Periodyzacja dziejów Polski od okresu protofeudalnego do upadku I RP

Prawo w Polsce kształtowało się odrębnie od dziejów ustroju państwa.

Rozwój instytucji prawnych, a także stosunków prawnych, był długo niezależny od podziałów na epoki historyczne, warunkowanych często wydarzeniami politycznymi. Prawo polskiego w dawnej Polsce do 1795 r. w którym wyróżni należy prawo wczesnopiastowskie (od X do połowy XIII w.), prawa w okresie porozbiorowym (do 1918), prawa w II Rzeczypospolitej (do 1945), prawa Polski Ludowej (1944-1989).

Zakres terytorialny obowiązywania prawa na ziemiach polskich był uzależniony od zmian politycznych, decydujących o formach ustrojowych i organizacyjnych, które miały wpływ także na kształt terytorialny państwa polskiego. Zmiany te determinowały również w sposób istotny zarówno zasięg obowiązywania prawa polskiego, jak i innych porządków prawnych na ziemiach wchodzących w różnym okresie w obręb państwa polskiego.

Nie zostały objęte prezentacją dzieje prawa w Rzeczypospolitej po unii w 1569 r., jako państwa składającego się z dwóch członów - Korony Pol­skiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego - w ramach którego istniały róż­ne porządki prawne. Podobnie nie objęto prezentacją dziejów prawa na terytoriach, które w ciągu dziejow zostały na stałe odłączone od paJ1stwa polskiego, mimo że tereny te aktualnie ponownie znalazły się w grani­cach państwa polskiego. Odpadnięcie w przeszłości tych terytoriów od państwa polskiego stworzyło podstawy do włączenia ich w obce po rząd­ki prawne - czeskie, krzyżackie bądź niemieckie.

Uwzględniono natomiast częściowo prawa obce występujące w ra­mach publicznoprawnej konstrukcji państwa polskiego, obowiązującej jako królestwo od XIV W., po 1569 r. zaś, jako część Rzeczypospolitej. Włączyć w krąg dziejów prawa w Polsce należy również regulacje prawne o charakterze partykularnym, pochodzące z terytoriów, które po okre­sie pozostawania poza obrębem Królestwa Polskiego zostały ponownie do niego przyłączone, tak jak prawo mazowieckie czy prawo Prus Kró­lewskich.

Prezentcja dziejów prawa polskiego zostala podzielona na prawo o charakterze publicznym będącym prawem państwowym oraz na prawo o charakterze prywatnym dotyczące osob indywidualnych. Podział ten, traktowany we współczesnym prawie za pod­stawowy, polegający na rozdzieleniu sfery, w której jednostki podlegają zwierzchnictwu organów państwowych od tej sfery, w której pozostając wolne nie podlegają rozkazom władzy państwowej, Dodatkowo podstawą przyjęcia podziału na prawo publiczne i prywatne były przede wszystkim zasady tworzenia oraz stosowania prawa. Uznaje się często w sposób zawężony, że prawo publiczne jest historią ustroju, prawo zaś zwane sądowym jest w istocie synonimem prawa prywatnego.

Zasadniczą cechą prawa dawnej Polski była systemowa niejednolitość. Prawo polskie wyrastało z własnych korzeni, co miało decydujący wpływ na jego odrębny rozwój pośród innych systemów prawa w Europie. W prawie dawnej Polski na szczególne wyodrębnienie zasługuje okres wczesnopiastowski. W okresie tym do połowy XlII w. funkcjonowa­nie państwa oparte było na związkach osobowych, typowych dla struktur państwowych z wczesnego okresu kształtowania się państwowości w Europie. W stosunkach wewnętrznych w okresie wczesnopiastowskim struktura władzy oparta była na zwierzchnictwie monarszym, od bardziej rozwiniętych ośrodków politycznych na zachodzie pozwalało na wykształcenie własnej organizacji państwowej i wpłynęło na rozwój rodzimego prawa, będącego pierwotnie prawem zwyczajowym.

