ROZDZIAŁ 4

ODPOWIEDZIALNOŚĆ
SPOŁECZNA I ETYKA

Po zakończeniu lektury tego rozdziału Czytelnik powinien umieć:

1

omówić podstawowe zasady Ewangelii bogactwa Andrewa Carnegiego;

2

ocenić krytyczne opinie o Ewangelii bogactwa Carnegiego;

3

wyjaśnić stanowisko Miltona Friedmana w sprawie społecznej odpowie-
dzialności korporacji;

4

porównać i przeciwstawić poglądy Carnegiego i Friedmana;

5

wyjaśnić koncepcję oświeconego interesu własnego;

6

wymienić i zdefiniować kluczowe terminy dotyczące etyki;

7

omówić zagadnienia, które kierownik musi uwzględniać przy przestrzega-
niu zasad etyki;

8

ocenić wyzwanie stawiane przez relatywizm rozumowaniu opartemu na
moralności.

ETYKA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPOŁECZNA
W DNIU DZISIEJSZYM

E tyka i odpowiedzialność społeczna w zasadzie dotyczą jakości naszych
wzajemnych stosunków w czasie. Wiele organizacji ma do czynienia
z trudnymi zagadnieniami, w których interesy danej organizacji naruszają
interesy innych.

Skandale giełdowe w Stanach Zjednoczonych i w Japonii, korupcja we
Włoszech dotykająca przedsiębiorstwa i władze państwowe, możliwości
i skutki wprowadzenia nowej techniki oraz coraz silniejsze wzajemne
oddziaływania różnych kultur stanowią jedynie część zagadnień, które
nadały pierwszoplanowe znaczenie pytaniom dotyczącym odpowiedzialności
społecznej i etyki przedsiębiorstw.

Firmy i ich menedżerowie, pomijający zagadnienia moralne, mówią
tym, na których ich postępowanie wywiera wpływ: "Nie zamierzamy
inwestować w ulepszanie naszych stosunków``. Chociaż nieetyczne zacho-
wania mogą niekiedy chwilowo się opłacać, ci, którzy nie zwracają uwagi
na zagadnienia etyczne, w długim okresie zmierzają ku klęsce. Przedsiębior-
stwa tworzą - uwzględniając dotychczasowe doświadczenia i wartości oraz
problemy, z którymi mają do czynienia na co dzień - wizję moralności na
przyszłość. I dzieje się tak od czasu kredo firmy Johnson & Johnson sprzed
60 lat aż do nowego przedstawienia przez AT &T swoich wartości w doku-
mencie nazwanym "Nasza wspólna więź``.

1 Niektórzy autorzy wprowadzają rozróżnienie "etyki" od "moralności", ale uważamy, że niepotrzeb-
nie komplikuje to sprawę.

Rozdział ten ma na celu wyjaśnienie ewolucji poglądów na etykę i od
powiedzialność społeczną korporacji oraz przedstawienie pewnych ukła-
dów odniesienia do analizy decyzji z punktu widzenia etyki. Od wielu lat
kierownicy i teoretycy zarządzania mówią o odpowiedzialności organizacji
wobec społeczeństwa.

Odpowiedzialność społeczna korporacji dotyczy sposobu, w jaki or-
ganizacja oddziałuje na społeczeństwo, w którym istnieje. W nowszych
czasach kierownicy i teoretycy zarządzania rozszerzyli przedmiot swoich
zainteresowań i objęli nim podstawowe pytania w rodzaju takich jak:
" W jaki sposób powinniśmy żyć względem siebie?``. Ogólnie, definiujemy
etykę po prostu jako naukę o wpływie naszych decyzji na innych. Jest to
także nauka o prawach i obowiązkach ludzi, o prawach moralnych stoso-
wanych przez ludzi w podejmowaniu decyzji i o istocie stosunków między

ludźmi.

Zarządzanie w XXI wieku

Część II

110

ZMIENIAJĄCA SIĘ KONCEPCJA
ODPOWIEDZIALNOŚCI SPOŁECZNEJ

Wielkie koncerny zawsze były przedmiotem krytyki. Zaczynając mniej
więcej od przełomu XIX i XX w prowadzący krucjaty dziennikarze,
zwani "muckrakers" (grzebiący się w brudach), wywoływali oburzenie
całego kraju, ujawniając nieuczciwe praktyki przedsiębiorstw. Doprowadzili
do wprowadzenia przez państwo wielu regulacji prawnych. Kolejne fale
takich regulacji były następstwem Wielkiego Kryzysu z lat trzydziestych,
a później - w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych - ruchów praw
obywatelskich i konsumenckich, które zarzucały korporacjom powodowa-
nie coraz większej liczby problemów społecznych.

POSTAWY WOBEC WIELKIEGO BIZNESU I SILNEGO PAŃSTWA

Gdy rozpatruje się postawy wobec przedsiębiorstw i władz państwowych
w Stanach Zjednoczonych, warto sięgnąć do historii. Powstanie wiel-
kiego biznesu spowodowało pojawienie się układu stosunków nie przewi-
dzianych przez społeczeństwo i jego założycieli. W 1890 r. każda z kilku
istniejących linii kolejowych zatrudniała ponad 100 tys. robotników, a or-
ganizacje, takie jak na przykład Standard Oil Co. Johna D. Rockefellera,
przekształciły się w olbrzymie korporacje transnarodowe. Na przełomie
stuleci także firmy tytoniowe szybko rosły w wyniku fuzji oraz poprzez
rozwój wewnętrzny. Stało się to symbolem gigantyzmu w amerykańskiej
gospodarce, która pierwotnie opierała się na drobnych farmerach i sklepi-
karzach. Władza państwowa była słaba i bardzo ograniczona w porów-
naniu z jej obecnymi uprawnieniami ustawodawczymi. Kiedy się porównuje
stosunki prawne między państwem a organizacjami gospodarczymi w sta-
nach Zjednoczonych i w innych ważniejszych (zwłaszcza europejskich)
krajach o gospodarce rynkowej, okazuje się, że tylko w USA wielki biznes
odgrywa większą rolę niż władza państwowa. W takich krajach, jak Wielka
Brytania, Francja, RFN i Japonia, biurokracja państwowa była na trwałe
osadzona w kulturze i stanowiła przeciwwagę dla wielkiego biznesu.
W Ameryce nie istniała taka kultura; w istocie kultura amerykańska była
oparta na odrzucaniu interwencji państwa w sprawy przedsiębiorstw, du-
żych czy małych. T o dziedzictwo spowodowało, że stosunki między władzą
państwową a wielkim biznesem często układały się w sposób antagonistycz-
ny, a zarazem kosztowny.

Przepisy państwowe określają pewne podstawowe reguły postępowania
menedżerów, ale nie udzielają odpowiedzi na niektóre palące pytania: "Gdzie
się zaczyna odpowiedzialność społeczna organizacji? Gdzie się kończy?".
Aby odpowiedzieć na takie pytania, musimy omówić różne poglądy na
odpowiedzialność i wrażliwość społeczną korporacji w ostatnim stuleciu.

111

Rozdział 4 Odpowiedzialność społeczna 1 etyka

Zasada miłosierdzia:
doktryna
odpowiedzialności
społecznej wymagająca,
aby szczęśliwsi członkowie
społeczeństwa wspomagali
mniej szczęśliwych

Zasada włodarstwa:
doktryna biblijna
wymagająca, aby
przedsiębiorstwa i zamożne
osoby traktowały siebie
wyłącznie jako włodarzy
powierzonego im majątku,
działających na rzecz
całego społeczeństwa

ANDREW CARNEGIE I JEGO EWANGELIA BOGACTWA

Andrew Camegie (1835-1919), założyciel konglomeratu U.S. Steel Cor-
poration, wydał w 1899 r. książkę podtytułem The Gospel oj Wealth
(Ewangelia bogactwa), w której zamieścił klasyczne określenie odpowiedzial-
ności społecznej korporacji. Poglądy Carnegiego były oparte na dwóch
podstawach: zasadzie miłosierdzia i zasadzie włodarstwa. Obydwie były
jawnie paternalistyczne. Stawiały właścicieli przedsiębiorstw w roli zbliżonej
do roli rodziców względem podobnych do dzieci pracowników i klientów,
którym brakuje umiejętności działania w najlepiej pojętym interesie włas-
nym2.

Zasada miłosierdzia wymaga od szczęśliwszych członków społeczeństwa
wspomagania tych mniej szczęśliwych, w tym bezrobotnych, niepełnospraw-
nych, chorych i starszych. Tym nieszczęśnikom można pomagać bezpośred-
nio albo pośrednio, przez takie instytucje, jak kościoły, domy pomocy
społecznej i (od lat dwudziestych) ruch "miejscowej skarbonki" (Com-
munity Chest) dorocznych zbiórek pieniężnych na cele filantropijne.
Oczywiście, ludzie zamożni sami ustalali, ile wpłacą na te cele i początkowo
miłosierdzie uważano za obowiązek poszczególnych ludzi, a nie przedsię-
biorstw. Jednakże w latach dwudziestych potrzeby miejscowych społeczno-
ści przerosły możliwości nawet najhojniejszych bogatych jednostek. Oczeki-
wano zatem od przedsiębiorstw, że przeznaczą część swoich pieniędzy na
cele dobroczynne, pomagając ludziom w nieszczęściu3. Sam Carnegie robił
to, co głosił, rozdając miliony dolarów na cele dobroczynne i komunalne.

Zasada włodarstwa, wywodząca się z Pisma Świętego, żądała od
przedsiębiorstw i od zamożnych ludzi, aby uważali siebie wyłącznie za
włodarzy, za opiekunów swojego majątku. Według koncepcji Camegiego
reszta społeczeństwa powierzyła bogatym ich majątek; mogą go używać
tylko do celów uznawanych przez społeczeństwo za uprawnione. Uważał
też, że rolą przedsiębiorstwa jest pomnażać majątek społeczeństwa przez
zwiększanie własnego w wyniku rozsądnego inwestowania zasobów, pozo-
stających w jego władaniu4.

