46. Perswazja i manipulacja - przejawy funkcji impresywnej
Funkcja impresywna (zwana też apelatywną lub nakłaniającą) jest jedną z podrzędnych funkcji komunikatywnej. Cechą funkcji impresywnej jest nakłanianie odbiorcy do przyjęcia jakichś postaw lub podjęcia jakichś działań, np. prośba, rozkaz, apel, reklama, przemówienie. Dążność nadawcy do wpływania na zachowanie odbiorcy oraz na jego poglądy (komenda, nakaz, zarządzenie, pouczenie, regulamin, instrukcja, hasło propagandowe, przemówienie, teksty publicystyczne).
Środki językowe:
tryb rozkazujący oraz inne formy wyrażania nakazów lub zakazów, np. bezokolicznik) - nadają ton kategoryczny;
formy kategoryczne (powinien, zabrania się, nie wolno);
zwroty do odbiorcy - czasowniki w 2 os. l. p. (często nadawcy, zwłaszcza tekstów, posługują się także czasownikami w 1 os. l. p. oraz zaimkami „my”, „nasz”, sygnalizując utożsamianie się z odbiorcą);
wyrazy i wyrażenia oceniające - w tekstach reklamowych (a także propagandowych);
w celu zwiększenia skuteczności oddziaływania tekstów nakłaniających ich autorzy często starają się, aby sam przekaz przyciągnął uwagę odbiorcy.
Perswazja - dążenie do zmiany przekonań i postaw odbiorcy względem jakiegoś wycinka rzeczywistości w taki sposób, aby przystawały, a w końcu zrównały się z przekonaniami i postawami prezentowanymi przez nadawcę. Metoda perswazji polega na założeniu, że każdy człowiek, posługując się inteligencją i etyką, jest zdolny rozpoznać, co jest dobre i prawdziwe i jest w stanie na podstawie przedstawionych argumentów podjąć właściwą decyzję. Istota perswazji polega na dokonaniu wyboru - tam, gdzie człowiek nie jest wolny, gdzie działa pod przymusem, wszelka perswazja jest zbędna. Jeśli człowiek ma możliwość wyboru, sam podejmuje decyzje, a perswazja jest narzędziem pozwalającym w pewnym stopniu na te decyzje wpływać. Perswazja jest zatem działaniem w pełni etycznym, demokratycznym i koniecznym w każdej grupie społecznej. Problemem staje się wyznaczenie granicy między perswazją a manipulacją.
Perswazja to usiłowanie uzyskania realnego wpływu na sposób myślenia lub postępowania odbiorcy, jednakże nie drogą bezpośredniego rozkazu, lecz metodą pośrednią, poprzez podporządkowanie założonemu celowi wszystkich pozostałych zachowań komunikacyjnych, które odbiorca byłby w stanie zrozumieć i właściwie zinterpretować.
Manipulacja - nieuczciwe sterowanie poglądami albo działaniami ludzi, którzy nie są tego świadomi, po to, żeby osiągnąć pewne cele, najczęściej sprzeczne z interesami tych ludzi albo nieuczciwe moralnie.
Manipulacja językowa - środki wyrazu:
środki językowe: |
środki gramatyczne |
|
|
Manipulacja językowa nie jest jedynie cechą działania polityczno-propagandowego; występuje też w codziennych kontaktach językowych, choć sobie tego mówiący nie uświadamia. Może służyć złu i dobru - zależnie od intencji; stosuje się ją, by oszukać, okłamać, skłonić do niezgody lub nienawiści, zniewolić ludzi, sterować nimi wbrew ich woli - wtedy jest moralnie i prawnie zakazana.
Czasem intencje manipulującego mogą być uczciwe - wtedy, gdy rzetelnie informuje i przekonuje, mając na celu dobro osoby przekonywanej (Nagajowa przytacza przykład nauczyciela języka polskiego, który narzuca uczniom interpretację, ocenę dzieła, wzruszając wpływa na system wartości ucznia -> same to oceńcie…).
Językowe techniki manipulacji stosowane w złej intencji w tekstach polityczno-propagandowych, przekazywanych przez media, mają zły wpływ na społeczeństwo - odzwyczajają od myślenia refleksyjnego, nie pozwalają na świadomy i wolny wybór wartości, powodują dewaluację znaczeń nazw wartości, podkopują wiarę w słowa, zubożają język. Dlatego też uczniowie powinni poznać sposoby manipulacji, by mogli świadomie odebrać taki tekst - świadomie przeciwstawić się lub poddać jego perswazji, by potrafili sami tworzyć teksty manipulacyjne w dobrej intencji i z poczuciem odpowiedzialności za wypowiadane opinie i czyny. Kształcenie tych umiejętności może się realizować na lekcjach nauki o języku, analizy tekstów literackich i prasowych, a poza tym dzięki tworzeniu przez uczniów form wypowiedzi szczególnie się do tego nadających.