Toponimia miejska na przykładzie nazw ulic Opoczna
Nazewnictwo miejskie uwzględnia wyniki badań sytuacji ekonomicznej i społecznej miasta w różnych okresach historycznych. Są one postawą do objaśnienia norm, określenia czasu ich powstania oraz pełnionych przez nie funkcji. Tematyka nazewnictwa mieści się w obszarze onomastyki - czyli dyscypliny badawczej zajmującej się nazwami własnymi. Nazewnictwo miejskie funkcjonuje w przestrzeni społecznej w obrębie danej aglomeracji. Nazwy te są znakami komunikacji społecznej i służą do konstruowania tej przestrzeni przez nazywanie i oznaczanie, identyfikację, wyróżnianie, komunikację itp. Nazewnictwo miejskie, określane także terminami toponimia miejska oraz urbonimia , to zbiór nazw własnych funkcjonujących w obrębie miasta do których zalicza się nazwy trzech typów obiektów.:
Obszarów (dzielnic, przedmieść, osiedli, folwarków, wsi, itp. ) ;
Ciągów komunikacyjnych (ulic, alei, rond itd. )
Punktów zróżnicowanych jakościowo i funkcjonalnie ( placów , rynków, parków, cmentarzy, kościołów itp.) .
Jako istotny dla nazw miejskich wskazuje się „problem środowisk tworzących to nazewnictwo, a więc spontanicznego, nieurzędowego, będącego tworem samych mieszkańców i oficjalnego, skonwencjalizowanego, ustalonego przez urzędy. W starszych epokach nazwy tworzyły się spontanicznie (przez mieszkańców) od XX w. dominuje nazewnictwo urzędowe. Szybki rozwój miast, rozbudowa sieci ulicznej i intensywna aglomeracja stwarzają potrzebę masowego nadawania nazw zwłaszcza ulicom i placom, a także nowym osiedlom i dzielnicom, a tym samym szukania nowych źródeł dla tego nazewnictwa. Szuka się ich zarówno w nazwach starych, już wymarłych na danym obszarze miejskim, jak i przez tworzenie całkiem nowych typów (np. przyrodniczych, pamiątkowych itp.), a także przez przenoszenie znanych już nazw z innych miast.
Cechą charakterystyczną nowszego nazewnictwa miejskiego jest to, że w kręgu urzędów powstaje coraz więcej nazw bez motywacji semantycznej, ponieważ działania urzędów w zakresie kreowania nazewnictwa stale zmierzają do konwencjonalizacji zarówno pojedynczych nazw, jak też całego systemu natomiast w kręgu mieszkańców częściej tworzy się nazwy motywowane realnie. W nazwach terenowych i nieoficjalnych użytkowanych przez ludność odzwierciedlają się także różne cechy i zjawiska żywego języka.
Przejdę zatem do omówienia wybranych przez mnie ulic mojego miasta. Opoczno jest niewielkim miastem w województwie łódzkim, położonym w mezoregionie Wzgórza Opoczyńskie na pograniczu Wyżyny Małopolskiej i Niziny Mazowieckiej, u ujścia rzeki Wąglanki do Drzewiczki - prawego dopływu Pilicy. Przez miasto przebiega droga krajowa nr 12 (przyszła droga ekspresowa S12), krzyżująca się na obrzeżach miasta z Centralną Magistralą Kolejową (linia kolejowa nr 4), oraz droga wojewódzka nr 726. Z Tomaszowem Mazowieckim Opoczno łączy droga wojewódzka nr 713 z pobliskich Januszewic do Łodzi. Rozkwit Opoczna nastąpił za czasów panowania Kazimierza Wielkiego w XIV w. Monarcha ten nadał Opocznu prawa miejskie. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. piotrkowskiego, zaś przed 1975 r. do woj. kieleckiego.
Główny podział którym się kierowałem to podział na dwie zasadnicze grupy- nazwy motywowane i niemotywowane. Przy czym nazwy motywowane rozdzieliłem na motywowane wewnętrznie (semantycznie motywowane) oraz motywowane zewnętrznie (semantycznie niemotywowane). Nazwy motywowane wewnętrznie to nazwy których powstanie jest procesem i zachodzi stosunek semantyczny między nazwą a obiektem. W mieście które opisuję przykładami ulic semantycznie motywowanych są np. ulica Targowa oraz Towarowa. Zachodzi tutaj stosunek semantyczny pomiędzy nazwą a placami handlowymi i usługowymi położonymi w mieście, służącymi skupianiu handlu . Tego samego typu przykładem są ulice określające miejsca zabudowań kościelnych takich jak Kościelna czy Fatimska, przy których znajdują się budynki kultu religijnego. Kolejnym przykładem są ulice Wapienna oraz Skalna które zawierają w swojej nazwie informację o charakterze topograficznym obiektu. Słowo Opoczno pochodzi od słowa „opoka” czyli skała właśnie ze względu na swoje nietypowe położenie. Stosunek semantyczny nazwy ulicy do obiektu można dostrzec również na przykładzie ulic Robotniczej i Przemysłowej- eksponują one położenie ośrodków działalności przemysłowej. Ulicami które charakteryzował proces powstawania oraz stosunek semantyczny nazwy i obiektu są ulice które w nazwie zawierają informację o znajdującej się na danej ulicy placówce użyteczności publicznej aktualnie się tam znajdującej- ulice Dworcowa, Sportowa, Zamkowa, bądź mówiące o randze miejsca w dawnych czasach- np. zdominowaniu ulicy przez konkretny cech czego przykładem są ulice Garncarska oraz Szewska. Również nazwy odprzymiotnikowe które mają postać przymiotnika jakościowego charakteryzują obiekt głównie w odniesieniu do jego stanu pierwotnego tak jak na przykład ulice Krótka, Cicha, Daleka, Długa. Związku semantycznego doszukałem się także jeśli chodzi o ulicę 17-go stycznia jako ulicę upamiętniającą wydarzenie historyczne jakim była walka z okupacją hitlerowską na terenie naszego miasta.
