzez radość, ruch, pieszczotę), potem ponowić polecenie i nie wymagać natychmiastowego wykonania, gdyż dzieci z zD, są zazwyczaj do tego niezdolne

4. przekazywanie materiału słownego poprzedzać zajęciami ogólnie pobudzającymi

5. obserwować czy dziecko dobrze słyszy

• specyfika sprawności ruchowej

• w miarę wysoka sprawność ruchowa, wiotkość zmniejsza się wraz z wiekiem

• dzieci starsze i młodzież są zagrożone degradacją sprawności ruchowej

Wnioski:

1. uświadomić rodzicom znaczenie rozwoju ruchowego dla całokształtu rozwoju psychofizycznego dzieci z zD i podnosić rangę zajęć ruchowych wśród innych form rehabilitacji, zachęcać do spacerów

2. uświadomić znaczenie przeciwdziałania otyłości, porady dietetyczne

3. ograniczać do minimum zajęcia siedzące

4. w przypadku zaawansowanej degradacji ruchowej prowadzić dodatkowe ćwiczenia ruchowe w ramach rewalidacji indywidualnej

5. w konspektach zajęć szkolnych i przedszkolnych należy zaznaczyć, jakie ruchy dzieci będą wykonywały i ile czasu spędzą w pozycji siedzącej

6. opracowanie metodycznie zajęć usprawniających pojęciowo z udziałem ruchu całego ciała

• specyfika sprawności wzrokowej

• więcej ruchów gałek ocznych spontanicznych, stała gotowość do aktywności wzrokowej

• wskutek ustawicznego czynnego gromadzenia doświadczeń wzrokowych tworzą się u dzieci z zD prawidłowe reprezentacje wew tego co widzą, jak również prawidłowa przestrzenna organizacja spostrzegania wzrokowego

• u dz z zD obserwowano wybitne upodabnianie do barw

• dobra sprawność spostrzegania wzrokowego jest jednak w małym stopniu użytkowana do poznawania wielozmysłowego

Wnioski:

1. wykorzystywać uzdolnienia przestrzenne i plastyczne, materiał graficzny prezentować w kolorach, nie dopuszczać do jednostronnego wykorzystywania sprawnego spostrzegania wzrokowego, lecz łączyć widziane z dotykanym, przekształcanym, nazywanym

2. dbać o korekcje wad wzroku występujących nagminnie u dzieci z zD

• upośledzone poznawanie przez dotyk

• krótkie, mało sprawne, wiotkie palce

• wiele z nich czynnie unika dotykania - odchylają dłoń grzbietowo, przyciskają lub popychają nasadą dłoni

• grubowatość i szorstkość skóry utrudniają rozpoznawanie przedmiotów dotykiem

Wnioski:

1. celowe jest wczesne uwrażliwienie końców palców dzieci z zD i ćwiczenia przeciwdziałające ich wiotkości, wszelkie przyjemności powinny być systematycznie kojarzone z dotykaniem lub głaskaniem palców dziecka

2. uczyć „oglądania palcami”

3. w programie nauczania dzieci należy opóźniać i ograniczać pracę ołówkiem, która wyklucza aktywność wszystkich palców; rysowanie zastąpić ulepianiem, wyklejaniem

4. stosować jak najwięcej pomocy trójwymiarowych, wymagających chwytania i manipulowania

• ograniczenie, samorzutnego poznawania relacji pomiędzy przedmiotami

• Przechodzenie od metod prób i błędów do uwewnętrznionej wiedzy o przedmiotach i ich relacjach wymaga intensywnej aktywności. Charakteryzuje się ona tym, że:

1. jest samo nagradzająca jako realizacja samoistnej potrzeby poznawczej, niezależnej od innych wzmocnień

2. badając przedmioty i relacje pomiędzy nimi dziecko jest skupione i w pełni zaangażowane emocjonalne, jest niezadowolone, gdy mu przerwać aktywnością badawczą

3. rozwiązując problem dziecko uporczywie powtarza działania, jednorazowe rozwiązywanie problemu nie wystarcza do uwewnętrznienia

4. zwiększona sprawność umysłowa zdobyta w ten sposób i związana z tym gratyfikacja potrzeby poznawczej powodują zwiększone rozbudzenie tej potrzeby i zwiększenie intensywności czynności badawczych, w ten sposób aktywność poznawcza i wzbogacanie repertuaru uwewnętrznionych struktur czynnościowych oddziałują na siebie, wzajemnie się potegując