Charakter państwa wczesnopiastowskiego, opartego na centralizmie, ułatwiał upowszęchnianie się prawa w skali całego państwa. Stosowanie norm prawnych następowało z reguły w drodze jednolicie wydawanych wyroków sądowych, zwłaszcza sądu monarszego. Służyły one następnie jako wzorzec do stosowania w podobnych sprawach na terenie całego państwa. Zasada ta została przyjęta w granicach poszczególnych państw dzielnicowych. Sprzyjało to z kolei powstawaniu partykularyzmów praw­nych.

Podstawową jednak cechą prawa obowiązującego w Polsce już po XIII w było powstanie w państwie polskim różnych stanowych systemów prawa. Podział na stanowe porządki prawne decydował o ich różnorodności. W okresie monarchii stanowej powstał system prawa z zasada stanowości. W związku kształtowania się stanow powstal osobny system prawa . względnie jednolity system wczesno średniowiecznego zwyczajowego prawa ogólnopolskiego określanego w dzielnicach stal się teraz prawem tylko dla rycerstwa dla duchowieństwa powstalo prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie chłopi w zależności od osadzenia.

Obok praw stanowych funkcjo­nował jednak w sferze świadomości taIcie porządek prawa powszechne­go (ius commune). Obejmował on normy i zasady prawne pochodzące z różnych okresów. Wywodziły się one z kolei z norm prawa zwyczajowe­go, tradycji prawnej, która była wzbogacona normami i zasadami prawny­mi oraz ustrojowymi, opartymi również na przywilejach. W rozumieniu ówczesnych prawo powszechne pojmowano jako prawo odnoszące się do ogółu. W konstrukcji prawa powszechnego zawarto prawo polskie, będą­ceprawem stanoWym szlachty, zwanym prawem ziemskim.

Trzecią ważną cechą dziejów prawa w dawnej Polsce było zachowa­nie-znaczenia norm prawa zwyczajowego. Zostało ono włączone do sys­temu polskiego prawa stanowego. Miało zastosowanie przede wszy­ stkim w stosunkach prywatnoprawnych. Z czasem, wraz z rozwojem instytucji państwowych, przestało funkcjonować samodzielnie, a stało się częścią prawa stanowionego sankcjonowanego przez państwo. Pier­wotne prawo zwyczajowe znajdowało swoje odzwierciedlenie w spisach prawa zwyczajowego, które nie objęły jednak całości prawa. Wiele z tych spisów zachowało charakter prywatny czy też jedynie partykularny, a więc związany z określoną dzielnicą. Zanik prawa zwyczajowego nastą­pił w procesie trwającym od XIII do XV w. Normy prawne oparte 'na pra­wie zwyczajowym, względnie wynikające z niego, stosowane były jednak przez organy sądowe w praktyce sądowej jako podstawowa forma prawa do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej.

Zasadniczą postacią prawa, obejmującego stosunki prawne niezwią­zane z prawem prywatnym, stało się w czasach państwa polskiego pra­wo stanowione. Początkowo, będąc domeną władcy, było tworzone przez niego osobiście, ale również przez działające w jego imieniu orga­ny zarządu dworskiego czy też judykatury monarszej. Prawo stanowione występowało w formie ustnej, a dopiero z czasem; wraz z rozwojem kan­celarii monarszych, w formie pisemnej. W późniejszym okresie w roli pócrtriiotu stanowiącego prawo zaczęły występować zgromadzenia sta­nowe. Współtworzyły one prawo z władcą. Było to dowodem dokonują­cych się przemian, w ramach których zaczął następować proces podzia­łu władzy między władcą a stanami.

Począwszy od XV stulecia, zasadniczą formą prawa stanowionego sta­ły się normy uchwalane przez sejm w postaci przede wszystkim konsty­tucji sejmowych oraz praw wydawanych przez lokalne reprezentacje sta­nowe, których zasięg został ograniczony do dzielnicy, dla której normę tę wydano.

