Jan Kochanowski
„Pieśni”
opr. Ludwika Szczerbicka-Ślęk (BN I 100)
WSTĘP
zbiory liryków J.Kochanowskiego:
Psałterz Dawidów - 1579
Treny - 1580
Lyricorum libellus - 1580
Fraszki i Elegiarum libri IV - 1584
Pieśni ksiąg dwoje - 1586
księga pierwsza - 25 numerowanych pieśni
księga druga - 24 numerowanych pieśni + kilka utworów nie opatrzonych numeracją:
Pieśń świętojańska o sobótce
Pieśń [Czego chcesz od nas, Panie] - I wydanie ok. 1562 na karcie tytułowej poematu Zuzanna
O śmierci Jana Tarnowskiego - I wydanie 1561
Pamiątka [...] Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie - I wydanie ok. 1570
pieśni, które nie weszły do tomu z r. 1586 została opublikowana w zbiorze ineditów w r. 1590 pt. Fragmenta albo pozostałe pisma - znalazło się tam 11 utworów pod wspólnym tytułem Pieśni kilka oraz dwa poza nim - Kolęda i Pieśń żałobna
wyodrębnić więc można cztery zespoły pieśni
[Czego chcesz od nas, Panie]
Pieśni ksiąg dwoje
Pieśń świętojańska o sobótce
Pieśni kilka (z Kolędą i Pieśnią żałobną)
I [CZEGO CHCESZ OD NAS, PANIE]
pieśń interwyznaniowa: w 1564r. w kancjonale kalwińskim, w 1587 - w protestanckim, w XVIIw. - w katolickim; powód: wyraża religijność humanistyczną (metafizyczną)
„pochwała niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata” - J. Ziomek
deus artifex - Bóg-artysta, który zbudował świat i piętno twórczego aktu odcisnął na każdym elemencie, Jego dziełem jest również wprawienie w ruch tego zdumiewającego mechanizmu
piękno polega na harmonii - harmonii ruchu (rytm pór roku i dnia), harmonii przestrzeni (każda część służy całości)
Wiktor Weintraub: „manifest renesansowy” - metafory oparte na animizacji i antropomorfizacji
obrazowanie: ujęcia uogólniające (rozliczny, rozmaity, wszelaki), zaprzeczone formy przymiotników (nieobeszła, nieprzebrane, nieśmiertelny) - „Opisywanie rzeczy za pomocą cech, których ona nie posiada jest środkiem do powstania okazałego stylu” - Arystoteles
budowa: trzynastozgłoskowiec 7+6
XVII w. przekłady pieśni: na język łaciński, niemiecki, czeski
II „PIEŚNI KSIĘGI DWOJE”
poeta pisał pieśni przez cały okres swojej twórczej aktywności - od poł. XVI po lata osiemdziesiąte
„Pieśni księgi dwoje” stanowią, obok „Lirycorum libellus”, plon odkrycia przez Kochanowskiego pieśni Horacego
początek i koniec zbioru pieśni (I 1 i II 24) to pieśni mające za pierwowzory horacjańskie ody
pieśni mające pierwowzory u Horacego: I 1,3,6,11,14,16 oraz II 11,18,22
pieśni o poezji i poecie
[Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony] (II 24) - apoteoza twórcy, dwoistość natury poety: śmiertelna i nieśmiertelna (sława)
[Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry] (I 10) - symbol szybującego ku górze ptaka
lutnia jako symbol dobroczynnego wpływu poezji na ludzką psychikę, zdolności do przywracania człowiekowi duchowej równowagi, jako uprzedmiotowiony substytut własnej twórczości
liryka obywatelska
różne role poety: jako laudatora cnót obywatelskich zachęcającego do wypełnienia obowiązków wynikających z miejsca zajmowanego w społecznej hierarchii oraz tego, który gani i piętnuje zaniedbania w tym zakresie
cnota - oznacza mądrość, sprawiedliwość, wielkość umysłu, skromność - jest to zespół pozytywnych wartości moralnych, których respektowanie uszlachetniało człowieka
[Niemasz i po raz drugi niemasz wątpliwości] - wzorowy obywatel to człowiek, który bezinteresownie służy „Pospolitej Rzeczy”, nagrodą dla niego jest otwarta droga do nieba, dobra sława oraz satysfakcja z osiągnięcia cnoty
liryka moralno-pouczająca
złoty środek, umiar - wyzbycie się żądzy posiadania dóbr i zaszczytów
Fortuna - zmiana nie dająca się przewidzieć ani co do czasu, ani kierunku - np. kobieta wprawiająca w ruch koło, którego trzymają się ludzie