Koncern U .S. Steel, zgodnie z poglądami Carnegiego, czynnie realizo-
wał program filantropijny. Był to raczej wyjątek niż reguła; w okresie
między Wojną Secesyjną a Wielkim Kryzysem angażowanie się większości
zarządów firm w opiekę społeczną było wynikiem albo obowiązujących
przepisów prawa, albo nacisków związkowych5.

2 Podrozdział ten oparliśmy na pracy W.C. Fredericka, Corporate Social Responsibility and Business
Ethics, w: Business and Society, pod red. P. Sethiego i C.M. Falbego, Lexington Books, Lexington, Mass.
1987, s.142-161.

3 TamŻe, s. 143.

4 TamŻe.

L.E. Preston, Social Issues and Public Policy in Business and Management: Retrospect and Prospect,
University of Maryland College of Business and Management, College Park 1986, s. 3-4.

Część II

Zarządzanie w XXI wieku

112

Rozdział 4 Odpowiedzialność społeczna i etyka 113
-

Dopiero w okresie Wielkiego Kryzysu w latach trzydziestych większa
liczba menedżerów z własnej inicjatywy zaczęła się interesować społecznymi
skutkami działalności przedsiębiorstw. Na przykład w 1936 r. Robert Wood
(dyrektor naczelny Sears&Roebuck) dumnie mówił o swoim "włodarstwie,
o tej szerokiej społecznej odpowiedzialności, której nie da się wyrazić
wzorami matematycznymi, ale która ma podstawowe znaczenie"6.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zasady miłosierdzia i włodar-
stwa były już powszechnie akceptowane w amerykańskich kręgach gospo-
darczych w miarę tego, jak coraz więcej przedsiębiorstw uznawało, że
"władza rodzi odpowiedzialność". Nawet firmy nie uznające tych zasad
zdały sobie sprawę, że jeżeli przedsiębiorstwa nie wezmą na siebie do-
browolnie obowiązków wobec społeczeństwa, to państwo zmusi je do ich
przyjęcia.

Jeden z problemów związanych z koncepcją odpowiedzialności społecz-
nej wiąże się z kwestią jej realizacji w praktyce. Według niektórych
krytyków koncepcji tej brakowało wytycznych dotyczących odpowiednich
rozmiarów angażowania się przedsiębiorstw. Brakowało też wskazań, jak
firma powinna wyważyć swoją odpowiedzialność społeczną względem in-
nych rodzajów odpowiedzialności. Na przykład, kiedy koncern Forda
opracowywał model Pinto, stwierdzono, że w razie zderzenia istnieje nie-
zwykle wysokie prawdopodobieństwo zapalenia się paliwa w zbiorniku.
Koncern przeprowadził analizę nakładów i wyników, by ustalić, czy warto
rozwiązać ten problem. Z analizy wynikało, że firma mogła znacznie
zwiększyć bezpieczeństwo tego modelu, instalując kosztem 11 USD osłonę
zbiornika. Postanowiono jednak tego nie robić. W praktyce oznaczało to,
że kierownictwo koncernu uznało ewentualną utratę życia i zdrowia w wy-
niku wadliwej konstrukcji zbiornika za niewartą wydatku 11 USD na
każdy wyprodukowany egzemplarz Pinto.

Wreszcie niektórzy krytycy zarzucali, że koncepcja "odpowiedzialności
społecznej" pozwala menedżerom wybierać społeczne zobowiązania ich
korporacji według własnego uznania. Zdaniem tych krytyków koncepcja
odpowiedzialności korporacji stawała się zasłoną dymną dla osobistych
wartości uznawanych przez kilku potężnych ludzi.

ARGUMENTACJA MILTONA FRIEDMANA

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zbieżność skutków pew-
nych sił ekonomicznych skłoniła kilku uczonych do ponownego prze-
badania koncepcji społecznej odpowiedzialności korporacji. Przedsiębiorst-
wa amerykańskie chwiały się pod wpływem dwóch ciosów: wzrostu kosz-
tów energii oraz wzrostu nakładów wynikających z obowiązku spełnienia
wymagań nałożonych przez przepisy, których celem było ograniczenie

Programy, zapoczątkowane przez prezydenta Lyndona Johnsona, obejmowały m.in. rozszerzenie
opieki zdrowotnej i socjalnej oraz rozwój oświaty publicznej (przyp. tłum.).

8 M. Friedman, Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha & "Rzeczpospolita ", Warszawa
1993, s. 127-128.

zanieczyszczeń, ochrona konsumentów i zapewnienie równych szans. Po-
nadto inflacja i dług publiczny osiągnęły niebotyczny poziom - co stano-
wiło dziedzictwo wojny wietnamskiej, programów budowy "wielkiego spo-
łeczeństwa" z lat sześćdziesiątych7 i niezrównoważenia obrotów w handlu
zagranicznym. Wielu twierdziło, że jeżeli przedsiębiorstwa mają przeżyć, to
muszą się uwolnić od nieuzasadnionej odpowiedzialności społecznej i uzys-
kaĆ zgodę na powrót do sprawy podstawowej: robienia pieniędzy. Nie jest
to pogląd nowy . W ostatnich latach jego głównym rzecznikiem jest Milton
Friedman, który argumentuje, że przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność
przede wszystkim za maksymalizację zysków.

Według Friedmana "istnieje tylko jeden jedyny rodzaj społecznej
odpowiedzialności ze strony świata biznesu - wykorzystywać swe zasoby
i podejmować działalność w celu zwiększenia własnych zysków na tyle, na
ile pozostaje to zgodne z regułami gry ...(i) przyjmować otwartą i wolną
konkurencję, bez podstępów i oszustw"8. Friedman uważa, że urzędnicy
korporacji nie mają żadnej możliwości oceny względnej wagi problemów
społecznych ani ilości zasobów organizacji, które należałoby przeznaczyć na
rozwiązanie określonego problemu. Twierdzi też, że menedżerowie, decydu-
jący o skierowaniu zasobów organizacji na cele wynikające z ich osobis-
tych, a być może błędnych poglądów na to, co stanowi dobro społeczne,
niesłusznie obciążają kosztami tych decyzji swoich własnych akcjonariuszy,
pracowników i klientów. Krótko mówiąc, argumentuje, że przedsiębiorstwa
powinny sprawnie wytwarzać towary i usługi, a rozwiązywanie proble-
mów społecznych pozostawić zaangażowanym w to osobom i instytucjom
rządowym.

Poglądy Friedmana zajmują krańcową pozycję na ciągłej skali, okreś-
lającej podział odpowiedzialności społecznej między poszczególne segmenty
społeczeństwa, w tym rząd i społeczność biznesu. Większość menedżerów,
a także innych osób, uważa, że zarówno władze państwowe, jak i społecz-
ność biznesu mają w pewnym stopniu obowiązek działania w interesie
społeczeństwa. Już sam fakt, że obie te instytucje są najpotężniejsze w kra-
ju, zobowiązuje je do zajmowania się problemami stanowiącymi przedmiot
troski publicznej. Zarówno korporacje, jak i instytucje państwowe są
zależne od stopnia ich akceptacji przez społeczeństwo, do którego należą.
Na przykład przedsiębiorstwa podlegają przepisom ustanawianym
przez federalny urząd bezpieczeństwa pracy i zdrowia (Occupational Safety
and Realth Administration - OSRA), zajmujący się sprawam,i bezpieczeń-
stwa i higieny pracy. Jeden z tematów jego prac dotyczył eliminowania
chorób wywołanych powtarzanymi stale ruchami. Ruchy te stanowią przy-
czynę połowy wszystkich zachorowań na choroby zawodowe i inwalidztwa
pracy. OSRA ma dużą władzę: w jednej ze spraw szef OSRA, Robert

Część II

Zarządzanie w XXI wieku
-

114

Oświecony interes własny:
zdawanie sobie przez
organizację sprawy, Że

w jej własnym interesie jest
działanie w sposób, który
społeczność uznaje za
odpowiedzialny

Społeczne reakcje
korporacji:

teoria odpowiedzialności
społecznej, skupiająca
uwagę raczej na tym,

w jaki sposób firmy
reagują na zagadnienia
społeczne, niż na dążeniu
do określenia ich
ostatecznej
odpowiedzialności wobec
społeczeństwa

Scannell, dawny kierownik bhp w firmie Johnson & Johnson, nałożył na
koncern USX grzywnę w wysokości 7,3 mln USD za naruszanie przepisów
bhp, a także zmusił koncern Forda do wprowadzenia w życie programu
ograniczającego we wszystkich fabrykach zagrożenia dla zdrowia, wynika-
jące z powtarzalnych ruchów wykonywanych na linii montażowej.
Zagadnienia związane z odpowiedzialnością społeczną mogą też za-
grażać w inny sposób kasie korporacji, a mianowicie przez sprawy sądowe
wnoszone przez pracowników lub inne osoby. Organizacje mogą w ich
wyniku tracić wiele pieniędzy. Na przykład, aby zaspokoić roszczenia
związane ze szkodami dla zdrowia wynikającymi ze stosowania azbestu,
koncern Fibreboard wraz z firmami ubezpieczeniowymi utworzył fundusz
w wysokości 3 mld USD, z którego zostaną pokryte wszystkie obecne
i przyznawane w przyszłości odszkodowania dla osób poszkodowanych.
Stanowi to jeden z największych funduszy dla ofiar azbestu w całej historii
amerykańskiej gospodarki.