Z kolei nazwy motywowane zewnętrznie nie mają związku semantycznego pomiędzy nazwą ulicy a obiektem, lecz wybór nazwy jest podyktowany nakazem panującej aktualnie ideologii lub wynika z jakiegoś wzoru, (np. uzasadnia go estetyka brzmieniowa wzoru). Przykładami ulic motywowanych zewnętrznie są główne ulice Opoczna- Piotrkowska i Inowłodzka . Nie zachodzi tu stosunek semantyczny ale nazwy tych ulic zawierają informację o kierunku drogi do innych ważnych ośrodków miejskich. Podobnym przykładem jest ulica Ogrodowa. Odzwierciedla ona obyczaje mieszkańców ale nie oznacza to, że przy każdym domu znajduje się ogród. Ulicami motywowanymi wewnętrznie są także ulice Włościańska, Wiejska oraz Wymysłów. Nazwy te są motywowane przyłączeniem przyległych wsi do obszaru miejskiego.
Nazwy niemotywowane są nadawane mocą jednorazowej decyzji przez urzędy miejskie. Rada Miejska- twórca nazw niemotywowanych czerpie z gotowych wzorów- zbiorów nazw własnych i nazw pospolitych. Nazwy te pełnia dziś głównie jedynie funkcję porządkującą. Nowo powstające ulice muszą szybko otrzymać nazwę więc nie ma czasu aby wytworzył się związek semantyczny. Przykładami nazw niemotywowanych w Opocznie są nazwy czerpane na przykład ze zbioru nazwisk nazwy rzeczownikowe(pasywne odosobowe)- ulica Mickiewicza, Norwida, Kolberga, bądź nazwy rzeczownikowe odzawodowe- ulica Kolejarzy. Znalazłem również wiele przykładów nazw rzeczownikowych od nazw organizacji społecznych i bojowych takich jak ulica Powstańców Wielkopolskich, Przodowników Pracy, ulice Armii Krajowej oraz Armii Ludowej. Opoczyńscy radni korzystali również ze zbioru nazw upamiętniających wydarzenia historyczne przykładowo ulica 1-go maja. Kilka z opoczyńskich osiedli jest również samo w sobie zbiorem nazw np. przyrodniczych wyrażonych przymiotnikiem relacyjnym. Nazwy tych ulic to: Modrzewiowa, Dębowa, Jodłowa, Bukowa, Kasztanowa, Orzechowa, Sosnowa, Jesionowa, Grabowa, Klonowa, Lipowa itp. Kolejnym osiedlem na terenie miasta które tworzą nazwy z gotowego zbioru to osiedle Milenijne którego ulice przedstawiają nazwy świętych (ulica św. Marka, św. Łukasza, św. Jana, św. Marka, św. Pawła, św. Piotra św. Mateusza, św. Marii Magdaleny, św. Jadwigi). Istnieje również klika ulic posiadających nazwę imienia osobistości wojskowych takich jak ulice gen. W. Sikorskiego, gen. Roweckiego- Grota, mjr Hubala, mjr Żesławskiego
Przez wiele wieków nazwy własne powstawały w sposób spontaniczny, lecz z czasem zaczęły podlegać regułom prawnym i urzędom. We współczesnym nazewnictwie obserwuje się procesy spontaniczne jak i petryfikację nazw pod wpływem działania urzędników oraz nazwy „urzędnicze”. Spontanicznie powstają nadal nazwy terenowe. Do nazw kontrolowanych lub tworzonych przez urzędy należą zwłaszcza nazwy wsi i miast, dzielnic i regionów. W miarę postępów cywilizacji władze i urzędy państwowe, lokalne, miejskie i inne nakładają na oficjalne formy nazewnictwa coraz więcej ograniczeń. Równocześnie działalność urzędnicza powoduje wymianę nazw, posługując się systemem wniosków i zatwierdzeń. Procesy spontaniczne rodzą się w kręgach prywatnych i w sferze małych obiektów oraz tam, gdzie powstają zupełnie nowe zjawiska i obiekty. Niemal od samego początku nazewnictwo miejskie było tworzone w dwu środowiskach: przez mieszkańców - spontanicznie, w drodze nieoficjalnego nazywania obiektów, i przez urzędników - oficjalnie i konwencjonalnie, w oderwaniu od realiów miejskich, bez motywacji realnoznaczeniowej, z formalizacją sposobów nadawania nazw. Współcześnie o nazwach miejskich decydują urzędy, nazwy te mają przede wszystkim charakter urzędowy. Nazewnictwem miejskim zajmowali się początkowo historycy, potem dopiero językoznawcy, którzy zresztą starali się w wielu wypadkach uwzględniać historyczny punkt widzenia, po to, by nie odrywać nazewnictwa od dziejów miasta jako aglomeracji. Wyjście poza współczesne wykazy nazw miejskich nie jest jednak sprawą prostą, trzeba sięgać po materiały archiwalne, które nie zawsze są łatwo dostępne.