Unia brzeska - połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dokonane w Brześciu Litewskim w 1596 roku. Część duchownych prawosławnych i wyznawców prawosławia uznała papieża za głowę Kościoła i przyjęła dogmaty katolickie, zachowując bizantyjski ryt liturgiczny. Następstwem unii brzeskiej był podział społeczności prawosławnej na zwolenników unii - unitów i przeciwników - dyzunitów.
Założenia unii
Miała na celu podporządkowanie Kościoła prawosławnego jurysdykcji papieskiej na terenach Rzeczpospolitej, przy zachowaniu przez Kościół prawosławny dotychczasowego obrządku. Za unią opowiedziała się większość hierarchii prawosławnej, w tym metropolita kijowski i halicki Michał Rahoza. Przeciwko unii było dwóch biskupów prawosławnych, za unią opowiedziało się sześciu biskupów.
W wyniku poparcia papieża Klemensa VIII, po długich negocjacjach, doszło do ogłoszenia i zatwierdzenia unii Kościołów na synodzie krajowym w Brześciu w 1596 roku. Część wiernych prawosławnych na czele z ruskim kniaziem Konstantym Ostrogskim nie zaakceptowała warunków unii. W tym samym, 1596 roku, został zwołany Sobór prawosławny, w skład którego weszli przeciwnicy unii na czele z biskupem przemyskim Michałem Kopysteńskim oraz biskupem lwowskim Gedeonem Bałabanem. Sobór ten potępił akt unii z Kościołem rzymskokatolickim i pozbawił hierarchów, którzy do niej przystąpili, święceń biskupich. Zaogniający się konflikt wkrótce pchnął przeciwników unii do przymierza z Księstwem Moskiewskim.
W wyniku unii powstał Kościół unicki. Unici zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, w zamian za to zachowali swój obrządek, kalendarz juliański i organizację kościelną.
Dalsze losy unii brzeskiej
W 1620 roku nastąpiło nielegalne odtworzenie przez Hioba Boreckiego struktur cerkwi prawosławnej na ziemiach Rzeczpospolitej, a 14 marca 1633 roku zalegalizowanie tego stanu.
W 1680 roku utworzono Colloquium Lubelskie, które zajęło się dostosowaniem liturgii i sztuki cerkiewnej do liturgii kościoła rzymskokatolickiego.
Z powodu braku własnych ksiąg cerkiewnych przez pierwsze dziesięciolecia po zawarciu Unii brzeskiej księża korzystali z ksiąg prawosławnych. Dopiero w 1682 roku metropolita kijowski Cyprian Żochowski zwrócił się do papieża Innocentego XI z prośbą o otwarcie greckokatolickiej drukarni. Uzyskał na to zgodę, i w 1683 roku otwarto drukarnię w Supraślu.
W 1635 roku dokonał się podział kościoła wschodniego na dwie legalne i równoprawne metropolie kijowskie: unicką i prawosławną - dyzunicką. Metropolia unicka dzieliła się na siedem diecezji, a dyzunicka na sześć diecezji. Taki stan trwał do końca XVII wieku.