Innym przykładem jest koncern naftowy Exxon. Po rozlaniu się
w 1989 r. ropy naftowej u wybrzeży Alaski w wyniku katastrofy tankowca
należącego do koncernu i późniejszych sporów co do podjętych przez
Exxon działań w celu usunięcia skutków, Exxon zaskarżył ponad 250 firm
ubezpieczeniowych, aby odzyskać część poniesionych kosztów wynoszących
3,6 mld USD. Jednocześnie londyński Lloyd i inni ubezpieczyciele zaskar-
żyli Exxon, że dąży do uniknięcia wypłaty odszkodowań związanych
z katastrofą. Rozwiązywanie spraw dotyczących odpowiedzialności społecz-
nej może stanowić dla przedsiębiorstw dziedzinę trudną i stwarzającą duże
problemy9.

OŚWIECONY INTERES WŁASNY

Keith Davis powiedział, że istnieje" żelazne prawo odpowiedzialności
stwierdzające, lZ Cl, którzy w długim okresie me korzystają ze swojej
władzy w sposób uznany przez społeczeństwo za odpowiedzialny, z czasem
prawdopodobnie ją utracą "10. Być może więc w oświeconym interesie
własnym organizacji leży świadomość jej społecznej odpowiedzialności albo
przynajmniej reagowanie na siły społeczne.

SPOŁECZNE REAKCJE KORPORACJI

Badania nad społecznymi reakcjami korporacji, czyli nad tym, w jaki
sposób organizacje uświadamiają sobie zagadnienia społeczne i jak na
nie następnie reagują, prowadzone są w dwóch głównych kierunkach. Po

9 K.H. Hammonds, $3 Billion for Asbestos Victims, "Business Week'`, 13 września 1993, s. 42.

10 K. Davis, The Meaning and Scope of Social Responsibility, w: Contemporary Management, pod red.
J.W. McGuire'a, Prentice Hall, Englewood Cliffs, N.J. 1974, s. 631.

Rozdział 4

Odpowiedzialność społeczna i etyka

115

Społeczna efektywność
korporacji:

jednolita teoria społecznej
działalności korporacji,
obejmująca jej społeczne
zasady, procesy i politykę

SPOŁECZNA EFEKTYWNOŚĆ KORPORACJI

W 1979 r. Archie Carroll połączył filozoficzne koncepcje społecznej od-
powiedzialności i społecznych reakcji w jedną teorię społecznej dzia-
łalności korporacji, określanej jako społeczna efektywność korporacji!!.
Zgodnie z tą teorią obszar dyskusji o społecznej odpowiedzialności jest
wyznaczony przez zasady ekonomiczne, prawne i etyczne. Na przykład

II A.B. Carroll, A Three-Dimensional Conceptual Model of Corporate Social Performance, "Academy
of Management Review" 4, 1979, s. 497-506.

pierwsze, zajmują się tym, jak poszczególne firmy reagują na zagadnienia
społeczne. Po drugie, rozpatrują siły wywołujące społeczne zagadnienia, na
które firmy powinny reagować. Można łączyć obydwa kierunki badań, aby
sklasyfikować sposoby, w jakie firmy mogą reagować i reagują na okreś-
lone zagadnienia społeczne.

Robert Ackerman był jednym z pionierów poglądu, że celem dążeń
społecznych korporacji powinno być reagowanie, a nie ponoszenie od-
powiedzialności. Ackerman wskazywał, że reagowanie na zagadnienia spo-
łeczne odbywa się w określonym cyklu. Cykl ten rozpoczyna się od
zauważenia problemu przez korporację. Następnie bada się problem, roz-
waża sposoby postępowania z nim i wreszcie wdraża jego rozwiązanie. To
ostatnie działanie często bywa zbyt powolne. W jakimś momencie ini-
cjatywa może się wymknąć z rąk firmy. Władze państwowe lub opinia
publiczna mogą bowiem zmusić firmę do określonego działania. Ackerman
radzi menedżerom, by szybko reagowali na problemy i w ten sposób
zachowali w maksymalnym stopniu swobodę działania.

Na przykład ostatnio pojawiły się sygnały, że kobiety pracujące przez
dłuższy czas przy monitorach komputerowych mogą być narażone na
wyższe od przeciętnego ryzyko komplikacji podczas ciąży. Wyniki tych
badań nie są jednoznaczne i zostały zakwestionowane przez niektórych
badaczy. Ackerman wskazuje, że w miarę rozwoju zagadnienia, gdy w grę
zacznie wchodzić coraz większa liczba zainteresowanych osób oraz sprzecz-
nych interesów, menedżerowie mogą utracić możliwość jego rozwiązania
według własnego uznania. Łatwo można sobie wyobrazić wyniki dalszych
badań, potwierdzające te wczesne doniesienia, i późniejsze dramatyczne
konsekwencje w postaci przesłuchań w Kongresie, przerw w pracy, pozwów
sądowych i wydawania biurokratycznych przepisów. W proponowanym
przez Ackermana modelu reagowania ustala się możliwe opcje reakcji we
wczesnej fazie rozwoju problemu społecznego. W oświeconym interesie
własnym firm byłoby wskazane udostępnianie pracownicom możliwie pełnej
informacji, zachęcanie ich do zadawania pytań, a nawet przenoszenie na
inne stanowiska lub przeszkolenie w innych zawodach, jeśli o to poproszą.
Szybkie reagowanie może być w długim okresie najlepszym sposobem
postępowania.

Zarządzanie w XXI wieku

Część II

116

Rozdział 4 Odpowiedzialność społeczna i etyka 117

ETYKA W FILOZOFII DALEKIEGO WSCHODU

Przy rozważaniu zarówno odpowiedzialności społecznej, jak i etyki szcze-
gólnie duże znaczenie mają podstawowe wartości danej kultury. W Azji
nadal ogromny wpływ na sposób myślenia wywierają nauki Konfucjusza
i innych dawnych uczonych. Kongfuzi, nazwany przez misjonarzy jezuitów
Konfucjuszem, był około 500 r. p.n.e. wysokim urzędnikiem państwowym.
Jego nauki są praktycznym wykładem etyki i nie mają żadnych treści
religijnych; konfucjanizm nie jest religią, lecz zbiorem pragmatycznych
reguł codziennego życia. Konfucjusz sformułował swoje nauki na podstawie
tego, co dostrzegł w historii Chin. Główne zasady konfucjanizmu są
następujące:

Trwałość społeczeństwa opiera się na nierówności stosunków między
ludźmi.

12 w tym opisie społecznej efektywności korporacji oparto się głównie na Wartick i Cochran, The
Evolution of the Corporate Social Performance Model, s.447-448.

W Stanach Zjednoczonych popiera się wolność gospodarki (zasada ekono
miczna), prawo członków społeczeństwa do bezpiecznych miejsc prac
(zasada prawna) i równe szanse zatrudnienia (zasada etyczna). Łącznie
zasady tworzą "umowę społeczną" między biznesem a społeczeństwem
pozwalającą firmom na działanie w charakterze agentów moralności.

W poszczególnych przedsiębiorstwach kierownicy dążą do wdrożen
zasad tej umowy społecznej do swoich procesów decyzyjnych i do polity.
swojej firmy. Ich decyzje i polityka mogą odzwierciedlać jedną z czterec
postawl2:

reaktywną - firma reagUje na zagadnienie społeczne dopiero wtedy,
kiedy zaczyna ono utrudniać realizację jej celów;

obronną - firma działa tak, aby usunąć zagrożenie;

dostosowawczą - firma dostosowuje się do nakazów państwa i do
opinii publicznej;

proaktywną - firma uprzedza żądania, których jej jeszcze nie po-
stawiono.

Społeczna efektywność korporacji jest ważną okolicznością dla wielu inwes-
torów, uznających, że wysoka efektywność społeczna danej organizacji jest
nie tylko przejawem społecznej odpowiedzialności, ale także prowadzi do
wysokiej efektywności finansowej.

Istnienie wielu różnorodnych wzorców i koncepcji społecznej efektyw-
ności oznacza, że musimy poznać leżące u ich podłoża założenia dotyczące
organizacji i społeczeństwa. W końcu dochodzimy do etyki jako do nauki
o podstawowych wartościach ludzi, organizacji i społeczeństwa.

Wielu krytyków twierdzi, że żyjemy w okresie "kryzysu etyki". Codzien-
nie widzimy w gazetach nagłówki, których treść na to wskazuje.
Kontrowersje dotyczące korupcji władzy we Włoszech, Japonii i Stanach
Zjednoczonych, uboczne skutki silikonowych protez piersi, zbyt wysokie
opłaty za wynajem samochodów, oszukańcze praktyki dużych placówek
handlowych - wszystko to przywróciło zaniepokojenie o rolę etyki w dzia-
łalności gospodarczej. Nałożyły się na to skandale na Wall Street i kryzys
instytucji oszczędnościowo-pożyczkowych w latach osiemdziesiątych. Spo-
wodowało to utratę dobrego imienia wielu instytucji: Nic dziwnego, że
badacz opinii publicznej, Louis Harris, poinformował, że na pytanie: "Czy
przedsiębiorstwa troszczą się o legalne i etyczne zachowania swoich mene-
dżerów?", 70% odpowiedzi brzmiało: "Nie"14.

Podobne wyniki uzyskał Instytut Gallupa we wcześniejszych badaniach
opinii publicznej, przeprowadzonych w 1983 r. Według tych badań niemal
połowa Amerykanów uważała, że postępowanie przedsiębiorstw w ciągu
ostatnich 10 lat stało się mniej etyczne. Sami menedżerowie są niezadowole-
ni z obecnego klimatu w biznesie: blisko 40% spośród nich stwierdza, że

Zarządzanie w XXI wieku

2 Rodzina jest pierwowzorem wszystkich organizacji społecznych.

3 Cnotliwe postępowanie polega na traktowaniu innych tak, jak się
samemu chce być traktowanym. .(Ta podstawowa zasada ludzkiej
dobroci nie sięga jednak tak daleko, jak chrześcijańskie przykazanie
miłości nieprzyjaciół. )

4 Cnoty wiążące się z życiowymi zadaniami obejmują dążenie do zdoby-
cia umiejętności i wiedzy, ciężką pracę, wydawanie jedynie tylu pienię-
dzy, ile jest konieczne, wykazywanie się cierpliwością i wytrwałością.
Zakazane jest wystawne życie, podobnie jak brak panowania nad sobą.
We wszystkim wskazany jest umiar.