• upośledzona aktywność w dziedzinie badania przedmiotów dotykanych pod kontrolą wzroku, ujawniająca się u dzieci z zD prowadzi do upośledzenia tworzenia pojęć abstrakcyjnych

• dzięki dobremu spostrzeganiu wzrokiem zdarzeń społecznych, empatii i zdolnościom naśladowczym mogą one zdobywać i istotnie zdobywają, wiedzę o ludziach, przyczynach i skutkach ich postępowania, a także w pewnym stopniu o zachowaniach własnych, potrafią też przejąć sądy wartościowujące i z sensem je stosować w codziennych sytuacjach życiowych, kierując się nimi w swoim postępowaniu

Wnioski:

1. potrzebne są systematyczne badania weryfikujące nasze spostrzeżenia:

- czy u dz bardzo wcześnie rehabilitowanych pojawiają się opisane tu czynności poznawcze

- czy jest możliwa pomoc w uzyskaniu przez dz uwewnętrzniania wiedzy o relacjach poprzez specjalne zaplanowane programy wyrównawcze

2) rozszerzyć program zabaw i zajęć zawierających pracę rękami pod kontrolą wzroku, przekształcanie, dopasowywanie, łączenie i rozłączanie, porządkowanie

3) rozszerzyć program nauki o rzeczach z uwzględnieniem ich działania, a nie tylko wyglądu

• funkcje mowy

Wnioski:

1. zwracać życzliwą uwagę na mówienie wzbogacające rozwój, porozumienie społeczne, mowę towarzyszącą działaniu, pytania

2. wygaszać brakiem zainteresowania pustosłowie, przeciwdziałać przyczynom nadpobudliwości werbalnej poprzez oddziaływania psychoterapeutyczne

3. stwarzać sytuacje prowadzące do pytań, demonstrowania nieznanych dziecku rzeczy, nie tylko na obrazkach

• problemy lateralizacji

• siła nacisku w ręce dominującej jest słabsza

• niezbyt wyraźna dominacja stronna

• czynniki sprzyjające prawidłowemu rozwojowi osobowości społecznej

• spontaniczna aktywność wzrokowa, która pomaga spostrzegać dobrze ludzi i wszelkie zdarzenia społeczne, w korzystnych warunkach rozwija się inteligencja społeczna

• sprawne organizowanie przestrzeni wzrokowej ułatwia wytwarzanie prawidłowego wyobrażenia schematu ciała

• Cechy, głównie u małego dziecka, które wyzwalają pozytywne reakcje:

- płaska twarz, oczy szeroko rozstawione, czoło wysokie

- dzieci mało płaczą, ssą mało ruchliwe, wiotkie

- dobre spostrzeganie twarzy ludzkich i ekspresywne postawy ciała, chętne do naśladownictwa, robią to z łatwością

- dzieci są syntoniczne

- trwalsze przywiązanie

Wnioski:

1. stwarzać warunki do tego, by dziecko mogło wzbogacać repertuar wiedzy o zachowaniach społecznych, włączać je do codziennego życia rodziny

2. ułatwić poznawanie schematu własnego ciała i innych - uczyć nazw ciała, udostępniać lustro

3. wykorzystywać syntonię, by wchodzić w coraz bogatszy dialog emocjonalny i słowny

4. doceniać zdolność przywiązania się

5. wykorzystywać i rozwijać nastawnie prospołeczne i docenić je

6. stwarzać sytuacje, w których dziecko może ujawnić zachowania zintegrowane, a więc działanie, kontakt wzrokowy i emocje będą ściśle połączone, dzięki temu będzie można sprawić dziecku radość

7. podczas rozmów eksponować cechy dzieci, które wyzwalają spontaniczną sympatię

8. zaburzenia zachowania przezwyciężać metodami, które są skuteczne dla dz o prawidłowym rozwoju

9. wykorzystywać rozbudzenie społeczne dzieci do uczenia ich wiedzy o relacjach na „materiale ludzkim”

Młodsze dzieci przedszkolne w wieku od 4lat i 6miesięcy do 7lat i jednego miesiąca - główne problemy wychowawcze:

1. stopniowe przezwyciężanie trudności zależności fizycznych tych słabych, wiotkich i łatwo męczących się dzieci w taki sposób, by nie naruszać ich w żadnej sytuacji, że świat jest miejscem bezpiecznym, sprawą wychowawcy jest śledzenie rozwoju dziecka i doradzanie usamodzielniania go, ale nie wcześniej niż w momencie, w którym jest ono do tego fizycznie zdolne

2. zajęcia przedszkolne powinny obejmować zabawy, w których dziecko jednocześnie przeżywa radość kontaktu społecznego i ruchu całego ciała, takie zabawy rozbudzające przeciwdziałają tendencji do bierności, opóźnieniom reakcji i stanowią ćwiczenie aparatu ruchowego

Dzieci - Sugestie:

1. wydawać często polecenia, których wykonanie wymaga poruszania się

2. nie nagradzać uwag samego mówienia, nagradzać za działanie albo mówienie o działaniu własnym lub cudzym

3. pewna przewaga zależności nad automatyzacją jest na tym poziomie rozwoju nie tylko normalna, ale pożądana

4. unikać sytuacji, pod których wpływem mógłby się zakorzenić i utrwalić opór przy spełnianiu poleceń, wydawać polecenia wsparte wzorami ruchowymi bądź pomagać w zapoczątkowaniu czynności prowadząc za rękę, czasem wydawać polecenia szeptem lub mową rytmizowaną

5. nie dopuszczać do zmęczenia, którego efektem jest nadpobudliwość i czynności zastępcze; gdy zachowanie dziecka wskazuje na potrzebę chwilowego wyłączania się od dopływu bodźców, pozwolić mu na to

6. Stwarzać sytuacje, w których dziecko może cieszyć się ruchem

7. Prowadzić zabawy równoległe, w których dziecko i dorosły robi to samo

8. Nie dopuszczać do nadmiernego „rozkręcenia się”, stosować relaksację

9. Ograniczać nacisk wychowawczy do sytuacji, w których niezbędne jest podporządkowanie się

10. Nieformalne rozmowy z rodzicami podczas codziennych spotkań

Starsze DZci przedszkolne w wieku 7;10-9 lat: dwa kierunki zmian:
a)zmniejszanie się częstości i nasilenia trudności bezpośrednio zw. z cechami konstytucjonalnymi (mniej zmianek o męczliwości, słabości i wiotkości oraz trudności w zapoczątkowaniu działania);
utrzymywanie się (pogłębianie) dysproporcji pomiędzy dobrym rozwojem społecznym i dobrą sprawnością spostrzegania wzrokowego a obniżoną gotowością do poznawania przez konfrontowanie spostrzegania wzrokowego i dotykowego oraz eksperymentowanie, powtarzanie czynności manipulacyjnej aż do jej opanowania pojęciowego
b)coraz bardziej zarysowujące się zróżnicowanie stanu DZci wychowywanych w korzystnych i niekorzystnych warunkach wychowawczych
-RDZ mieli większe trudności z akceptacją N swojego DZ, bo w tym czasie DZci w normie rozpoczynały naukę szkolną, a to z kolei prowadzi do zaburzeń emocjonalnych u zachowania u większości DZci
-jest to okres kryzysowy!: przejście od status małego DZ wymagającego opieki to statusu DZ w wieku szkolnego, które nie może spełnić pragnień i oczekiwań RDZów wymaga interwencji zapobiegawczej, m.in. pomoc RDZom w stworzeniu realnego obrazu i oczekiwań wobec swojego DZ, ustalenie wspólnej hierarchii wartości