natura - przeciwieństwo Fortuny, zmiany, które w niej zachodzą, są nawrotne, harmonijne, przewidywalne
epikureizm - zachęta do korzystania z przyjemności: spędzania czasu w gronie przyjaciół, nie stronienia od zabawy, dobrego wina i biesiad - ale ze świadomością przemijania młodości życia
[Nie zawżdy piękna Zofija] (II 23) - czas, porównany z szybko płynącą wodą, złączony został z Pogodą - stosowną chwilą, z której poeta nakazuje korzystać niezwłocznie
liryka biesiadna
[Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie] - biesiadnicy upijają się na umór, ponosząc fizjologiczne tego skutki; dochodzi do kłótni i bójek, po czym następuje pojednanie przy akompaniamencie ponownego pijaństwa
[Miło szaleć, kiedy czas po temu] - nawiązanie do tradycji karnawałowej: biesiada traktowana jako okoliczność, na czas której zawiesza się obowiązujące reguły, a ludzkie zachowania podporządkowują się ich przeciwieństwu
liryka miłosna
[Acz mię twa droga, miła, barzo boli] (I 6) - historia Europy porwanej na Kretę przez przemienionego w byka Jowisza
[Ucieszna lutni, w której słodkie strony] (II 18) - historia Hypermnestry, jedynej z pięćdziesięciu córek Danaosa, która powodowana litością wbrew nakazowi ojca darowała życie swemu mężowi narażając się na gniew i pomstę ojca
III „PIEŚŃ ŚWIĘTOJAŃSKA O SOBÓTCE”
rozwój poezji pastoralnej we Włoszech na przełomie XV i XVIw. pod patronatem Teokryta, Wergiliusza i Tybullusa
wzór dla „Sobótki” - II epoda Horacego („Beatus ille qui procul negotiis”) w nawiązaniu do „Georgik” Wergiliusza oraz „Marszałka” Tybulla
cykl pieśni wykonywanych przez 12 panien w wyraźnie zarysowanej sytuacji - 23 czerwca (najkrótsza noc w roku) - w Czarnym Lesie na murawie, wokół rozpalonych ognisk, sobótek, rozsiedli w kole się goście i domownicy; panny uformowały taneczne koło i prezentują przygotowane wcześniej widowisko obrzędowe
obrzęd świętojański wywodził się z czasów pradawnych, związany był z kultem czterech żywiołów; śmiech splatał się z kultem słońca, sobótka bywa również uważana za orgiastyczne święto miłości; panny mają na sobie przepaski z bylicy, ziela, któremu przypisywano funkcje magiczne
zachowania związane z obrzędem: taniec, śpiew, palenie ognisk, puszczanie wianków na wodę w celach kultowych (ochrona przed powodzią) i wróżebnym (prognozy matrymonialne)
budowa: czterowersowe strofki ośmiozgłoskowa parzyście rymowana
autorski punkt widzenia: 6, 11, 12
parodia z XIXw. - Teodora Narbutta
tematyka śpiewu kolejnych panien:
I - wezwanie do śpiewu, prośba do natury o dobrą pogodę, podkreślenie tradycyjnego wymiaru święta, apoteoza zabawy i odpoczynku po pracy
II - wezwanie do śpiewu, postulat odrzucenia troski, pochwała radości
III - pochwała śmiechu, zbiór idiomów na temat kota
IV - chce dać ukochanemu wianek
V - opowiada o Szymku, nie wierzy w jego zapewnienia o miłości
VI - mówi o zbliżających się żniwach
VII - tęskni za ukochanym, który teraz uczestniczy w łowach
VIII - pasterka, ślubuje czystość
IX - opowieść o innych krajach, gdzie doszło do strasznej zbrodni: mąż zgwałcił siostrę żony, a ta mszcząc się zamordowała syna i nakarmiła nim męża; nastąpiła przemiana - męża (Tereus) w dudka, siostry (Filomela) w słowika, żony (Prokne) w jaskółkę
X - płacze, bo jej ukochany zostawił ją i pojechał na wojnę; krytyka wojny
XI - sprowokowana przez pannę XI pieśń skrzypka o Dorocie
XII - wieś jako Arkadia umożliwiająca godne życie
Ona [skrzętna gospodyni] sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy
IV „PIEŚNI KILKA”
„Pieśni kilka” - 11 utworów wydanych w 1590r
tematyka:
I - V - egzystencjalna: przemijanie, śmierć, życie po śmierci, Opatrzność - monologi o charakterze częściowo modlitewnym, pozbawione mitologicznej symboliki; życie jako żegluga,
VI - XI - wiersze miłosne, typ „ballady mitologicznej”, erotyki w stylu Petrarki