Zgodnie z tą filozofią chińscy decydenci nadal uważają wiarygodność,
lojalność i doświadczenie zawodowe za ważne cechy i wyżej je cenią od
takich amerykańskich wartości, jak osiągnięcia i efektywność (chociaż
w wyniku nowych reform ekonomicznych wprowadzanych w Chinach
w pewnym stopniu odchodzi się od ścisłej etyki konfucjańskiej); Wiele
ostatnich osiągnięć w krajach azjatyckich może być wynikiem przykazań
Konfucjusza. Przykazania te stanowią zbiór zasad etyki, leżących u pod-
staw wartości i kulturowych postaw organizacji chińskichl3.

118

Część II

PRZESUNIĘCIE W KIERUNKU ETYKI

13 G. Hofstede, M.H. Bond, The Confucius Connection: Prom Culture Roots to Economic Growth,
"Organizational Dynamics", s. 5-21.

14 L. Harris, Inside America, Vintage Books, Nowy Jork 1986, s. 236.

CZYM JEST ETYKA?

Określiliśmy etykę jako naukę o tym, jak nasze decyzje wpływają na
innyc ludzi. .Jak wspomnieliśmy to też, nauka o prawach i obo-
wiązkach ludzi, o moralnych regułach stosowanych przez ludzi przy podej-
mowaniu decyzji i o istocie wzajemnych stosunków między ludźmi(16).

CZTERY POZIOMY ZAGADNIEŃ ETYCZNYCH
W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

Nie da się uniknąć zagadnień etycznych w działalności gospodarczej,
podobnie jak się nie da ich unikną c w jakiejkolwiek innej sferze
naszego życia. W przedsiębiorstwach zagadnienia dotyczące etyki są roz-
patrywane na czterech poziomach: społeczeństwa, interesariuszy, polityki
wewnętrznej, indywidualnej osoby (rysunek 4-1).

POZIOM SPOŁECZEŃSTWA. Na poziomie społeczeństwa zadajemy pytania
dotyczące podstawowych instytucji społeczeństwa. Problem apartheidu
w RP A był zagadnieniem na poziomie społeczeństwa: Czy pod względem
etycznym poprawny jest system społeczny, w którym grupie ludzi - w is-
tocie większości - systematycznie odmawia się podstawowych praw?
Chociaż ostatnie zmiany w RPA zakończyły system apartheidu, trudno
przewidzieć, czy dochodzenie do równości ras będzie przebiegać gładko.
Firmy, które pragną tam prowadzić działalność, nadal mają do czynienia ze
złożonymi problemami wynikającymi z dynamiki zmian politycznych, gos-

Odpowiedzialność społeczna i etyka

ich przełożeni w jakimś momencie zadań od nich zrobienia czegoś, co
uważali za nieetyczne (15).

Chociaż badania opinii publicznej, zwłaszcza przeprowadzane w roz-
maitych okresach i w odmienny sposób, nie mogą być traktowane jako
absolutnie pewny obraz warunków istniejących w firmach, to wszystkie
najnowsze ankiety wskazują na to samo: zaufanie publiczne do etyki
przedsiębiorstw zmalało. W efekcie wielu teoretyków nawołuje do dokład-
niejszego przebadania systemu norm i zasad postępowania. Ze względu na
to, że wiele decyzji w przedsiębiorstwach zawiera element etyczny (to
znaczy wywiera wpływ na zamierzenia innych), menedżerowie w 'swoim
rozumieniu organizacji muszą uwzględniać etykę.

119

Rozdział 4

13 R. Ricklefs, Executives and General Public Say Ethical Behavior [s Declining in U.S., "The Wall
Street Journal`', 31 października 1983, s. 33; R. Ricklefs, Public Gives Executives Law Marks for Honesty
and Ethical Standards, "The Wall Street Joumal`', 2 listopada 1983, s. 33.

16 Nasze omówienie tego zagadnienia oparliśmy na zbiorze pod redakcją R.E. Freemana: Business
Ethics: The State of The Art, Oxford University Press, Nowy Jork 1991, oraz na opracowaniu w "Inter-
national Review of Industria! and Organizational Psychology" 5, 1990, pod red. C.L. Coopera
i L.T. Robertsona, s.149-167.

podarczych i społecznych; sytuacja ta może stwarzać etyczne łamigłówki
dla wielu organizacji.

Inne pytanie na poziomie społeczeństwa dotyczy zalet kapitalizmu. Czy
kapitalizm jest sprawiedliwym sposobem dzielenia zasobów? Jaką rolę
powinno odgrywać państwo w regulowaniu rynku? Czy powinniśmy tolero-
wać znaczne różnice w zamożności, pozycji społecznej i władzy? W oczach
niektórych ludzi częścią tego zagadnienia są ogromne podwyżki płac
menedżerów w ciągu ostatnich kilkunastu lat w Stanach Zjednoczonych.
Na przykład w latach 1980-1990 w Stanach Zjednoczonych płace robot-
ników wzrosły o 53%, a zyski korporacji o 78%, natomiast wynagrodzenia
naczelnych dyrektorów o 212%. W 1980 r. przeciętne roczne wynagrodze-
nie dyrektora naczelnego wynosiło 624 996 USD, czyli było 42 razy wyższe
od płacy robotnika w przemyśle. W 1992 r. przeciętny dyrektor naczelny
zarobił rekordową kwotę 3 842247 USD - 157 razy tyle, co robotnik
przemysłowy. W Japonii zaś naczelni dyrektorzy zarabiali mniej więcej 32
razy tyle co szeregowi pracownicy. W 1992 r. było zaledwie ośmiu dyrek-
torów naczelnych w Japonii o wynagrodzeniu przekraczającym 1 mln USD
roczniel7.

17 J.A. Byrne, The Flap Over Executive Pay, "Business Week", 6 maja 1991, s. 90-112; J.A. Byrne.
Executive Pay: The Party Ain't Over Yet, "Business Week", 26 kwietnia 1993, s. 56-79; J.A. Byrne,
L. Bongiorno, R. Grover, That Eye-Popping Executive Pay: Is Anybody Worth T his Much?, "Business
Week", 25 kwietnia 1994, s. 52-58.

120 Część II

Zarządzanie w XXI wieku

interesariusze - zob.
rozdział 3, s. 80

Pytania na poziomie społeczeństwa zwykle są zadawane w nie koń-
czącej się dyskusji między różnymi rywalizującymi ze sobą instytucjami.
Jako kierownik i jako indywidualna osoba - każdy z nas może się starać
wpływać na tę dyskusję. Andrew Camegie (wraz z innymi teoretykami
społecznej odpowiedzialności korporacji z wczesnego okresu) zajmował się
tym poziomem, kiedy dowodził, że właściwą rolą przedsiębiorstwa, jak jego
własny U.S. Steel, jest stosowanie zasady miłosierdzia: pomaganie biednym
i nieszczęśliwym.

POZIOM INTERESARIUSZY. Drugi rodzaj zagadnień dotyczących etyki wią-
że się z interesariuszami - dostawcami, klientami, akcjonariuszami i pozo-
stałymi. Tu zadajemy pytania, w jaki sposób firma powinna oddziaływać
na grupy zewnętrzne, na które jej decyzje mają wpływ , a także jak
interesariusze powinni oddziaływać na firmę.

Jest wiele zagadnień dotyczących interesariuszy. Jednym z nich jest
wykorzystywanie poufnych wiadomości do przeprowadzania korzystnych
operacji giełdowych; innym jest obowiązek firmy informowania o potencjal-
nych niebezpieczeństwach związanych z używaniem jej wyrobów. Jakie są
obowiązki firmy wobec jej dostawców? Wobec lokalnych społeczności,
w których prowadzi działalność? Wobec jej akcjonariuszy? W jaki sposób
możemy rozstrzygać takie sprawy?

POZIOM POLITYKI WEWNĘTRZNEJ. Trzecią kategorię zagadnień z zakresu
etyki możemy określić jako dotyczącą polityki wewnętrznej firmy. Jakiego
rodzaju umowa o pracę jest sprawiedliwa? Jakie są wzajemne obowiązki
kierownictwa i robotników? Jakie prawa przysługują pracownikom? Także
i te pytania wciąż występują w codziennej pracy kierownika. Okresowe
zwolnienia z pracy, świadczenia socjalne, regulamin pracy, motywacja
i przywództwo - wszystko to wiąże się z zagadnieniami etyki.

POZIOM INDYWIDUALNY. Ten poziom dotyczy wzajemnego traktowania
się ludzi w obrębie danej organizacji. Czy powinniśmy być wobec siebie
uczciwi bez względu na konsekwencje? Jakie mamy zobowiązania - za-
równo jako ludzie, jak i jako pracownicy, spełniający określone role
- wobec naszych przełożonych, podwładnych i kolegów? Pytania te
dotyczą codziennych zagadnień w życiu każdej organizacji. Kryją się za
nimi dwie szersze kwestie: Czy wolno nam traktować innych głównie jako
narzędzia do osiągania naszych celów? Czy możemy tego uniknąć?

INSTRUMENTY ETYKI

Świadomie czy nieświadomie, w każdym dniu naszego życia zajmujemy
się takim lub innym rodzajem rozumowania etycznego. Aby je ulepszyć,

Rozdział 4

Odpowiedzialność społeczna i etyka

121

Obowiązki:

zobowiązania do
podejmowania określonych
działań albo do
posłuszeństwa wobec
prawa

Kiedy uważamy, że coś ma wartość, oznacza to, że chcemy tego albo
pragniemy, żeby się to wydarzyło; wartości - to, co jest przedmiotem
względnie trwałych pragnień, samo w sobie stanowiące dobro, jak na
przykład pokój albo dobra wola.