Dzieci- sugestie:
*program rehabilitacji pojęciowej opierający się na teorii Piageta: zabawy obejmujące łączenie, rozłączanie, przekształcanie i klasyfikowanie oraz inne ćwiczenia rozwijające inteligencję na poziomie konkretnym
*prowadzenie ćwiczeń w układzie partnerskim z dorosłym, który na przemian stawia przed DZ zadanie, a później sam wykonuje zadanie stawiane mu przez DZ
*zaangażowanie w pracę grupową, w której dorosły jest partnerem i robi to samo, ale nie wydaje poleceń
*kierowanie DZci wraz z RDZami na turnusy rehabilitacyjne
*poważne wprowadzanie w określone role społeczne, umożliwiające DZ przeżywanie godności osobistej, np. pomoc młodszym, praca w diadzie ze słabszym DZ, ozdobienie klasy
*ignorowanie, a nie oburzanie się czy śmianie, z błaznowania- zachowania niepożądanego
*wkraczanie korygujące, przy niewielkiej podzielności uwagi UU, powinno być ograniczone do niezbędnego minimum
*chronić DZ przed przemęczeniem, ale włączać do zabaw zbiorowych
*stawiać wymagania tam, gdzie podporządkowanie się DZ przysporzy mu sympatii otoczenia lub podniesie jego rangę hierarchiczną w grupie
*przeprowadzanie z RDZami rozmów na temat rzeczywistych możliwości DZ z wyeksponowaniem mocnych stron
*w sytuacji niepohamowania stosować przekierowanie aktywności, a nie jej bezpośrednie hamowanie
*stwarzanie sytuacji, w których „dobre momenty w zachowaniu” mogłyby się powtarzać, zauważanie ich (samoregulujące napięcie zabawy z lalką, zabawy naśladowcze)
*neutralne zauważanie, gdy DZ jest grzeczne chociaż przez chwilę (pogładzenie po włosach, poprawienie ubrania)
*unikać informowania DZ o wzajemny systemie oczekiwań wobec DZ (np. „Znowu jesteś nieznośny..”)

Uczniowie „szkoły życia” w wieku 12-16;9 lat
a) postępujące zacieranie się objawów związanych z cechami konstytucjonalnymi
b)tendencja do eskalacji poburzenia tylko u DZci z zaburzeniami emocjonalnymi
c) czujność wzrokowa na bardzo dobrym poziomie
d)wzrost zainteresowania do prac ręcznych
e) problemy wychowawcze:
-zewnątrzsterowność: silny głód pochwał, nagród społ.; gdy nie otrzymują- chwalą siebie same
-tendencje do pozorowania pracy typowo szkolnej np. pseudopisanie, które ma służyć podnoszeniu prestiżu
-brak poprawy w dziedzinie samorzutnej aktywności poznawczej
-brak zrozumienia relacji przyczyna-skutek w zastosowaniu do przedmiotów i słaba pamięć bezpośrednia
-regres w dziedzinie samorzutnej zabawy i współdziałania z rówieśnikami
-otyłośćociężałość ruchowa schodzenia ortopedyczne (płaskostopie, skrzywienia kręgosłupa)
jako problemy palące, wiążą się gł. z unieruchomieniem w ławce szkolnej; jak temu zapobiegać?- często
wywoływać do tablicy, gry wymagające schylania się a później sięgania wysoko, ćwiczenia śródlekcyjne, rysowanie
w pozycji leżącej (wzmacnia mięśnie karku i odcinka piersiowego), malowanie na sztalugach, scenki, spacery;
konieczne jest opracowanie wskazówek dietetycznych i przedstawienie ich rodzicom już w przedszkolu
-deprywacja potrzeby ruchu (brak ważnych dla niej czynników)
-umieszczanie DZci w szkołach dla LNI lub DZci w normie niepowodzenia i upokorzenia pozostawiają ślad w
postaci objawów nerwicowych, okaleczenia osobowości
RYZYKO UMIESZCZANIA DZci z Zesp.Downa W SZKOŁACH SPECJALNYCH NA PODST. WYNIKU W TESTACH INTELIGENCJI PONAD 50 (DZci z pogranicza UNI):
1. Iloraz inteligencji tych DZci obniża się wraz z wiekiem wskutek zwalniania się tempa rozwoju
2. DZci z DS wychowujące się w korzystnych warunkach wychowawczych funkcjonują blisko pułapu swoich
możliwości. Trudno więc sprostać im jeszcze zwiększonym wymaganiom i naciskowi dydaktycznemu.
3. Treści testów obejmują zadania na myślenie na konkretnym materiale, w szkole zaś- już abstrakcyjnym. DZci z DS
rzadko przekraczają ten próg. Ponadto pozornie dobre odwzorowywanie pisma stwarza pozory dojrzałości
szkolnej. Pochopne skierowanie DZ grozi cofnięciem do „szkoły życia” z negatywnymi doświadczeniami.