Kolejną cechą wymagającą odpowiedniego ujęcia był w prawie pol­skim partykularyzm. Stanowił on następstwo zróżnicowanego rozwoju politycznego terytoriów polskich spowodowanego rozbiciem politycz­nym w średniowieczu. Różnice powstałe w funkcjonowaniu stosunków prawnych w poszczególnych dzielnicach były wynikiem działalności judykatury monarszej, jak też zwiększenia sie udziału instysucjii i organów panstw dzielnicowych w stanowieniu i stosowaniu prawa. Prowadziło to do powstania oczywistego partykularyzmu dzielnicowego. W większości odrębności te zostały zniesione po 1569 r.

Partykularyzm prawny przejawiał się także w okresowym czy wtór­nym rozciąganiu stosowania prawa polskiego na terytoria, które w prze­szłości charakteryzowały się odrębną przynależnością państwową, względnie powróciły do Polski. Partykularyzm jako cecha powszechnego porządku państwa oraz podstawa jego praktyki, zachował się do końca istnienia Rzeczypospolitej, co było typowe dla większości państw euro­pejskich.

Do partykularnego systemu prawnego można zaliczyć również porzą­dek prawa kanonicznego, którego oddziaływanie na inne dziedziny pra­wa było znaczne. Szczególną cechą polskiego porządku prawnego było także istnienie obok systemów praw stanowych odrębnych praw narodów zamieszkujących państwo polskie. Zostały one dopuszczone do stosowania na pod stawie przywilejów królewskich. Obok prawa powszechnego polskiego, praw stanowych oraz prawa kanonicznego, własne porządki prawne posiadali Żydzi, Ormianie i Tatarzy. Stanowiły one części zróżnicowanego porządku prawnego obowiązującego w państwie polskim. Cechą prawa dawnej Polski, która także wymaga omówienia, było wy­odrębnienie prawa sądowego i politycznego. Podział ten wynikał z ewolucji politycznej stanu szlacheckiego, jaka nastąpiła w XVI w. Pośród swoich postulatów politycznych szlachta wskazywała na konieczność regulacji prawa, w sensie powszechnym, zarówno materialnego, jak i procesowego.

Pojęcie prawa sądowego było uznawane przez szlachtę za własne prawo stanowe, jednolite oraz co do głównych zasad spisane, a więc ma­jące charakter prawa pozytywnego. Odnosiło się ono do obrotu prywat­nego w państwie. Stanowiło jedną z istotniejszych podstaw zabezpiecza­jących prawa szlachty, gwarantujących jej także odrębność.

Poza regulacją prawa pojmowanego jako sądowe pozostały wszystkie sfery prawa pozasądowego, zwanego politycznym. Prawo polityczne by­ło W rozumieniu ówczesnej doktryny prawem władzy państwowej, two­rzonym przez organy prawodawcze państwa, które w swojej treści dotyczyły ustroju państwa, funkcjonowania poszczególnych jego organów, praw stanowych politycznych szlachty oraz pozostałych stanów.

Podział na prawo polityczne, a właściwie publiczne i sądowe, czyli w znacznym stopniu prywatne, jako podział na dwa rodzaje prawa pozo­stał na gruncie stanowego prawa szlacheckiego w zakresie doktryny po­działem podstawowym do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej. Podkreślenie tego aspektu dziejów prawa w Polsce ma istotne zna­czenie ze względu na funkcjonowanie często pojęcia prawa sądowego jako prawa w istocie prywatnego i czynienie z niego jednej z uniwersalnych podstaw dla całości dziejów prawa. Cecha prawa polskiego był brak recepcji praw obcych zwłaszcza prawa rzymskiego. Świadczyło to o odrębności i swoistości prawa dawnej polski. Prawo rzymskie nie odegralo również roli narzędzia integracji prawnej w Polsce. Przyjęcie do stosowania prawa rzymskiego pozostalo postulatem jurysprudencji czyli nauki prawa