Wartości stanowią odpowiedzi na pytania typu "dlaczego". Na przy-
kład, dlaczego czytasz tę książkę? Odpowiedź mogłaby brzmieć, że chcesz
się czegoś nauczyć o kierowaniu. Dlaczego to jest ważne? Aby być lepszym
kierownikiem. Dlaczego Ci na tym zależy? Aby szybciej uzyskać awans
i zarabiać więcej pieniędzy. Dlaczego są Ci potrzebne pieniądze ? Aby kupić
magnetowid. Takie pytania można kontynuować aż do chwili, kiedy już nie

pragniemy czegoś po to, by uzyskać coś innego. W tym momencie do-
chodzimy do jakiejś wartości. Korporacje również uznają pewne wartości,
jak wielkość, rentowność albo wytwarzanie wyrobów wysokiej jakości.
Ostatnio dyrektor naczelny AT &T, Robert Allen, sformułował zbiór
wartości, który nazwał "Naszą wspólną więzią'`, mający służyć jako drogo-
wskaz na przyszłość. Sektor telekomunikacji zmienia się tak szybko, że
trudno podejmować decyzje dotyczące powszechnie obowiązujących w nim
zasad zarządzania. Allen postanowił więc szukać odpowiedzi w postaci
wartości. "Nasza wspólna więź'` wymienia jako podstawowe zasady obo-
wiązujące w AT&T i w filiach koncernu: szacunek dla jednostki, pracę
zespołową, oddanie wobec konsumentów, innowację oraz prawość.

Wartości:

to, co jest przedmiotem
względnie trwałych
pragnień, samo w sobie
stanowiące dobro

PRAWA I OBOWIĄZKI

Prawo to przysługująca danej osobie "przestrzeń" na działanie. Mówiąc
w kategoriach bardziej sformalizowanych, można by tę przestrzeń naz-
wać "strefą autonomii" tej osoby, czyli po prostu obszarem jej wolności.
Prawa rzadko kiedy są absolutne; większość ludzi zapewne zgodzi się ze
stwierdzeniem, że zakres praw jednostki jest ograniczony prawami innych.
Zazwyczaj ma się prawo swobody wypowiedzi - ale bez prawa do
wygłaszania oszczerczych stwierdzeń o innej osobie.

Ponadto prawa wiążą się z obowiązkami. Kiedy ktoś ma jakieś prawo,
inni mają obowiązek jego szanowania. Obowiązek to konieczność okreś-
lonego działania, na przykład płacenia podatków, albo przestrzegania
obowiązującego prawa pod innymi względami.

Prawa:

uprawnienia do
podejmowania przez daną
osobę określonych działań

WARTOŚCI

18 Jest to dla nas punkt :wyjścia do złożonego procesu stosowania rozumowania etycznego w działal-
ności gospodarczej. Pozostaje tu jeszcze wiele niejasnych, szarych stref.

122

Część II

Zarządzanie w XXI wieku

musimy je analizować w sposób otwarty i codziennie je praktykowaćl8
W języku etyki kluczowymi terminami są: wartości, prawa, obowiązki
normy moralne i wzajemne stosunki. Rozważmy po kolei każdy z nich.

Normy moralne:

zasady zachowań, często
przyswajane jako wartości
moralne

Powszechna moralność:
zbiór norm moralnych
rządzących powszechnymi
problemami etycznymi

NORMY MORALNE

Normy moralne są dla nas drogowskazem w sytuacjach, w których
występuje sprzeczność interesów. Można traktować normy moralne
jako sposób na rozstrzyganie sporów. Normy moralne, czyli zasady okreś-
lające zachowanie, często są przyswajane jako wartości.

WZAJEMNE STOSUNKI MIĘDZY LUDŹMI

Każdego człowieka łączy z innymi ludźmi sieć wzajemnych stosunków.
Stosunki te istnieją, ponieważ nawzajem się potrzebujemy, by uzyskać
moralne wsparcie i osiągać cele. Wzajemne stosunki są wszechobecną
częścią naszego życia moralnego, od wzajemnych stosunków małego dziec-
ka i jego rodziców do wzajemnych stosunków kierownika i pracownika.
Wciąż podejmujemy decyzje, jak utrzymywać i rozwijać te stosunki. Decy-
zje te odzwierciedlają nasze wartości i nasze zainteresowanie etyką. Jeśli
więc mówimy, że kierowanie jest sprawą wzajemnych stosunków (zob.
rozdział l), to tym samym uważamy, że tkwi w nim spory element etyczny.

POWSZECHNA MORALNOŚĆ

Powszechna moralność to ogół norm moralnych rządzących powszech-
nymi problemami etycznymi. Są to normy, do których się na ogół
stosujemy i które możemy wykorzystywać do rozumienia problemów kie-
rowniczych w kategoriach etycznych. Przejrzymy pokrótce niektóre podsta-
wowe zasady powszechnej moralności, by zrozumieć, w jaki sposób funk-
cjonują(l9).

DOTRZYMYWANIE OBIETNIC. Większość ludzi chce mieć jakąś pewność, że
inni zrobią to, co mówią. Bez prostej konwencji dotrzymywania obietnic
społeczne współdziałania uległyby zatrzymaniu; niemożliwe byłoby prowa-
dzenie interesów. W każdej zatem teorii moralności twierdzi się co naj-
mniej, że ludzie powinni prawie zawsze dotrzymywać niemal wszystkich

swoich obietnic. Wykorzystywanie poufnych informacji do obrotu akcjami
na giełdzie stało się tak ogromnym skandalem między innymi dlatego, że ci,
którzy to robili, złożyli obietnicę unikania takiego postępowania.

UNIKANIE STOSOWANIA SIŁY FIZYCZNEJ. Prawa i obowiązki między
innymi stwarzają sposoby unikania gwałtownych konfliktów. Gdybyśmy
wciąż musieli się martwić o nasze podstawowe bezpieczeństwo fizyczne,

19 Zakres powszechnej moralności jest kwestią sporną, zwłaszcza gdy stosuje się to pojęcie do
różnych kultur.

Rozdział 4

Odpowiedzialność społeczna 1 etyka

123

POMOC WZAJEMNA. Wspólnoty ludzkie utrzymuje świadomość, że ludzie
nawzajem od siebie zależą i wzajemnie sobie pomagają. Dobrymi tego
przykładami są: honorowe dawstwo krwi i organizacje charytatywne. Zgod-
nie z zasadą pomocy wzajemnej poszczególne osoby powinny sobie poma-
gać, jeżeli koszt tego nie jest zbyt wysoki.

SZACUNEK DLA CZŁOWIEKA. Powszechna moralność wymaga od nas
także, abyśmy uważali innych ludzi za samoistne całości z własnymi celami,
a nie jedynie za narzędzia do realizacji naszych celów. Takie postrzeganie
ludzi oznacza poważne ich traktowanie, uznawanie ich interesów za pełno-
prawne, a ich pragnień za ważne.

SZACUNEK DLA WŁASNOŚCI. W kapitalizmie własność odgrywa dużą rolę.
U podstaw koncepcji własności mieści się zasada, że większość ludzi
zazwyczaj powinna uzyskiwać od innych zgodę przed użyciem ich własno-
ści. Jeżeli uznamy ludzi za właścicieli ich ciał, szacunek dla własności stanie
się przesłanką szacunku dla jednostki.

MORALNOŚĆ OPIEKI

Ostatnio niektórzy teoretycy, jak Carol Gilligan i Nell Noddings, ar-
gumentowali, że powszechna moralność - moralność norm i prawa
- jest tylko jednym z punktów widzenia przy rozpatrywaniu moralności2o.
Zaproponowali alternatywny sposób rozumowania, noszący nazwę "etyki
opieki`'. Gilligan twierdzi, że są dwa nurty teorii moralności - nurt
"sprawiedliwości" i nurt "opieki" - przy czym nurt sprawiedliwości jest
bardziej charakterystyczny dla mężczyzn, zaś nurt opieki - dla kobiet.
Ludzie, traktujący moralność z punktu widzenia sprawiedliwości, kładą
nacisk na swoją odrębność i na autonomię życia. Szukają rozwiązań
problemów moralnych w godzeniu w sposób formalny i abstrakcyjny

20 Podrozdział ten oparto na: C. Gilligan, In a Different Voice, Harvard University Press, Boston
1982; N. Noddings, Caring, University of Berkeley Press, 1984; R. Villa, A. Wicks, R.E. Freeman, A Note
on the Ethics of Caring, The Darden School, UVA-E-O68, Charlottesville 1990.

bylibyśmy znacznie mniej skłonni ufać innym i uczestniczyć w złożonych
transakcjach, które mogłyby się wiązać z wchodzeniem z nimi w spory.
Większość teorii moralności wymaga zatem, aby większość ludzi niemal
zawsze unikała stosowania siły fizycznej wobec innych.

Są oczywiście wyjątki. Pozwalamy policji korzystać z siły fizycznej do
poskramiania przestępców. Godzimy się z wojnami, które uznajemy za
sprawiedliwe. Pozwalamy ludziom na samoobronę, kiedy zostają zaatako-
wani bez powodu. Jednakże moralność wymaga od nas rezygnowania
z używania siły fizycznej do rozwiązywania sporów.

Zarządzanie w XXI wiek

Część II

124

Orientacja

Odizolowanie; autonomia

Sposób myślenia

Formalny; abstrakcyjny

Sprawiedliwość; prawa; równość.
Prymat jednostki.

"Formalna logika sprawiedliwości".
Izolacja uzasadniona etyką praw

Pojmowanie moralności

Rozwiązywanie konfliktów

Równoważenie praw; rozstrzyganie
spornych roszczeń

Ograniczanie agresji i ochrona
praw

Odpowiedzialność

Wyobrażenia o przemocy
Metafora stosunków

Bliskość

rywalizujących ze sobą praw. Natomiast opiekuńczy punkt widzenia chara-
kteryzuje się poczuciem więzi z innymi, życiem pełnym miłości i troski
o innych oraz poglądem, że problemy moralne są wynikiem sprzeczności
różnych obowiązków, co często wymaga subtelnej interpretacji wzajemnych
związków.