Dzieci- sugestie:
*zapoznawanie z relacją przyczyna-skutek poprzez praktyczne lekcje fizyki: zapoznanie z równią pochyłą, klinem, naczyniami połączonymi, wciąganiem śmieci przez elektroluks, działaniem wiatraczka
*wdrożenie DZ do wykonywania codziennych ćwiczeń: gimnastyki oddechowej i ćwiczeń przeciwdziałających płaskostopiu
*wypieranie pozorowanej roli (np. „Dobrze czytającej”, gdy DZ nie posiada tej umiejętności) poprzez przesunięcie punktu ciężkości na eksponowanie ról rzeczywiście bardzo dobrze pełnionych
*ćwiczenie pamięci bezpośredniej, np. pokazywać 2-3 wyraźne obrazki lub kolorowe figury geometryczne, zasłonić je i usunąć jedną z nich lub dodać nowe- zadanie DZ to zauważenie zmian
*ćwiczenie pamięci słów: powtarzanie natychmiast po usłyszeniu słowa, a następnie zwiększanie odstępu czasowego między usłyszeniem a powtórzeniem

Sugestie dla wychowawcy odnośnie dzieci nadpobudliwych:

1. Postępowanie terapeutyczne w kierunku zmniejszenia przyczyn nadpobudliwości, a wic nawiązywanie kontaktu z dz i obdarzanie jej przejawami akceptacji bez jej zasługi(zwracanie na nią uwagi)

2. Próby rozładowania napięcia poprzez projekcje: malowanie palcami, odgrywanie scenek

3. Przeciwdziałanie dyrygowaniu dziećmi czyli zajęcia w diadzie z dzieckiem o podobnej sprawności psychomotorycznej.

Sugestie dla wychowawcy odnośnie dzieci otyłych:

1. Uczyć metodą zabawy

2. Przeciwdziałać otyłości, umożliwiać ruch na powietrzu.

3. Ograniczyć siedzenie bez ruchu ze względu na krzywiznę kręgosłupa. Dostosować wysokość krzesła tak aby stopy opierały się o podłogę.

4. Zaobserwować jaka umiejętność dziecka zaspokoi ambicje rodziców.

5. Malowanie palcami w celu pobudzenia aktywności samorzutnej.

Sugestie dla wychowawcy odnośnie dzieci męczliwych:

1. Zwracać uwagę na męczliwość i przejawy niedotlenienia. Zwiększyć czas swobodnego ruchu na powietrzu, dodać ćwiczenia odnośnie układu oddechowego. Unikać przesiadywania w zamkniętych pomieszczeniach.

2. Wdrożyć dz do pomocy w pracach domowych.

3. Gdy to możliwe zastąpić rysowanie wyklejaniem lub ulepianiem na arkuszu.

Sugestie dla wychowawcy odnośnie dzieci leworęcznych i mało komunikatywnych:

1. Chwalić lub nagradzać uwagą osiągnięcia w pracy rąk i socjalizacji.

2. Nie wzmagać uwagą pustosłowia.

3. Nie przełamywać leworęczności,

4. Zastępować pracę ołowkiem przez wyklejanie lub konstruowanie.

5. W rozmowach z rodzicami eksponować to co dotyczy pracy rąk i socjalizacji

6. Rozmawiać zarówno z dzieckiem jak i rodzicami.

Sugestie dla wychowawcy odnośnie dzieci bez spontanicznego działania i wyłączonych emocjach:

1. Czasowe zwolnienie dziecka z przebywania w klasie. Powierzyć dziecku pomoc w kuchni, warsztacie, przy opiece nad młodszymi dziećmi, zajęcia w których dz poczuje się potrzebne.

2. Dostarczenie sytuacji w których dz doświadcza poczucia sukcesu, przejawów uznania i przyjemności.

3. Podczas czasu poświeconego na rewalidację indywidualną należałoby przeprowadzić 2 razy w tyg sesje zabawy niekierowanej w grupie 3-5 osobowej.

4. Indywidualne rozmowy o upodobaniach i osobistych przeżyciach dziecka.

Sugestie dla wychowawcy odnośnie dzieci z niedorozwojem społecznym, bakiem inicjatywy i apatią:

1. Zainteresować barwą, zaznajomić z regułami mieszania barw.

2. Sukcesy werbalne powinny być zauważane ale nagradzanie pochwałami bez szczególnego nacisku i ekspresji uczuciowej ze strony nauczyciela. Każdy sukces w dziedzinie uspołecznienia, ekspresji uczuć i spr niewerbalnych powinien spotykać się z systematycznym uznaniem.

3. Uczyć nazw przezywanych emocji, opisu przeżyć własnych i cudzych, rozpoznawania ekspresji mimicznej i pantomimicznej.

4. Ograniczyć siedzenie na ławce szkolnej wobec znacznego skrzywienia kręgosłupa.

---