Ludzie przyjmujący punkt widzenia sprawiedliwości często obawiają
się uwikłania w związki z innymi osobami. Chcą chronić prawa utrwalające
odrębność. Natomiast ci, którzy przyjmują opiekuńczy punkt widzenia,
obawiają się, że moralność oparta na prawach i na nieinterweniowaniu
sankcjonuje obojętność i brak zainteresowania. Ludzie wyznający poglądy
na moralność oparte na sprawiedliwości krytykują opiekuńczy punkt widze-
nia jako unikający rozstrzygnięć, niejednoznaczny i niekonsekwentny ze
względu na jego sytuacyjne uwarunkowanie. Zwolennicy opiekuńczego
punktu widzenia uważają moralność opartą na sprawiedliwości za nieczułą,
pozbawioną emocji i unikającą zaangażowania. Główne różnice między
obydwoma punktami widzenia przedstawiono w tablicy 4-1.

Trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że zwolenników mają obydwa
punkty widzenia. Być może zintegruje je z czasem jakaś wszechstronniejsza
teoria. Na razie musimy się starać rozumieć ludzi o poglądach odmiennych
od naszych i próbować osiągać obustronnie zadowalające rozwiązania.

STOSOWANIE ETYKI

Menedżerowie współczesnych organizacji niekiedy ustanawiają normy
sprzeczne z powszechnymi zasadami moralności. Na przykład powoła-

Rozdział 4 Odpowiedzialność społeczna i etyka

125

Tablica 4-1 Główne różnice między punktami widzenia opiekuńczym I sprawiedliwości

SPRAWIEDLIWOŚĆ OPIEKUŃCZOŚĆ

Przywiązanie; wzajemna zależność

Uwzględniający kontekst; narracyjny

Opieka; odpowiedzialność.

Prymat związków.

"Psychologiczna logika związków".
Przywiązanie konieczne z punktu
widzenia etyki opieki

Komunikowanie się; ochrona
stosunków międzyludzkich

Roztaczanie opieki i troszczenie się
o rozwój stosunków
międzyludzkich

Izolacja

Sieć albo pajęczyna

źródło . Villa. A. Wicks. R.E. Freaman, iw.

nie się na zasadę pomocy wzajemnej mogłoby wywołać ironiczny śmiech
menedżerów korporacji, gdyby osoba potrzebująca pomocy była jednym
z konkurentów. Musimy wiedzieć, w jaki sposób stosować powszechne
zasady moralności w biznesie. Tablica 4-2 przedstawia dwanaście pytań
dotyczących etyki w decyzjach podejmowanych w przedsiębiorstwach.

INSTYTUCJONALIZACJA ETYKI

Analiza zagadnień
społecznych:

sprawozdanie opisujące
działalność firmy

w określonej dziedzinie
będącej przedmiotem
zainteresowania
społecznego, jak ochrona
środowiska, bezpieczeństwo
pracy lub zaangażowanie
w sprawy miejscowej
społeczności

Menedżerowie nie stykają się z zagadnieniami etyki w próżni. Mogą
zinstytucjonalizować proces etycznego podejmowania decyzji, dopro-
wadzając do tego, by każda decyzja moralna była oparta na poprzednio
podjętych decyzjach. Do metod instytucjonalizacji etyki zalicza się: kodeksy
postępowania w firmie, komitety ds. etyki, biura rzeczników etycznego
postępowania, komisje orzekające, programy szkolenia etycznego i analizy
zagadnień społecznych.

Według jednej z ankiet ponad 90% firm amerykańskich, które starały
się zinstytucjonalizować etykę, stworzyło kodeksy etycznego postępowania,
nakazujące określone działania albo ich zakazujące. Chociaż zaledwie 11 %
tych firm wywiesza kodeksy na terenie swoich biur i fabryk, większość
z nich zwalnia, degraduje, upomina pracowników, którzy świadomie naru-
szają normy postępowania 21.

W Europie firmy również bliżej przypatrują się swojemu postępowaniu
z etycznego punktu widzenia. Chociaż zjawisko to najsilniej występuje

21 Center for Business Ethics, Bentley College, Are Corporations Institutionalizing Ethics?, "Journalof
Business Ethics" 5, 1986, s. 86.

Tablica 4-2 12 pytań do sprawdzania decyzji w przedsiębiorstwie z punktu widzenia etyki

1 Czy precyzyjnie zdefiniowałeś problem?

2 Jak zdefiniowałbyś ten problem, gdybyś stał po drugiej stronie?

3 Z czego w ogóle wynikła ta sytuacja?

4 Wobec kogo I wobec czego jesteś lojalny jako człowiek I jako członek korporacji?

5 Jakie są Twoje intencje przy podejmowaniu tej decyzji?

6 Jak się przedstawiają te intencje w świetle prawdopodobnych skutków?

7 Komu może wyrządzić szkodę Twoja decyzja lub działanie?

8 Czy możesz przed podjęciem decyzji omówić problem z zainteresowanymi?

9 Czy jesteś pewny, że Twoja decyzja będzie równie trafna w długim okresie, jak to się wydaje dzisiaj?
10 Czy mógłbyś bez wahania przedstawić swoją decyzję lub działanie Twojemu szefowi, dyrektorowi
naczelnemu, radzie nadzorczej, Twojej rodzinie, całemu społeczeństwu?

11 Jakie jest potencjalne symboliczne znaczenie Twojego działania, jeżeli zostanie właściwie zrozumiane?
A jeżeli zostanie zrozumiane niewłaściwie?

12 Pod jakimi warunkami zgodziłbyś się na odstępstwo od Twojego stanowiska?

ź r ó d ł o L.L. Nash, Ethics Without the Sermon, "Harvard Business Review" 59. listopad-grudzień 1981, s. 78-tjO.

126 Część II

Zarządzanie w XXI wieku

Rozdział 4

127

w USA, także w Wielkiej Brytanii firmy zdają sobie sprawę z potrzeby
stosowania kodeksów postępowania etycznego. Niegdyś rzadko spotykane,
dziś są tam coraz powszechniejsze. Według jednego ze źródeł22 niemal
1/3 czołowych brytyjskich firm ma spisany kodeks - co stanowi wzrost
w stosunku do 18% w 1987 r. Wiele innych przedsiębiorstw rozważa
opracowanie kodeksu. W Hiszpanii, w ślad za oskarżeniami o oszukańcze
postępowanie wobec władz, Banco Bilbao Vizcaya opublikował pierwszy
w tym kraju wyraźnie sformułowany kodeks postępowania; koncern Fiat
jako pierwszy wprowadził to we Włoszech. Mimo iż Francuzi nadal scep-
tycznie odnoszą się do przydatności kodeksów na piśmie, uważając je na
ogół za anglosaską zabawkę, zaczynają jednak zwracać większą uwagę na
własne postępowanie.

Chociaż według innych badań "kodeksy w ograniczonym stopniu
powstrzymują tych, którzy z rozmysłem źle postępują", wiele firm uważa,
że kodeksy etyczne pouczające pracowników o tym, że decyzje w przedsię-
biorstwie powinny uwzględniać nie tylko zagadnienia ekonomiczne, lecz
także etyczne. Sprawozdanie z tych badań stwierdza na zakończenie, że, co
ważniejsze, kodeksy postępowania przypominają pracownikom o pełnym
zaangażowaniu się firmy w określanie obowiązujących w niej norm i o tym,
że oczekuje się od pracowników uwzględniania tych norm w codziennej
działalności"23.

Na rysunku 4-2 przedstawiono grupy, do których odnoszą się kodeksy
etyczne korporacji.

W Stanach Zjednoczonych wiele przedsiębiorstw dążących do instytu-
cjonalizacji etyki stworzyło specjalne organy do wprowadzania w życie tej
idei. Ponad 40% wprowadziło też szkolenie pracowników na temat, jak
mają rozwiązywać problemy moralne pojawiające się w działalności przed-
siębiorstwa. Około 18% powołało komisje ds. etyki; 3% powołało rzecz-
nika etycznego postępowania (członka kierownictwa, osobę odpowiedzialną
za rozpatrywanie decyzji z punktu widzenia etyki); 3% powołało komitety
orzekające o zagadnieniach etycznych24. W programach szkolenia w spra-
wach etyki często przewiduje się dyskusje i seminaria, w których pracow-
nicy rozpatrują hipotetyczne problemy moralne. Według firm organizują-
cych takie szkolenia "swoboda dyskusji ułatwia wyczulenie pracowników
na zagadnienia etyczne, rozszerza i pogłębia u pracowników znajomość
postanowień kodeksu i podkreśla zainteresowanie firmy zasadami moral-
nymi"25.

Odpowiedzialność społeczna i etyka

22 l. Sasseen, Companies Clean Up, "International Management", październik 1993, s. 31.
23 R. Berenbeim, Corporate Ethics, The Conference Board, Nowy Jork 1987, s. 13.

24 Center for Business Ethics, jw ., s. 87.

23 R. Berenbeim, jw., s.17.

ź r ó d ł o R Berenbeim, Corporate Ethics, The Conference Board, Nowy Jork 1987, s 15

INSTYTUCJONALIZACJA ETYKI W FIRMIE JOHNSON & JOHNSON

Znaną firmą, która zdobyła sławę w związku ze swoim sposobem in-
stytucjonalizacji etyki, jest Johnson & Johnson. Początkowo, gdy firma
ta specjalizowała się w produkcji zasypek dla niemowląt oraz wyrobów
opatrunkowych, miała wysoko scentralizowaną strukturę. Obecnie prowa-
dzi bardzo zróżnicowaną działalność w 160 grupach asortymentowych
i w ponad 50 krajach. Jest w znacznym stopniu zdecentralizowana. Proces
decentralizacji został zainicjowany przez syna jednego z trzech założycieli
firmy, gen. Roberta Wooda Johnsona, który przejął jej kierownictwo
w 1932 r. Dzisiaj na czele każdej filii stoi prezes lub dyrektor naczelny,
podlegający przewodniczącemu grupy przedsiębiorstw, ale zachowujący
sporą samodzielność. Skuteczne funkcjonowanie zdecentralizowanej struk-
tury korporacji w dużym stopniu zależy od samodzielnych decyzji po-
szczególnych menedżerów. W 1943 r. korporacja opracowała więc swoje
kredo (tablica 4-3), nie tylko po to, by zapewnić należytą dbałość o wysoką
jakość wyrobów, ale także, by zachęcać do osobistego angażowania się
pracowników w cele organizacji, cechującej się swobodną strukturą. Dawny

Zarządzanie w XXI wieku

Część II

128

Rozdział 4

Odpowiedzialność społeczna i etyka

129

TablIca 4-3

Kredo firmy Johnson & Johnson

NASZE KREDO

Uważamy, że ponosimy odpowiedzialność przede wszystkim wobec lekarzy, pielęgniarek i pacjentów,
wobec matek i ojców oraz wszystkich innych osób, używających naszych wyrobów.

Wyroby te muszą się zawsze cechować wysoką jakością, by móc zaspokajać Ich potrzeby.

Musimy wciąż dążyć do obniżania kosztów, żeby utrzymać ceny na rozsądnym poziomie.

Zamówienia muszą być reailzowane szybko I terminowo.

Nasi dostawcy i dystrybutorzy muszą mieć możliwość osiągania godziwego zysku.

Ponosimy odpowiedzialność wobec naszych pracowników, mężczyzn I kobiet, pracujących wraz z nami
na całym świecie.

Każdy z nich musi być traktowany jako indywidualna osoba.

Musimy szanować ich godność I dostrzegać Ich zasługi.

Muszą oni mleć poczucie pewności pracy.

Wynagrodzenia muszą być sprawiedliwe I zadowalające, a warunki pracy - higieniczne, porządne

I bezpieczne.

Musimy pamiętać o sposobach pomagania pracownikom w wypełnianiu Ich obowiązków wobec swoich
rodzin.

Pracownicy powinni móc swobodnie zgłaszać wnioski zażalenia.

Muszą Istnieć jednakowe szanse zatrudnienia, doskonalenia I awansu dla tych, którzy mają odpowiednie
kwalifikacje.

Musimy zapewnić sprawne kierownictwo, a postępowanie kadry kierowniczej musi być sprawiedliwe

i etyczne.

Ponosimy odpowiedzialność wobec społeczności, wśród których żyjemy, i wobec społeczności całego
świata.

Musimy dobrze wypełniać obowiązki obywatelskie - popierać dobroczynność i filantropię oraz płacić
odpowiednie podatki.

Musimy uczestniczyć w rozwoju miast I osiedli, dbać o zdrowotność I oświatę.

Musimy utrzymywać w należytym porządku nieruchomości, które dane nam jest użytkować, chronić
środowisko I zasoby naturalne.

Ponosimy na koniec odpowiedzialność wobec naszych akcjonariuszy.

Przedsiębiorstwo musi przynosić godziwe zyski.

Musimy eksperymentować nad nowymi pomysłami.

Musimy prowadzić badania, opracowywać programy Innowacji I płacić za nasze błędy.

Musimy kupować nowe urządzenia, budować nowe obiekty, wprowadzać na rynek nowe wyroby.
Musimy tworzyć rezerwy na wypadek nadejścia niepomyślnych czasów.

Jeżeli będziemy działać według tych zasad, nasi akcjonariusze powinni otrzymać odpowiednie dochody.

JOHNSON &JOHNSON

przewodniczący korporacji, James Burke, jest przekonany, że kredo stanowi
czynnik jednoczący pracowników.

W trakcie kryzysu związanego ze śmiercią siedmiu osób po zażyciu
kapsułek Tylenolu Extra Strength (o zwiększonej mocy), do których ktoś
świadomie wprowadził truciznę, korporacja Johnson & Johnson postępo-
wała zgodnie ze swoim kredo, by z czasem ponownie wprowadzić ten
wyrób na rynek i odzyskać publiczne zaufanie. Według Burke'a, który
wówczas był przewodniczącym korporacji, kredo stanowiło wyraz zdoby-
wanego od stu lat zaufania publicznego26.

26 L.L. Nash, Nash Associates, Cambridge, Massachusetts, Johnson & Johnson's Credo, w: Corporate
Ethics: A Prim e Business Asset, pod red. J. Keogha, The Business Roundtable, Nowy Jork 1988, s. 77-104.

Relatywizm etyczny:
koncepcja, według której
nie można w jakikolwiek
racjonalny sposób
rozstrzygać spraw dobra
i zła, sprawiedliwości

i niesprawiedliwości

Relatywizm naiwny:
koncepcja przyjmująca,
Że istoty ludzkie
same dla siebie stanowią
normy, według których
należy osądzać ich
poczynania

WYZWANIE RELATYWIZMU

N a zakończenie musimy się zająć wyzwaniem stawianym etyce przez
relatywizm. Istnieją różne odmiany relatywizmu etycznego. Według
każdej z nich nie ma żadnego racjonalnego sposobu rozstrzygania zagad-
nień dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości.

Z koncepcji relatywizmu etycznego wynika, że skoro dobro i zło są
względne, zależnie od tego, kto podejmuje decyzję, to mogą istnieć jedynie
indywidualne rozwiązania wszelkich dylematów moralnych. Wynika z niej
też, że niemożliwa jest konstruktywna argumentacja moralna, bo każdy
będzie robić to, co sam uznaje za dobre. Chociaż mogą nas dręczyć
problemy moralne, nie mamy żadnego pewnego sposobu ustalenia, która
z dwóch decyzji jest pod względem moralnym lepsza od drugiej.

RELATYWIZM NAIWNY

Najbardziej rozpowszechnioną postać relatywizmu można by nazwać
relatywizmem naiwnym. Jest to koncepcja przyjmująca, że wszystkie
istoty ludzkie same dla siebie ustanawiają normy, według których należy
oceniać ich postępowanie. Relatywista naiwny uważa, że skoro decyzje
etyczne są osobiste, doniosłe i złożone, to liczy się jedynie opinia podej-
mującego decyzję.

Jednakże z faktu, iż decyzje etyczne są osobiste i doniosłe, nie wynika,
że nie poddają się one rozumowaniu - wręcz przeciwnie. Właśnie dlatego,
że moralność ma tak duże znaczenie w naszym życiu, musimy możliwie
najstaranniej przemyśleć jej zasady, a do tego potrzeba nam pomocy ludzi
zajmujących się badaniem kwestii moralnych. Jeżeli odrzucimy pogląd, że
nasze przekonania moralne muszą podlegać rozpatrzeniu i krytyce, to
w jaki sposób można osiągnąć postęp w dokonywaniu wyborów moral-
nych? Jeżeli nie ma żadnych norm stanowiących podstawę oceny, która
decyzja moralna jest lepsza czy gorsza od innej, to w jaki sposób możemy
twierdzić, że moralność jest w ogóle doniosła ?

Tolerancja względem innych jest czymś potrzebnym i dobrym, ale
relatywizm naiwny posuwa się w niej za daleko. Ludzie często się spierają
o zagadnienia moralne, ale nie można z tego wyciągać wniosku, że nigdy
nie potrafimy znaleźć uzasadnienia tego, co robimy, albo że jeden sposób
postępowania jest równie dobry jak inny. Musimy starać się uporządkować
te sprawy, bo jeżeli tego nie zrobimy, to przyznamy się do klęski w dąże-
niu do wprowadzenia ładu do naszego własnego życia. Ponadto toleran-
cja wszystkich poglądów u relatywisty naiwnego zawiera w sobie sprzecz-
ność, gdyż sama jest nakazem absolutnym: "Musimy zawsze być tole-
rancyjni".

Istnieje jeszcze ważniejszy argument przeciw relatywizmowi naiwnemu.
Kładąc nacisk na to, że moralnym sprawdzianem każdego działania jest

Zarządzanie w XXI wieku

Część II

130

Relatywizm kulturowy:
koncepcja, według której
moralność jest względna
w zależności od określonej
kultury, społeczeństwa lub
społeczności

Odpowiedzialność społeczna i etyka

131

pytanie, czy działający uważał je za słuszne, relatywizm naiwny mówi
nam, że nie musimy zwracać uwagi na treść określonego działania;
musimy jedynie sprawdzić, czy dana osoba działała zgodnie ze swoimi
przekonaniami. Z konieczności zatem nie poddają się ocenie działania
podejmowane w takich sprawach, jak aborcja, swobody obywatelskie i kara
śmierci.

Prawdziwą wadą relatywizmu naiwnego jest związane z nim lenistwo:
nie jest on przekonaniem, lecz raczej usprawiedliwieniem braku przekonań.
Trudno bowiem zbierać i porządkować informacje o faktach oraz tworzyć
teorie dotyczące wielu zagadnień etycznych - relatywista naiwny po prostu
nie chce sobie zadawać tego trudu. Takie moralne lenistwo wiąże się
z określoną ceną. Wymaga rezygnowania z wszelkiej nadziei na życie
w lepszym świecie albo na stanie się lepszym człowiekiem.

RELATYWIZM KULTUROWY

Według drugiej odmiany relatywizmu etycznego, relatywizmu kulturo-
wego, moralność jest względna w zależności od określonych kultur,
społeczeństw czy społeczności. Relatywizm kulturowy utrzymuje też, że nie
ma żadnych norm do osądzania moralności określonej kultury; może-
my najwyżej starać się zrozumieć kodeksy moralne i obyczaje danego społe-
czeństwa.

Relatywizm kulturowy mówi nam, że powinniśmy się starać zrozumieć
moralność, na przykład kenijską albo bliskowschodnią, ale nie powinniśmy
jej osądzać. Jeżeli normy i obyczaje są wspólne dla członków danego
społeczeństwa, to jakie mamy prawo do ich krytykowania z zewnętrznego
punktu widzenia ? Dlaczego ludzie z innych części świata mieliby mieć
obowiązek przyjmowania naszych koncepcji moralności?

Dla przedsiębiorstw konsekwencje relatywizmu kulturowego są ogrom-
ne, bo coraz więcej korporacji działa na rynku ogólnoświatowym, zatrud-
niając pracowników należących do różnych narodowości, ras i wyznań.
Menedżerowie, prowadzący interesy w tak różnych krajach, jak Japonia,
Korea, Arabia Saudyjska, Francja, Meksyk, Chiny czy Brazylia, mają do
czynienia z ogromną mozaiką norm kulturalnych, od odmiennych zasad
zachowania się przy stole do odmiennych religii i norm moralnych. Na
przykład przed przystąpieniem do prowadzenia interesów w Arabii Saudyjs-
kiej trzeba pamiętać, że w tamtejszej kulturze: (1) dominuje islam - maho-
metanie modlą się pięć razy dziennie, .praktycznie biorąc zaprzestają prowa-
dzenia interesów w okresie, miesiąca pielgrzymki, 1 Ramadanu, mesią-
ca postu; obowiązują ich surowe przepisy dotyczące alkoholu, narkotyków,
pornografii i rozdziału płci; (2) obszar ten jest narażony na niepokoje;
(3) Arabowie saudyjscy przestrzegają bojkotu wobec firm mających powią-
zania z Izraelem; (4) kobiety podlegają ograniczeniom wynikającym z norm
religijnych i zwyczajów społecznych. Jednakże oświeceni biznesmeni saudyjscy

27 D. Fenn, Saudi Arabia: Unveiled Opportunities, "INC.", styczeń 1994, s. 66.

132

Część II

Zarządzanie w XXI wieku

poświęcą poszczególnym koncepcjom czy wyrobom taką uwagę, na jaką
one zasługują27.

Jeżeli rację mają zwolennicy relatywizmu kulturowego, to poszukiwa-
nie powszechnej moralności w gospodarce nie ma w ogóle sensu. Menedże-
rowie są jedynie zobowiązani do przestrzegania miejscowych obyczajów,
kodeksów i praw. Ale czy zwolennicy relatywizmu mają rację? Czy amery-
kańscy menedżerowie w Arabii Saudyjskiej mogą bez żadnej wątpliwości
zgodnie z etyką traktować saudyjskie kobiety tak, jak to robią Arabowie
saudyjscy? Czy w trakcie zmian zachodzących w polityce amerykańscy
menedżerowie w RP A mogą bez wahania godzić się z południowoafrykań­

­skimi postawami wobec Murzynów? Albo weźmy pod uwagę Chińską
Republikę Ludową. Czy działająca tam korporacja powinna się godzić
z odmową przyznawania obywatelom podstawowych praw politycznych?

.A co się stanie, kiedy firma sama znajdzie się w sytuacji, gdy obowiązywać
ją będą sprzeczne wymagania dwóch różnych rządów i systemów praw-
nych ? Na przykład rząd francuski wydał pewnego razu francuskiej filii
amerykańskiego koncernu Dresser Industries polecenie sprzedaży Związ-
kowi Radzieckiemu materiałów do budowy rurociągu gazowego do Europy
Zachodniej, podczas gdy rząd USA zabronił Dresser Industries i wszystkim

jego filiom sprzedaży do ZSRR takich materiałów.

I
Jeżeli firma znajdzie się w sytuacji, w której będą występować sprzecz-
ne nakazy moralne i prawne wywodzące się z różnych kultur, jedyna rada, i
jakiej może udzielić zwolennik relatywizmu kulturowego, jest następująca:
rób, co chcesz, bo i tak, cokolwiek zrobisz, naruszysz nakaz. Tak więc
zamiast pomóc Dresser Industries w trudnej sytuacji, relatywizm kulturowy
potwierdzi jedynie to, że koncern w żaden sposób nie znajdzie wyjścia
z dylematu.

Drugim problemem związanym z relatywizmem kulturowym jest to, że
w większości kultur występuje dość znaczna różnorodność. To zatem, co
sprawia wrażenie obowiązujących norm, może nie odzwierciedlać wartości
przyjmowanych przez całą ludność czy chociażby przez jej większość. Do
dyskusji o etyce w gospodarce relatywizm istotnie wnosi jedno: przypomina
nam o współzależnościach między jednostką a społeczeństwem, co jest
podstawową zasadą w myśli etycznej.

Wyzwanie, stawiane przez relatywizm, wskazuje na głębię i złożoność
problemów etycznych. Istnieje pokusa skorzystania z prostego wyjścia,
proponowanego przez relatywizm. Skoro jednak przyjmujemy, że czynniki
etyczne odgrywają w kierowaniu istotną rolę, to nie możemy uciec od
złożonych rozważań nad etyką. Omawiając w otwarty sposób powiązania
między kierowaniem a etyką, menedżerowie mogą rozwinąć swoje umieję-
tności postrzegania zagadnień etycznych.

PODSUMOWANIE

Omówić podstawowe zasady Ewangelii bogactwa Andrewa
Carnegiego.

Andrew Carnegie w swojej Ewangelii bogactwa (1899) sformułował klasycz-
ne zasady odpowiedzialności społecznej korporacji. Ewangelia
Carnegiego opierała się na zasadzie miłosierdzia (bardziej szczęśliwi
członkowie społeczeństwa mają obowiązek pomagania mniej szczęśliwym)
i na zasadzie włodarstwa (bogaci są włodarzami majątku i własności
publicznej). Carnegie był znanym filantropem, a jego filozofia stanowiła od
lat trzydziestych do sześćdziesiątych inspirację troski o społeczną
odpowiedzialność korporacji.

2. Ocenić krytyczne opinie o Ewangelii bogactwa Carnegiego.

Wadą Ewangelii bogactwa Carnegiego było to, że utrzymywała ona status
quo i chroniła przedsiębiorstwa przed innymi formami nacisku, oraz to, że
termin odpowiedzialność społeczna był tak niejasny, iż pozostawiał zbyt
wiele miejsca na indywidualną interpretację.

1.

Wyjaśnić stanowisko Miltona Friedmana w sprawie społecznej
odpowiedzialności korporacji.

Według Miltona Friedmana podstawowym społecznym obowiązkiem
przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku przy jednoczesnym
przestrzeganiu prawa. Wkład przedsiębiorstwa na rzecz powszechnego
dobrobytu polega na sprawnym wytwarzaniu wyrobów i świadczeniu usług.
Zagadnienia społeczne należy pozostawić zaangażowanym ludziom

i agencjom rządowym.

4. Porównać i przeciwstawić poglądy Carnegiego i Friedmana.
Carnegie i Friedman mieli przeciwne poglądy na odpowiedzialność
społeczną.

5. Wyjaśnić koncepcję oświeconego interesu własnego.

Oświecony interes własny to pogląd, według którego w dobrze pojętym
interesie organizacji leży działanie w sposób uznawany przez społeczność

za odpowiedzialny.

3.

Wymienić i zdefiniować kluczowe terminy dotyczące etyki.
Rozumowanie w kategoriach etycznych wymaga znajomości języka etyki,
w tym terminów: wartość, prawa i obowiązki, normy moralne, wzajemne
stosunki między ludźmi.

7. Omówić zagadnienia, które kierownik musi uwzględniać przy
przestrzeganiu zasad etyki.

Musimy rozumieć podstawowe prawidła powszechnej moralności: od
dotrzymywania obietnic do poszanowania własności. Ponadto powinniśmy

6.

Rozdział 4 Odpowiedzialność społeczna i etyka 133

1 Jakie są podstawowe zasady Ewangelii bogactwa Andrewa
Carnegiego?

2 Co w Ewangelii bogactwa jest przedmiotem krytyki?

3 Jaki jest pogląd Miltona Friedmana na społeczną odpowiedzialno
korporacji ?

4 Jakie są podobieństwa 1 różnice w poglądach Carnegiego j Friedmal
na odpowiedzialność społeczną ?

5 Co to jest oświecony jnteres własny?

6 Jakie są kluczowe terminy w etyce?

7 Jakie są cztery poziomy zagadnień etycznych?

8 Jakie zagadnienia kierownik musi brać pod uwagę przy
przestrzeganiu etyki?

9 Jakie wyzwania stawia relatywizm rozumowaniu etycznemu?

10 Co to jest relatywizm kulturowy?

KLUCZOWE TERMINY

Odpowiedzialność społeczna
korporacji

Etyka

Zasada miłosierdzia

Zasada włodarstwa

Społeczne reakcje korporacji
Społeczna efektywność korporacji
Wartości

Prawa

Obowiązki

Normy moralne

Powszechna moralność

Analiza zagadnień społecznych

Relatywizm etyczny

Relatywizm naiwny

Relatywizm kulturowy

134 Część II Zarządzanie w XXI w

rozumieć często przyjmowany przy podejmowaniu decyzji moralnych pI
mężczyzn punkt widzenia sprawiedliwości, a przez kobiety - punkt
widzenia opieki. .

8. Ocenić wyzwanie stawiane przez relatywizm rozumowaniu
opartemu na moralności.

Menedżerowie muszą dostrzegać (i unikać) pokusy relatywizmu naiwnE
- koncepcji przyjmującej, że istota ludzka sama dla siebie stanowi
normy, według których należy ją oceniać - oraz relatywizmu kulturowe
- koncepcji przyjmującej, że moralność jest względna i odnosi się d
danej kultury. Głównym wkładem relatywjzmu w dyskusje o etyce jest
przypomnienie o współzależności jednostki i społeczeństwa, a więc
podstawowej zasady w myśli etycznej.

PYTANIA KONTROLNE